جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اصالت و تواتر قرائات قرآن کریم از موضوعاتی است که همواره در منابع تاریخی و علوم قرآنی مورد بحث قرار گرفته است. گاهی مطرح شدن برخی شبهات در حوزه قرائت قرآن سبب شده است تا وحیانیت برخی کلمات و عبارات قرآنی مورد تردید قرار گیرد و این امر دستاویزی برای دشمنان اسلام و کتاب وحیانی آن، قرآن کریم، شده است. بنابراین، هر مسلمان وظیفه دارد که در دفاع از حقانیت، اصالت و عدم تحریف این کتاب الهی نهایت تلاش خود را به کار گیرد. پژوهش حاضر با هدف دفاع از اصالت قرائت مشهور قرآن کریم (قرائت ناس) و بررسی دیدگاه‌های مطرح شده درباره اصالت دیگر قرائات قرآن، با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که قرآن کریم بر یک قرائت نازل شده و اختلاف قرائات ناشی از عواملی چون تفاوت لهجه‌ها و به‌ویژه انگیزه‌های سیاسی است و روایات مبتنی بر حدیث «سبعه احرف» و یا پیدایش اختلاف قرائات به دلیل جمع‌آوری قرآن، از وجاهت کافی برخوردار نیستند.

به‌طور کلی، انجام هر فن به صورت ماهرانه و اصولی نیازمند به‌کارگیری روش‌هایی متناسب با طبیعت آن فن و مهارت است تا به نتیجه مطلوب دست یابیم. قرائت و تلاوت قرآن نیز به عنوان فنی تخصصی در خواندن آیات قرآن از این قاعده مستثنی نیست. اجرای صحیح این فن، مستلزم آگاهی دقیق از اصول مربوط به آن است. قبل از هر چیز، شناخت ویژگی‌های متنی که در حال خواندن آن هستیم و آگاهی از مفاهیم نهفته در آن اهمیت ویژه‌ای دارد. یکی از اساسی‌ترین حقایقی که نقش برجسته‌ای در فنون تلاوت ایفا می‌کند، "نظم آهنگ درونی آیات قرآن" است که در زمره مهم‌ترین مصادیق اعجاز بیانی این کتاب آسمانی قرار دارد و تاکنون تلاش‌های بسیاری برای کشف حقیقت آن صورت گرفته است. درک این حقیقت ما را در رسیدن به مفهومی که در قرآن کریم به «حق تلاوت» تعبیر شده است، یاری می‌کند. این پژوهش به شیوه‌ای توصیفی-تحلیلی، تأثیر نظم آهنگ درونی قرآن بر دریافت معنا و مفهوم آیات توسط شنوندگان را بررسی می‌کند. بر این اساس، بهره‌گیری از نظم آهنگ درونی قرآن برای انتقال معانی آن، مستلزم رعایت دقیق و منظم اصول تلاوت توسط قاری است.

مطالعۀ قرائت قاریان در مادۀ «عبد» در آیۀ 60 سورۀ مائده، نشان از اختلاف قرائت و تقابل در خوانش این واژه، میان قاریان است. در قرائت عبارت «عبد الطاغوت» فقط حمزه قرائت «عبُدَ» را ثبت کرده است، در حالی‌‌که دیگر روایت‌‌های مشهور «عَبَدَ» را مناسب دیده‌‌اند. این اختلاف خوانش در اثر اختلاف معنایی براساس نقش کلمه، به وجود آمده است. حمزه این واژه را اسم مفردی که معنای کثرت دارد در نظر گرفته، در حالی که بقیه قاریان، آن را معطوف به «لعنه اللّه» می‌‌دانند. نوشتار حاضر به منظور بررسی تفاوت دیدگاهِ حمزه با دیگر قاریان سبعه، در قرائت یک واژه و اثبات اجتهادی یا اکتشافی بودن قرائت حمزه نسبت به دیگر قاریان مشهور، ماده «عَبَدَ» را در لغت، آثار علم قرائت، قرائت و تفاسیر به روش توصیفی تحلیلی مورد بررسی قرار داده است. نتیجه حاصل از پژوهش به شیوۀ توصیفی- تحلیلی نشان می‌‌دهد: تحلیل اختلاف قرائت در آیات مشابه می‌‌تواند این نظریه را تقویت کند که در میان قاریان هفتگانه، حمزه در قرائت خود اختیاراتی اتّخاذ می‌‌کرده است که برخی از این اختیارات منطبق بر اصول و ضوابطی خاص بوده است و اغلب این شیوۀ اجتهادی خاص حمزه بوده است. در نتیجه تحلیل قرائت «عَبَدَ» در گزارش‌‌های ابن‌مسعود و اعمش -به‌عنوان اساتید حمزه- در مقایسه با دیگر قاریان نشان می‌‌دهد: قرائت حمزه در کوفه در تقابل با قرائت های دیگر است. هم‌‌چنین بررسی اختلاف قرائت در این آیه با توجه به نقش معطوف و معطوف علیه، اهمیت تشخیص معطوف علیه در خوانش آیات و در نتیجه تفسیر و ترجمۀ آیات را در پی دارد.

قرآن کریم که آخرین نسخه هدایت بشر و تنها کتاب آسمانی مصون از تحریف‌می باشد، انسان را به استوارترین راه رهنمون‌می سازد. بدیهی است، هدایت‌پذیری از این هدیه الهی در پرتو انس مدام و مداوم با آن میسر است. نخستین گام انس با قرآن تلاوت قرآن است. از این رو رسول گرامی اسلامk و اهل بیت اطهارb سفارشات فراوانی در این زمینه ابراز داشته اند. در زمینه خواندن قرآن مسائل گوناگونی قابل بررسی است. از جمله این مسائل مقدار خواندن یا به عبارت دیگر کمیت تلاوت قرآن است. با توجه به این که خواندن قرآن از وظائف اصلی هر فرد باورمند به این کتاب زندگی ساز است، مسئله میزان خواندن قرآن اهمیت زیادی دارد و دغدغه همه افراد است که هر روز به چه میزان باید قرآن خوانده شود. این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی و با جستجو در منابع حدیثی فریقین فراهم آمده است در ضمن با مراجعه به پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری دیدگاه معظم له در این زمینه نیز استخراج و مورد مستندسازی قرار گرفت. یافته‌های پژوهش حاضر حاکی از این است که بر اساس دیدگاه رسول گرامی اسلامk و اهل بیت مکرمشانb خواندن روزانه و مستمر قرآن به مقدار توان و فرصت از وظایف هر مسلمان است. البته کیفیت خواندن قرآن مهمتر از کمیت آن است. منظور از کیفیت خواندن اداء صحیح کلمات قرآن و رعایت مواضع مناسب وقف و ابتدا و از آن مهمتر توجه به معانی قرآن است. همچنین مسائل دیگری در کمیت تلاوت قرآن اثرگذار است از جمله زمان و مکان تلاوت قرآن. این مقاله همچنین نشان‌می دهد بیانات مقام معظم رهبری در این موضوعات دارای پشتوانه روایی است.

ابوعمرو بن العلاء، قاری برجسته قرآن در قرن دوم هجری، در حوزه دانش لغت نیز شهرت زیادی دارد. تحقیق حاضر قصد دارد رابطه بین دیدگاه‌های لغوی ابوعمرو و شیوه قرائت او را بررسی کند. شواهد متعدد نشان می‌دهد که قاری بصره در تعیین معانی واژگان قرآن از ترادف پرهیز کرده و بین واژگانی که عموم اهل لغت آن‌ها را مترادف می‌دانند، تفاوت قائل شده است. این تفاوت‌ها باعث شده است که قرائت ابوعمرو از آیات قرآن با قرائت‌های مشهور میان قاریان تفاوت داشته باشد. علاوه بر این، ابوعمرو نظرات خاصی درباره شمول و دربرگیری واژگان داشته که به طور مستقیم بر شیوه قرائت او تأثیر گذاشته است. به نظر می‌رسد این نوع اجتهادات در قرائت با نظریه تواتر قرائات از پیامبر هم‌خوانی ندارد. با این حال، قرائت ابوعمرو در بسیاری از آیات قرآن با دیدگاه‌های لغوی او مطابقت دارد و بر اساس اصول خود در علم لغت، وجوه خاصی از قرائت را ارائه داده است.

سبک‌شناسی نوین، به‌عنوان یکی از شاخه‌های زبان‌شناسی، می‌تواند به‌طور علمی و نظام‌مند اعجاز بیانی قرآن را تبیین کند و زیبایی‌های لفظی و معنوی آیات وحیانی را به‌طور دقیق‌تر نمایان سازد. تحلیل دلالت‌های آوایی و کشف ارتباط معنایی و آوایی کلمات پایانی قرآن کریم، که به‌اصطلاح "فواصل قرآنی" نامیده می‌شوند، با محتوای آیه و سوره، موضوعی قابل تأمل است و نقش مؤثری در انتقال معانی آیات و برقراری انسجام آوایی دارد. این پژوهش، به روش تحلیلی- توصیفی، فواصل سوره مبارکه یوسف را در سطوح مختلف آوایی، دلالی و لغوی مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که یکی از جلوه‌های اعجاز در این سوره، نظم آهنگ و موسیقی دلنشین و اعجازآور آن است که از چینش و انتخاب واژگان پایانی آیات حاصل شده و تناسب محتوا و مضمون آیات با دلالت معنایی و آوایی فواصل در نهایت هماهنگی و انسجام قرار دارد‌.

واژه «کسفا» در قرآن، به فتح و سکون سین توسط قراء قرائت شده است. این واژه در منابع لغوی، معانی مختلفی اعم از معنای اسمی و فعلی: «قطع کردن»، «پوشاندن»، «قطعه»، «انداختن»، «دور شدن»، «افول»، «غلبه کردن»، «درهم کشیدن» و «به‌تنگ آمدن» دارد. نخستین بار ازهری در دانش لغت به اختلاف قرائت این واژه توجه نموده است و از قول فرّاء نقل‌هایی در بیان قرائت و معنای این کلمه دارد و از قول زجاج این دو قرائت را دارای دو معنای متفاوت می‌داند. در تفاسیر قرن چهارم تا هفتم بحث اختلاف قرائت این دو واژه بیش از سایر قرون پررنگ بوده است. در دانش قراءات نیز اختلاف معنای این دو واژه به ویژه دلالت یکی بر «جمع» و دیگری به «مفرد» فراوان دیده می‌شود. ابن‌عامر چون واژه «کسفا» به سکون را مفرد و به فتح «سین» را جمع دانسته، در مواردی که مضمون آیه دلالت بر جمع دارد مانند آیه 92 سوره اسراء برخلاف اکثر قراء به فتح و در آیه 48 سوره روم بر خلاف اجماع قراء به سکون می‌خواند تا دلالت بر معنای مفرد داشته باشد. شعبه از راویان عمده عاصم، در مواردی که «مِن» تبعیضیه در آیه آمده (کِسَفًا مِنَ السَّمَاءِ)، با تلقی مفرد بودن «کسفا»، به سکون «سین» قرائت نموده است. از نتایج کاربردی این پژوهش توصیفی - تحلیلی، می‌توان به وجود «اجتهاد»، «قاعده‌مندی»، «عدم اتکای صرف به نقل» و «اختیار» برخی قراء و راویان و عدم وحیانی بودن همه وجوه قرائی اشاره نمود. ‌

وجود برخی کلمات در قرآن کریم که رسم‌الخط آنها با املای رسمی عربی تفاوت دارد، از دیرباز پرسش‌هایی را درباره علل، دلایل و درستی یا نادرستی این اختلاف‌ها مطرح کرده است. یکی از منابع مورد استفاده در این بحث، نقل‌هایی است که از صحابه و تابعین درباره این تفاوت‌های رسم‌الخطی روایت شده است. این اخبار به صراحت به وجود خطا در کتابت قرآن و تأیید، رد یا توجیه این موارد اشاره می‌کنند. اما این اخبار کدامند؟ تا چه اندازه معتبرند؟ و به چه زمانی برمی‌گردند؟ مقاله پیشِ ‌رو که به روش تحلیلی-توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای نگاشته شده، تلاش دارد این اخبار را گردآوری، نقد و بررسی کرده و به‌ویژه زمان پیدایش آنها را مورد بررسی قرار دهد. نتایج این بررسی‌ها نشان می‌دهد که احتمالاً این اخبار از لحاظ سند و متن به نیمه دوم قرن سوم هجری برمی‌گردند و نمی‌توان به آسانی اثبات کرد که در عصر صحابه به وجود آمده‌اند. همچنین، شبکه اسناد مرتبط با اخبار منتسب به عثمان فاقد شرایط لازم برای ایجاد اطمینان است و بنابراین نمی‌توان از آن به عنوان مدرکی معتبر استفاده کرد.

تفسیر صحیح و فهم دقیق قرآن، یکی از مهم‌ترین مطالب ‌اهل‌بیتb و دغدغه‌های دائمی مردم از زمان نزول و دریافت این معجزه جاودان به شماره می‌آید. این امر، نخست با دانش قرائت به عنوان اولین منبع تشنگان معرفت از سرچشمه کلام وحی پیوند خورده است. در این میان، ‌اهل‌بیتb به عنوان مفسران بی‌بدیل کلام وحی، گاه از تنغیم به عنوان کاربرد آهنگین واژگان و عبارات قرآنی با هدف بیان مفهوم صحیح آیات بهره برده‌اند. این موضوع، پژوهش کتابخانه‌های حاضر را بر آن داشت تا با توصیف و تحلیل گزارش‌های برجای‌مانده از خاندان وحی، به شناسایی هویت‌ها و کاره‌های قرائت آهنگین در خصوصیات مختلف پرداخت. تحقیق حاضر در پرتو روایات تفسیری که انسجامی شگفت‌انگیز میان نظام آوایی قرآن کریم و معنی‌پردازی آن وجود دارد. قرائت آهنگین کلام وحی که خود را در گرو فراز و فرودهای آوایی یا همان تنغیم است، افزون بر زینت بخشی به قرائت، زمینه ساز تداعی و درک بهتر مفاهیم آیات الهی می‌شود. ائمه‌b با در نظر داشتن این ارتباط معنادار، پیشتاز و راهگشای مفسران در کشف مقصود خطاب از قرآن کریم کریم هم‌سنجی نغمه کلام با افاده معنادار بوده است. آنها با یادآوری اصل تبیان بودن قرآن و توانمندی کلام وحی در تبیین مراد خویش، سازواری و استواری نظام آوایی و دلالی کلام الهی را بر خوانند.

در زمینه قراءت قرآن به‌صورت غناء آراء مختلفی از سوی فقهاء، مفسران و صاحب‌نظران علوم قرآنی ابراز شده است. در این تحقیق قراءت غنائی در اندیشه امام خامنه‌ای به‌عنوان فقیهی نواندیش که در عصر حاضر با نگاهی عمیق و دقیق به مسائل موسیقی و غناء پرداخته‌اند، مسئله موردبحث است (مسئله پژوهش)، که با روش تحلیلی- نقلی فقهی قرآنی صورت می‌گیرد (روش تحقیق). یافته این تحقیق عبارت است از: تقسیم غناء به دو قسم عام و خاص و نیز حلال و حرام. گونه‌شناسی سه‌گانه صوت انسان. دلالت نداشتن روایات بر حرمت مطلق غناء. پذیرش داوری عرف در تشخیص مصداق غناء. دخیل نبودن اهل فسق، آلات موسیقی، مواد صوت و طرب در تحقق مفهوم غناء. حرمت قراءت غنائی به شکل غناء محرم. جواز تغنّی در قراءت قرآن به معنی متعارف بدون صدق غناء حرام. خروج تخصصی قراءت غنائی از حکم حرمت، نه تخصیص آن (نتیجه پژوهش).