جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کارایی مفهومی اساسی و محوری در دانش اقتصاد، و به‎ویژه اقتصاد خرد، بوده و‌ایده‎ای برای تخصیص بهینه منابع و امکانات برای تولید کالاها و خدمات است.‌ این مفهوم می‎تواند از معیاری برای ارزیابی فعالیت‎های اقتصادی فراتر رفته و اساس و پایه‎ای برای ترتیبات اجتماعی باشد و در نتیجه جهت‎دهی به حرکت جامعه داشته باشد. بر‌اساساین، نقش‌ این مفهوم در شکل‎گیری نظام اقتصادی بسیار مهم است. در ‌این مقاله جایگاه ‌این مفهوم در اقتصاد اسلامی به مثابه دانشی بررسی می‌شود که بر پایه معرفتی متفاوت از معرفت اقتصاد متعارف هویت می‎یابد.‌ این مقاله با استفاده از روش تحلیل محتوا پس از بررسی مفهوم کارایی و بنیان‎ها و مفاهیم پیشینی آن، به بررسی مفاهیم مرتبط با آن در معرفت دینی−اسلامی می‎پردازد و نتیجه می‎گیرد ‌این مفهوم با نوع نگرش اسلام به انسان و فعالیت‌های اقتصادی سازگار نبوده و نظام اقتصادی اسلام نمی‌تواند براساس ‌این مفهوم سامان یابد.

در این مقاله رویکرد «روش‎شناسی شریعتی» در حوزۀ مطالعات دین‌پژوهی از زاویۀ علوم انسانی نقد و بررسی شده است. نگارنده در این مقاله تلاش نموده این پرسش را مطرح و دنبال کند که نگاه متدولوژیک شریعتی به مقولۀ دین‌پژوهی بر چه اساس و مبنایی می‌باشد. سپس برای راستی‎آزمایی رویکرد شریعتی در مطالعه جامعه‎شناختی ادیان تلاش کرده است با خوانش انتقادی، متدولوژی شریعتی را کنکاش و واکاوی کند.البته تلاش نگارنده این بوده است که بحث «روش‎شناسی» شریعتی در «بستر علوم انسانی» را با اتکاء بر آثار شریعتی مورد بازبینی انتقادی قرار دهد و مقصود این است که اغلب آثار نسبت به متن شریعتی بی‌التفات بوده‎اند و منتقدان او حتی بر این باورند که شریعتی بحثی در باب روش‎شناسی علوم انسانی به‌ صورت اعم، و دین‎شناسی، به صورت اخص، ندارد. امّا با خوانش انتقادی متن می‎توان به نتایج بنیادین متفاوت‎تری دست یافت و تلاش نگارنده آن است که این ساحت از اندیشه شریعتی را مورد مداقه قرار دهد

در قرن بیستم، بخش بزرگی از علم، به ابزاری راهبردی برای عمل سیاستی تبدیل شد. اعتماد مردم به علم این انتظار را به وجود آورد که برای مسائلی که نگرانی‌های جهانی یا محلی به وجود آورده، از جمله بحران‌های ‌زیست‌محیطی یا همه‌گیری‌های بزرگ، پاسخ‌های سریع و کافی به دست آورد. با این حال علوم عادی به دلیل جزئی‌نگری، قادر به پاسخگویی به این مسائل به نظر نمی‌رسیدند. واژه «علم پساعادی» به سیستم حل مساله‌ای اشاره دارد که در آن مسائلی از این جنس مورد بحث قرار می‌گیرند؛ مسائلی که دارای عدم‌قطعیت بالا، ارزش‌های محل‌بحث، ذی‌نفعان زیاد بوده و به تصمیم فوریتی نیاز دارند. در سیستم حل‌مسالۀ علم پساعادی، اجتماع بسط‌یافته‌ای از همتایان (که عموم مردم نیز از اعضای آن هستند) در فرایند ارزیابی کیفیت نقش ایفا می‌کنند. ادعا این است که در علم پساعادی رابطه میان امور واقع و ارزش معکوس شده و اینبار امرواقع است که از ارزش‌ها تبعیت میکند. در مقاله حاضر با تشریح و تعبیرِ مفهوم «علم پساعادی»، و شرح ابهاماتی که در دیدگاه ارائه شده وجود دارد، استدلال خواهد شد که مرز علم عادی و علم پساعادی، با افول نوعی نگرش مبتنی بر عقلانیت ابزاری (که در آن منطقِ جاری در نهادِ علم در خدمت هدفی از پیش تعیین شده قرار دارد) قابل‌توضیح خواهد بود. جایگزین مناسب عقلانیت ابزاری، عقلانیتی است که در آن هدف علم از روالی مبتنی بر مشاوره و مفاهمه حاصل خواهد شد.

تصمیم‎گیری را جوهره اصلی حکمرانی و مدیریت می‌دانند. هر تصمیمی به‎طور هدفمند از میان گزینه‎های احتمالی متفاوتی گرفته می‎شود؛ امّا در زمان پیاده‎سازی توان آن را دارد تا آینده سازمان و کلیۀ ذی‌نفعان خود را دستخوش تغییرات بسیاری کند. ازاین‎رو، علم تصمیم‎گیری به علمی بی‎بدیل برای خط‎مشی‎گذاران و مدیران چه در بخش خصوصی و چه در بخش دولتی تبدیل‎ شده است. بخشی از این علم متمرکز بر روش‎ها و فنون تصمیم‎گیری است. یکی از روش‎های مفید در تصمیم‎گیری که مورد اقبال مدیران و خط‎مشی‌گذاران در سراسر دنیا قرار گرفته است، «روش تحلیل اهمیت−عملکرد» است. این روش به خط‎مشی‌گذاران در مورد ارزشیابی خط‎مشی‎ها و به مدیران در مورد ارزیابی راهبردی کمک شایان توجهی می‎کند. مطالعۀ حاضر به فهم مبانی فلسفی این روش، عناصر اصلی و اسلوب اجرایی آن با به‌کارگیری نرم‌افزار SPSS 23 می‎پردازد. نقدهای موجود بر این روش‎شناسی و ارائه رهنمودهایی برای بهبود عملکرد این روش، بخش پایانی این مقاله را دربرمی‎گیرد.

در دهه‎‎‎‎های اخیر، با وجود احترام به روش‎‎‎‎های کمّی و تلفیقی، اقبال روزافزونی به روش‎های پژوهش کیفی توسط پژوهشگران صورت گرفته است. در بین روش‎های کیفی متعدد نیز فقط بعضی از آنها را می‎‎‎‎توان در مطالعه متن، به‎کار گرفت که یکی از آن روش‎ها عبارت است از روش «تحلیل مضمون». هدف این پژوهش عبارت است از معرفی این روش، از طریق کاربست آن در مطالعه قرآنی−روان‎شناختی، در باب واژه «فکر» به‎عنوان یک نمونه.روش گردآوری داده‎‎‎‎های این پژوهش کتابخانه‎‎‎‎ای و روش تحلیل داده‎‎‎‎ها، تحلیل عقلی بوده است. ابتدا، روش تحلیل تم و زیرمجموعه‎‎‎‎های آن معرفی شده و سپس، آیات مرتبط با موضوع «فکر» با استفاده از شیوۀ شبکۀ مضامین جمع‎‎‎‎آوری شده است. آنگاه «مضامین پایه‎‎‎‎ای» از قرآن استخراج و از طریق آنها، به «مضامین سازمان‎دهنده» و در نهایت به «مضامین فراگیر» دست یافته‎‎‎‎ایم.در گام پایانی، نتایج به‎دست آمده قرآنی در باب «فکر»، با سازه روان‎شناختی «فکر»، بررسی تطبیقی شده است. یافته‎‎‎‎های پژهش قرآنی، دو مضمونِ فراگیرِ «مبدأ» و «معاد» را به‎دست داد و مطالعه تطبیقی، معلوم کرد که هدف تفکر در دانش روان‎شناسی بازیابی «تعادل روانی» است؛ درحالی‌که هدف «فکر» در قرآن، عبارت است از «سعادت اخروی»؛ همچنین تفکر در معنای قرآنی خویش به زندگی انسان هویت، جهت و معنا می‎‎‎‎دهد در صورتی که در معنای روان‎شناختی آن، تفکر فرایندی است که در ارزیابی، نتیجه‎‎‎‎گیری و تصمیم به او کمک می‎‎‎‎کند و نیز معلوم شد که «روش تحلیل مضمون» کارایی زیادی در مطالعات «روان‎شناسی قرآن بنیان» دارد.

سیدجواد طباطبایی یکی از سرشناس‌ترین متفکران‌ ایرانی است که با رهیافتی فلسفی، دلیل عقب‌ماندگی ایران را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. وی دلیل عقب‌ماندگی ایران را امتناع‌ اندیشه می‌داند. او بر ‌این باور است که علت‌العلل تمامی بحران‌ها و عقب‌ماندگی جامعه ایرانی به فقدان عقلانیت فلسفی مربوط می‌شود. او به جز برش‌های کوتاهی از تاریخ‌ ایران، سرتاسر تاریخ ایران را چیزی جز رویکردهای خام ‌ایدئولوژیک، جامعه‌شناسانه و غیاب ‌اندیشه و عقلانیت نمی‌داند و درست از‌این‌رو او براساس روش شرق‌شناسانه و سوبژکتیویستی خویش در تحلیل دلیل عقب‌ماندگی ایران‌زمین به یک رابطه علّی میان فقدان عقلانیت و عقب‌ماندگی‌ ایران می‌رسد.در برابر ‌این رویکرد تقلیل‌گرایانه طباطبایی که همه بحران‌های جامعه ایرانی را به فقدان ‌اندیشه و عقلانیت غربی تحویل می‌کند، با بهره‌ جستن از روش‌شناسی ماکس وبر می‌توان ‌این سخن را به میان آورد که ایده‌ها و اندیشه‌ها تنها از طریق رابطه‌ها، میانجی‌ها و ساختارها تأثیر می‌گذارند و‌ اندیشیدن امری اجتماعی است. همواره کلیتی انضمامی وجود دارد که ایده‌ها و مناسبات به صورتی درهم ‌تنیده متعلق به ‌این کلیت انضمامی هستند. بنابراین، امتناع تفکر و ‌اندیشه در سطح اجتماعی به‌عنوان امتناعی در تحرک در مناسبات و قفل‌شدگی در ساختار موجودیت انضمامی موضوعیت دارد. در جامعه‌شناسی ماکس وبر، پروتستانتیسم نه به‌عنوان عامل توضیح‌دهنده سرمایه‌داری بلکه به‌عنوان عاملی مطرح است که انگیزه‌های انسانی را در داشتن نگاهی ویژه به‌کار، زندگی، صرفه‌جویی و مال‌اندوزی مفهوم می‌سازد. ماکس وبر نمی‌گوید که سرمایه‌داری، اختراع پروتستانتیسم است؛ بلکه توجه او به منشی است در زندگی که وجهی از آن عقلانیت اقتصادی‌ای است که در اصل، غیرعقلانی است؛ چون مال‌اندوزی‌ای است بدون انگیزه مصرف. حسابگری‌ای است که کامجویی‌ فردی در آن به حساب نیامده است. ماکس وبر در ریاضت و سخت‌کوشی و امساک کالونی، آن عنصر غیر‌عقلانی‌ای را می‌بیند که پیش‌تازاننده عقلانیت سرمایه‌داری مدرن می‌شود. از عقلانیت مدرن نمی‌توان سخن گفت، مگر آنکه به سرمایه‌داری توجه کرد. بنابراین عقلانیت وبری، عقلانیت درهم‌تنیده با کردارها و نهادها و عقلانیتی تاریخ‌مند است.در ‌این جستار ‌این فرضیه آزمون می‌شود که در تحلیل و فهم عقب‌ماندگی‌ ایران قدیم، باید به ارتباط ارگانیگ میان ایده‌ها و کردارها و نهادها توجه کرد و نمی‌توان با رویکرد تقلیل‌گرایانه طباطبایی که تاریخ و تناقضات دیالکتیکی آن را به افراد و عقاید افراد تقلیل می‌دهد، فهم و درک درستی از دلایل عقب‌ماندگی داشت.