جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کريم در چند آيه ادعاي فرعون را دربارة ربوبيت و الوهيتش گزارش کرده است. ديدگاه مفسران در تبيين مراد فرعون با کاستي‌هاي جدي روبه‌روست. بخش عمدة اين کاستي‌ها در غفلت از پيوند معنايي دو واژة‌ «ربّ» و «اله» و نيز عدم جامع‌نگري در آيات قرآني در اين زمينه است. در اين پژوهش با روش کتابخانه‌اي در گردآوري مطالب، شيوۀ اسنادي در نقل ديدگاه‌ها، و روش توصيفي ـ تحليلي در بررسي داده‌‌ها، ابتدا به اصطلاح‌شناسي واژه‌هاي «رب» و «اله» و رابطة معنايي اين دو پرداخته شده، سپس ديدگاه مفسران با نگاهي نظام‌مند به آيات در اين زمينه و دسته‌بندي زندگي فرعون در سه دوره ارزيابي گرديده است: 1. مقطع پيش از رسالت و حرکت حضرت موسي براي هدايت او؛ 2. مقطع محاجّه و استدلال حضرت موسي با فرعون براي ربوبيت حق‌تعالي؛ 3. زمان نشان دادن معجزات به وي. نتيجه آنکه فرعون در همة مقاطع سه‌گانه، خود را «رب» و «اله» مي‌دانست؛ اين در حالي بود كه وي به ربوبيت و الوهيت خدا جاهل نبوده؛ بلکه از سر علم و لجاجت آن را انکار مي‌کرد.

تفکر الهياتي علامه طباطبائي منظومه‌اي منسجم است که توانسته ميان اجزاي به‌ظاهر پراکنده ارتباط معنادار برقرار کند. وي نقطۀ مرکزي اين نظام را حقيقت توحيد مي‌داند؛ يعني توحيد در کنار ديگر حقايق الهياتي نيست؛ بلکه نقطۀ کانوني فهم دين به‌شمار مي‌رود. فهم اين منظومه نيازمند آشنايي با قواعدي است که حقيقت خزائن (آيۀ 21 سورۀ حجر) يکي از مهم‌ترين آنهاست. علامه اين مفهوم را با وجود جمعيِ حکمت متعاليه متناظر مي‌داند و با استفاده از اين مفهوم، نحوۀ پيدايش کثرات از وجود مطلق را توضيح مي‌دهد. همچنين با مرتبط ساختن ديگر بخش‌هاي کلامي با خزائن، ارتباط نظام‌وار ميان اجزاي دين و خزائن و در نتيجه با حقيقت توحيد را برقرار مي‌کند. وي معناي خلقت، عالم طينت و ميثاق، قضا و قدر، خلق و امر، علم فعلي و انفعالي، عليت و اعجاز، امر بين ‌الامرين، تأويل قرآن و... را با محوريت مفهوم خزائن تحليل کرده است. اين مقاله درصدد معرفي نقش مفهوم خزائن در شبکۀ معنايي الهيات از منظر علامه است و با روش اسنادي تحليلي سامان يافته است.

علم نحو از علوم نقش‌آفرين در تفسير قرآن است. برخي از نحو‌پژوهان بر اين باورند که علم نحو متعارف، از نظر محتوا و روش، از نحوي که در قرآن به‌کار رفته و نيز هدف مورد نظرش يعني کاربست آن در فهم و تفسير قرآن، منحرف شده است. ازاين‌رو از اصطلاح جديدي با عنوان «النحو القرآني» سخن گفته‌اند. در اين مقاله ديدگاه‌ها دربارة اين اصطلاح و کارکردهاي متمايز نحو قرآني، ذيل عناوين «نحو علمي قرآني»، «نحو تعليمي قرآني» و «نحو نص قرآني» با روش تحليلي ـ توصيفي بررسي و نقد شده است. نتيجة اين پژوهش نشان مي‌دهد که اولاً بين قواعد نحوي به‌کاررفته در نحو جملة قرآني و نحو نص قرآني با قواعد علم نحو متعارف تفاوتي وجود ندارد؛ ثانياً در تفسير قرآن بايد از نحو نص قرآني استفاده کرد؛ يعني در مقامِ تفسير هر آيه‌اي بايد قواعد نحوي به‌کاررفته در آن آيه بر اساس معناي آن آيه تعيين گردد تا از تطبيق و تحميل قواعد نحو تعليمي بر آيات جلوگيري شود.

مقاله «بازتأملي در دلالت آية 30 سورة روم بر تغييرناپذيري فطرت»، ديدگاه رايج در تفسير اين آيه را به چالش مي‌کشد و به اين نتيجه مي‌رسد که اساساً اين آيه ناظر به مسئله «ثبات يا تغييرپذيري فطرت» نيست؛ بلکه مراد آيه، نفي هرگونه «تبديل» در «آفرينشگري» خداست و معناي آية فطرت آن است که آفرينش خداوند، قانون‌هايي دارد که هيچ‌گاه دستخوش تبديل نمي‌شود. اين نوشته از ديدگاه رايج در تفسير آيه 30 سوره روم که اين آيه را دال بر تبديل‌ناپذيري فطرت مي‌داند، دفاع مي‌کند و نشان مي‌دهد که اين ديدگاه منافاتي با اثرپذيري فطرت از عواملي چون تعليم، تربيت و رفتار ندارد و از تحقق تغيير در مقتَضَيات ذات فطري انسان نمي‌توان بر تبديل‌پذيري هويت ذاتي فطري انسان استدلال نمود و آيات مسخ، دلالتي بر زوال فطرت در انسان‌هاي مسخ‌شده ندارد و اگر آية فطرت را دال بر نفي هرگونه تبديل از «آفريدن خدا» فرض کنيم، باز هم اين آيه دلالت بر آن دارد که فطرت تبديل‌ناپذير است.

معيار و ملاک ارزش اخلاقي، يکي از مهم‌ترين مباحث در فلسفه اخلاق است. سه نظرية معروف در اين زمينه مطرح شده است: «غايت‌گرايي اخلاقي»، «وظيفه‌گرايي اخلاقي» و «اخلاق فضيلت». در ميان متفکران مسلمان، در تبيين نظرية اخلاقي سازگار با قرآن اختلاف است. برخي نظرية اخلاقي سازگار با قرآن را «غايت‌گرايانه» مي‌دانند، اگر‌چه در نوع غايت‌گرايي نيز اختلاف است. برخي نظريه اخلاقي قرآن را «خودگرايانه»، برخي «سودگرايانه» و برخي نيز به‌طور مطلق «غايت‌گرايانه» تقرير کرده‌اند، بدون اينكه نوع آن را مشخص كنند؛ ازجمله سيدعلي‌اکبر حسيني رامندي که نظرية اخلاقي قرآن را غايت‌گرايانه مي‌داند و با توجه به تأکيدهاي قرآن بر نتايج فعل اخلاقي در قالب واژگاني مانند «سعادت، فوز، فلاح، نجات، لذت، امنيت، بشارت، آرامش، رنج، تشويق و انذار» اخلاق قرآني را ـ في‌الجمله ـ سازگار با نظريه‌هاي غايت‌گرا دانسته و آن را با انسان‌شناسي قرآني و شيوه تربيت اخلاقي قرآن سازگار مي‌داند. در اين مقاله، اين ديدگاه در بوته نقد قرار گرفته، نشان داده مي‌شود که آيات مورد استناد در مقام بيان معيار ارزش اخلاقي نيستند و نمي‌توان غايت‌گرايي اخلاقي را از آنها استنباط کرد، بلکه در مقام تشويق و ترغيب مؤمنان به پايبندي و رعايت ارزش‌هاي اخلاقي هستند.