جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله، به روش توصیفی و تحلیلی است و به بررسی مقایسه‌ای رویکرد دین‌شناختی تایلر و مارت، دو انسان‌شناس دین می‌پردازد. هرچند هر دو انسان را نقطه شروع و منشأ شکل‌گیری تجربه دینی معرفی می‌کنند، رویکرد تایلر در تعریف و تبیین دین عقل‌گرایانه و رویکرد مارت عاطفه‌گرایانه است. تایلر در تعریف دین بر باور تأکید کرده است و نخستین صورت دینی انسان را آنیمیسم می‌داند؛ در صورتی که مارت بر مؤلفه‌های روان‌شناختی احساس تأکید کرده و با بیان اینکه فعالیت‌های دینی و مناسک بر باورداشت‌ها و عقاید مقدم بوده است و در عواطف انسان ریشه دارد، نظریه جدیدی به نام «آنیماتیسم» یا تجربه مانا را دربارة صورت نخستین دین ارائه می‌دهد. مارت با رد تعریف تایلری موجود از دین، مبنی بر اعتقاد به موجودات روحانی، به تعریف حداقلی خود از دین پرداخت که شامل فرمول تابو - مانا است که تابو جنبه منفی و سلبی ماوراءالطبیعه و مانا جنبه مثبت و ایجابی آن است. مارت از متعلق آگاهی دینی به مانا یا امر قدسی تعبیر می‌کند. مانا احساس حضور یک قدرت یا نیروی شگفت‌انگیز و رمزآمیز است که گوهر دین ابتدایی را تشکیل می‌دهد. احساس مانا آمیزه‌ای از هراس، اعجاب و جاذبه در انسان ایجاد می‌کند که موجب هیبت او می‌شود و نشان‌دهندة انقیاد، تسلیم و سرسپردگی است که با حیرت، امیدواری و حتی عشق همراه است. درواقع، هیبت در ارتباط انسان با ماوراءالطبیعه شکل می‌گیرد و ماوراءالطبیعه نیز چیزی به‌جز مانا نیست.

خودگرایی روانشناختی به این معنا است که غایت تمام افعال انسان، خودش است و محال است انسان کاری را ذاتاً به هدف رساندن نفعی به دیگران انجام دهد. در این مقاله اثبات می‌شود قاعدۀ «بازگشت غایت به فاعل» که فیلسوفان مسلمان پذیرفته‌اند، به‌نوعی پذیرش خودگرایی روانشناختی است. سپس در مرحلۀ بعد این دیدگاه، نقد و روشن می‌شود گرچه غایت بسیاری از کارهای انسان، نفعی است که به خودش می‌رسد (نفع دنیوی یا اخروی)، به لحاظ عقلی، انجام کاری ذاتاً به هدف دیگران را نمی‌توان محال عقلی دانست. دربارۀ خداوند نیز می‌توان خودگرایی و دگرگرایی ذاتی را به این معنا مطرح کرد که آیا غایت تمام افعال خداوند ذاتش است یا اینکه ممکن است خداوند فعلی را به غایتی غیر از ذاتش انجام دهد. بر اساس این معنا، در این مقاله تبیین می‌شود فیلسوفان مسلمان نوعی خودگرایی ذاتی را نسبت به خداوند قبول کرده‌اند و بر این اساس، غایت فعل الهی را اصالتاً ذات الهی دانسته‌اند. این انگاره نیز در این مقاله، تبیین و بدین صورت نقد شد که هرگز محال نیست فعل خداوند غایتی خارج از ذات داشته باشد که نفع آن ذاتاً به مخلوقات برسد. این مقاله با روش تحلیلی - انتقادی، دیدگاه فیلسوفان مسلمان درباره خودگرایی ذاتی (روانشناختی) دربارۀ خدا و انسان را تبیین و بررسی و نقد می‌کند.

هدف این مقاله تبیین معنای درست تفکر انتقادی و نقش آن در فراز و فرود تمدن ها است. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی در ابتدا دو گونه رویکرد ایجابی یا «تفکر نقّادِ پذیرنده و سازنده»؛ و رویکرد سلبی یا «تفکر نقّادِ ستیزنده و مخرّب» از هم بازشناسی شد. در ادامه نشان داده شد که تفکر انتقادی ایجابی، بر خلاف نوع سلبی آن، همواره توأم با گونه‌ای از تساهل و خلاقیت است و از لوازم پیشرفت جوامع بشری محسوب می شود. نتایج بدست آمده از این پژوهش نشان می دهند یکی از عوامل مهم شکوفایی تمدن اسلامی (از قرن سوم تا اواسط قرن پنجم) وجود فضای آزادی اندیشه توأم با تفکر انتقادی ایجابی بوده است. در این دوره رابطه متقابل نهاد سیاست و نهاد علم موجب هم افزایی شد و دانشمندان و حاکمان (به ویژه سامانیان و آل‌بویه) در تعاملی دوسویه نقش خود را در بالندگی تمدن اســـلامی به خوبی ایفا کردند. در نقطة مقابل در قرون بعدی بواسطه ایجاد فضایی با منطق تک‌ گفتاری و جزمی، سیر نزولی این تمدن درخشان اتفاق افتاد. پیشینة تمدنی مذکور و تأمل در آن می‌تواند چراغ راهی در مسیر تحقق تمدن نوین اسلامی ـ ایرانی در آینده باشد

در دین زردشتی ازدواج از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و هر زردشتی موظف است ازدواج کند و تشکیل خانواده دهد تا بتواند نامگاه و اجاق خانواده را زنده نگه دارد. افزون بر این، حفظ اموال و دارایی خانواده نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است و می‌بایست افراد خانواده در حفظ و نگه‌داری اموال خانواده نسل به نسل کوشا باشند و آن را محفوظ دارند. در ایران عصر ساسانی نیز مسئلۀ ارث در دین زردشتی اهمیت بسزایی پیدا کرده بود و هر فرد زردشتی موظف بود فرزند پسری از خود باقی گذارد تا آن فرزند میراث‌دار نام، اجاق و اموال خانواده باشد. زمانی که فرزند پسری در میان نبود، برای تأمین جانشین ازدواج‌های نیابی صورت می‌گرفت و فرزندان حاصل از این ازدواج‌ها نیز به‌عنوان ارث‌بر شناخته می‌شدند. این پژوهش به‌صورت توصیفی‍تحلیلی و براساس منابع کتابخانه‌ای به بررسی میزان سهم‌الارث وراث در شرایط گوناگون ازدواج و وظایف آنان نسبت به‌متوفی پرداخته است. بررسی‌ها حاکی از آن است که بهره‌مندی وراث از ترکه متغیر بود. در وهلۀ نخست، ریشۀ چنین تفاوتی در نوع و نحوۀ ازدواج زن/دختر نهفته است. در وهلۀ دوم، اندیشه‌ای در باب اهمیت فرزند پسر به‌عنوان عامل پل‌سازی برای عبور روان از پل چینوت و زنده‌نگهداشتن آیین نیاکان وجود داشت که ایجاد طبقات گوناگون وراث را به دنبال داشته است که بدین‌سان، ما در دین زردشتی با گونه‌های مختلف وراث روبه‌رو می‌شویم.

در تصویر تقلیل‌گرایان، انسان موجودی کاملاً فیزیکی در نظر گرفته می‌شود و به همین دلیل، رفتارهای او باید تابع قوانین طبیعت باشند؛ ازاین‌رو، این نگرش به این نتیجه می‌رسد که انسان نمی‌تواند آزاد، مختار و اخلاقاً مسئول باشد. مسئله اراده آزاد در تفسیر تقلیل‌گرایان عمدتاً مبتنی بر زیست‌شناسی اعصاب است و نگرش آنها بر پایه علیت از پایین به بالا شکل می‌گیرد؛ اما آیا واقعاً رفتارهای انسان کاملاً متعین به قوانین فیزیک یا زیست‌شناسی اعصاب‌اند. در این مقاله، تلاش شده است با نگاهی توصیفی‌تحلیلی و از منظر رویکرد غیر تقلیل‌گرایانه، به بررسی و نقد علیت از پایین به بالا در تفسیر اراده آزاد پرداخته شود. هدف از این بررسی، نشان‌دادن ناکافی‌بودن این نظریه در تبیین اراده آزاد و همچنین، ارائه راهی برای اثبات اراده آزاد انسان ازطریق دیدگاه کل‌گرایانه نسبت به انسان، علیت نزولی و نوخاسته‌گرایی خودفرمانی است. با این رویکرد، می‌توان استدلال کرد انسان به‌عنوان موجودی پیچیده و دارای ابعاد مختلف، قادر به انتخاب و عمل آزادانه است و این آزادی به سادگی به قوانین فیزیک و زیست‌شناسی تقلیل‌پذیر نیست.

بازخوانش مفاهیم بنیادین شاهی آرمانی ایران باستان، ضرورتی انکارناپذیر است. وجه شفاهی تمدن ایران باستان، فربهی اسطوره‌های ایرانی و انتقال ادیبانۀ آموزه‌های باستانی همراه با وجوه استعاره‌ای، ازجمله موانعی است که خوانش صحیح و شفاف آن مفاهیم بنیادین را با چالش مواجه ساخته است. «فرّه ایزدی» یکی از مفاهیمی است که به دلایل فوق در هاله‌ای از ابهام است و از طرفی فهم مناسبات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ایران کهن، پیوستگی زیادی با این مفهوم دارد. مفهوم «فرّ» نماد حقانیت قدسی شاهی آرمانی است؛ اما این ویژگی باعث شکل‌گیری نوعی کج‌اندیشی دربارۀ این مفهوم و درنهایت سوءفهم در اصل شاهی آرمانی ایران باستان شده است. وجه فرامادی «فرّ» بسیاری را بر آن داشته است تا آن را عطیه‌ای قدسی تلقی کنند و از وجوه اکتسابی و زمینی آن غفلت ورزند. این پژوهش به شیوۀ توصیفی‌تحلیلی و با استفاده از منابع دست اول نگاشته شده و وجه زمینی و اکتسابی مفهوم فرّ، بررسی و با کاربست روایتی‌تحلیلی، ضمن بازخوانش این مفهوم در شاهی آرمانی، وجوه اکتسابی آن، برجسته و از این منظر تلاش شده است هیکل نحیف سوبژکتیویته در ایران باستان کمی فربه شود.

ابن‌باجه در زمینۀ انسان‌شناسی از فیلسوفان یونان به‌طور مشخص. افلاطون و از فلاسفۀ اسلامی از فارابی تأثیر گرفته است. یکی از مسائل انسان‌شناسی فلسفی ابن‌باجه رابطۀ انسان و خدا است. در این نوشتار با روش توص.یفی تحلیلی و تطبیقی، تأثیرپذیری ابن‌باجه از افلاطون و فارابی در رابطة انسان و خدا را بررسی می‌کنیم و در پی پاسخ به این پرسش هستیم که ابن‌باجه در این مسئله از افلاطون و فارابی چه تأثیراتی گرفته است. همچنین، این یافته‌ها دست به دست آمد که ابن‌باجه در رسالۀ اتصال فی عقل فعال در بحث از مراتب انسانی از افلاطون تأثیر گرفته و در مسئلۀ اتصال به عقل فعال و فیض از فارابی تأثیر پذیرفته است. درنهایت، به این نتیجه می‌رسیم که ارتباط انسان و خدا در ابن‌باجه و فارابی ازطریق اتصال به عقل فعال و دریافت موهبت و فیض و در افلاطون ازطریق دیالکتیک است.