جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واژة «خليفه» از واژگان پرکاربرد و کليدي در نظام سياسي اسلام است كه نقش مهمي در فهم موضوعات و مسائل ديني دارد. وداد قاضي مستشرق آمريکايي در «دائرة‌المعارف قرآن لايدن» در باره مفهوم، مصداق، پيشينه، سير تاريخي واژه قرآني «خليفه» و واقعيت سياسي ـ ديني نهاد خلافت سخن گفته است؛ اما مراجعه محدود به منابع اصيل اسلامي، بي‌توجهي به آراء و منابع قرآني شيعه، عدم جامعيت در استناد به آيات قرآن و فقدان مستندات کافي در برخي موارد، موجب فهم ناقص و يا نادرست او در موضوعاتي همچون لحاظ معاني متعدد براي اين واژه در آيات گوناگون و خطاي تعيين مصداق و تاريخ آغاز رويکرد سياسي مفسران به واژه مزبور شده است. نتيجه اين پژوهش که با روش توصيفي ـ تحليلي انجام گرفته، از کاربرد اين واژه در صدر اسلام خبر داده و با بررسي انتصابي بودن خلافت و نقد قرآني، نظر نويسنده در کاربردهاي سياسي خليفه را به چالش ‌کشيده و معناي «خليفه» در تمام آيات قرآن را «جانشين» يا «جايگزين» مي‌داند که در انواع و مصاديق گوناگوني (همانند سکونت و وراثت) تحقق مي‌يابد. تحليل شناختي «خليفه» در هيأت مفرد، اين واژه را هم‌حوزه «امام»، و انسان را در «حکم» خليفه الهي معرفي مي‌کند.

براي عصمت پيامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) ادله متعددي وجود دارد که يکي از آنها آية «اطيعوا» است: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُم‏» (نساء: 59). از ديدگاه عالمان شيعه و برخي از اهل‌سنت، آيه شريفه بر عصمت پيامبر اکرم(ص) و اولي‌الامر دلالت دارد و يکي از استدلال‌هاي اساسي آن اطلاق و مقدمات حکمت است. دلالت آيه شريفه در مقاله‌اي که از حسين اترک با عنوان «بررسي دلالت آيه "اطيعوا" بر عصمت» در مجله حکمت معاصر (سال يازدهم، ش 1، 1399) منتشر شده، مورد مناقشه قرار گرفته و اشکالاتي بر آن ذکر شده که به نظر نگارنده هيچ‌کدام از اشکالات تمام نيست. نگارنده همانند عالمان شيعه، به تمام بودن اطلاق آن از راه مقدمات حکمت عقيده دارد و بر اين باور است که خداي سبحان در مقام بيان بوده و هيچ قيدي براي آن نياورده، با اينکه امکان تقييد اطاعت وجود داشته است. پس اين آيه کريمه هر اطاعتي را شامل مي‌شود. ازاين‌رو گستردگي اطاعت از پيامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) نسبت به هر طاعت و فعلي با عصمت تلازم دارد. مقاله پيش‌رو نخست با روش توصيفي ـ تحليلي ـ تفسيري استدلال به آيه براي اثبات عصمت را تبيين کرده، سپس با روش «انتقادي» ادعا و ادله مقاله مزبور را نقد نموده است.

مفروض آن است که مجموعه‌ آيات هر سوره، هدفي مشخص و در عين ‌حال قابل تشخيص را دنبال مي‌کند. اين نکته نيز غيرقابل انکار است که بسياري از آيات يک سوره ارتباطي روشن و قابل درک با آيات مجاور خود دارند؛ اما با وجود اين، انسجام برخي از آيات به‌راحتي قابل درک نيست و در نگاه اول، گسسته به نظر مي‌رسد. حال اين سؤال مطرح مي‌شود که بين آيات يک سوره چه نسبتي برقرار است؟ فرضيه تحقيق حاضر آن است که بين آيات گسسته‌نماي قرآن، ارتباط دير‌ياب، اما جذابي وجود دارد که توجه به آن ازيک‌سو موجب ادراک زيبايي سوره و از سوي ديگر، صورت‌بندي محتواي سوره در قالب يک چندضلعي منسجم و هدفمند شکل مي‌دهد. اين تحقيق در قالب بررسي زيبايي‌هاي هندسي بين چهار بخش سورة‌ «فجر» و شناخت زيبايي‌هاي داخلي هريک از بخش‌ها در چارچوب علوم ادبي، به‌ويژه علم بلاغت و با روش تحليلي درصدد بازخواني سورة «فجر» و اثبات زيبايي‌شناسي هندسي آن است.

پيوستگي متن قرآن همواره محل مناقشه قرآن‌پژوهان غربي بوده است. نيل رابينسون از پژوهشگران غربي نخستين کسي است که با تکيه بر دانش‌هاي ادبي و زباني جديد توانست پيوستگي آيات قرآن را به اثبات برساند. رابينسون براي اثبات پيوستگي متن قرآن، بعضي از سور مدني را بررسي کرد. براي تبيين درستي نظريه رابينسون و فراگير بودن طرح او در کل قرآن، سورة «اعراف» که از سور مکي است، انتخاب شده، سپس بخشي از آيات اين سوره (65ـ72) به‌منزله بخش محوري در نظر گرفته شده، با پردازش نزولي و نظم متقارن، پيوستگي اجزاي دروني سوره براساس سياق آيات مربوط به داستان حضرت هود(ع)، با شيوه تحليلي ـ ترکيبي به اثبات رسيده است. ابتدا با الگوي رابينسون ساختار کلي سوره تقسيم شده و انسجام دروني و لفظي آيات بر مبناي تکرار الفاظ با الگو ارائه گرديده است. سپس با تکميل الگوي رابينسون و افزودن معيار بخش‌بندي سياقي و ارتباط معنايي، مناسبت آيات محوري و رابطه با غرض سوره درباره پيوستگي رسالت با توحيد و تکذيب آيات با تکبر و شرک در اثبات پيوستگي ساختاري سورة «اعراف» و تأييد طرح رابينسون به دست آمده است.

اين مقاله که به هدف بررسي راز فراخوان‌هاي متفاوت قرآن به انفاق با روش کتابخانه‌اي و توصيفي ـ تحليلي تدوين شده، بر آن است که سه مرتبه فراخوان به انفاق در قرآن وجود دارد. مرتبه ابتدايي دعوت به انفاق با مخاطب قرار دادن کفار به صورت غيرمستقيم و گويا با ترسيم مثلث سه ضلعي (خداي رازق، رزق الهي و شخص انفاقگر) آغاز مي‌گردد. سپس در مرتبه مياني فراخوان قرآن به انفاق، تخاطب به صورت مستقيم بين خداي سبحان و عموم بندگان مؤمنش شکل مي‌گيرد، البته با ترسيم همان مثلث سه ضلعي. مرتبه نهايي راقي‌ترين فراخوان قرآن به انفاق، در قالب خطاب مستقيم خداي سبحان بخصوص مؤمنانِ به آخرين پيامبرش با القاي نگاه جانشيني مؤمن انفاقگر از خداي سبحان در مقام اراده و فعل خداپسند انفاق به ساير بندگان خداست. در اين عالي‌ترين فراخوان قرآن به انفاق، ديگر نشاني از مثلث سه ضعلي مزبور نيست، بلکه با القاي بينش توحيدي جانشيني خدا در مقام افعال الهي، استقلال مؤمن انفاقگر و رزق انفاق‌شونده در ارتباط با مالک اصلي‌شان (يعني خداي سبحان) ناديده گرفته شده و «انفاق استخلافي» ـ نه فقط انفاق رزق الهي ـ مطرح گشته است. اثر انفاق استخلافي در قرآن، پيوستن به مؤمنان صديق الهي بيان شده است.

مطابق آيات قرآن، تقدير فراگير الهي همه پديده‌هاي هستي، از جمله افعال انسان را دربر مي‌گيرد و همين فراگيري شبهه جبر را زنده مي‌کند. اين مقاله با رويکردي تحليلي ـ ‌توصيفي نقش انواع تقديرهاي الهي را در افعال اختياري انسان براساس آيات قرآن با تأکيد بر ديدگاه علامه مصباح‌ يزدي واکاوي مي‌کند. حاصل بررسي نشان مي‌دهد که تقديرهاي سطح نازل در قالب عوامل وراثتي و محيطي هرچند در انتخاب انسان موثرند، اما موجب سلب اختيار او نمي‌شوند. تقديرهاي سطح عالي هم‌عرض اراده انسان نيستند تا مانع اراده و اختيار او باشند. تقديرهاي عام و خاص الهي نيز هرچند انسان را به سوي انجام مسئوليت‌هايي خاص سوق مي‌دهند، اما اختيار و اراده را از انسان نمي‌ستانند.