جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اندیشۀ ارکون دارای ابعاد فلسفی، ادبی، جامعه‌شناختی و تاریخی است که متأثر از فضای میان رشته‌ای علوم اسانی مدرن و بیشتر پسا مدرن است. نشانه ‌شناسی سوسور، بایگانی‌شناسی و تبارشناسی فوکو و ساختارشکنی دریدا را می‌توان از جمله مبانی معرفتی تأثیرگذار بر اندیشۀ او به حساب آورد. مسئلۀ اساسی او تبیین علل عقب ماندگی کنونی جوامع اسلامی و پیشرفت دنیای غرب است، به نظر ارکون ، در قرن چهارم هجری و قبل از شکل‌گیری مدرنیتۀ غربی، مدرنیتۀ کوچکی در جهان اسلام توسط معتزله شکل گرفته بود. او در پی جستجوی علل شکست مدرنیتۀ اسلامی و رهایی جهان اسلام از وضعیت نا بهنجار فعلی، پروژۀ «نقد عقل اسلامی» را مطرح می‌کند؛ پروژه‌ای که هدف آن، با بکاارگیری روش‌های علوم انسانی فوق الذکر، پرداختن به اندیشه‌ناپذیر و اندیشه‌ناشده‌های میراث اسلامی به منظور شکوفاسازی آن است. تحقیق حاضر با رویکرد تحلیلی ـ انتقادی نشان می‌دهد که بکارگیری نقد عقل اسلامی به دلیل اتخاذ مبانی مدرنیستی و پسا مدرنیستی متضاد با مبانی اسلامی، نه تنها به شکوفاسازی و بازخوانی علم دینی منجر نمی شود بلکه نتیجه‌ای جز بازسازی میراث اسلامی بر مبنای سکولاریزم غربی ندارد. شکاکیت، نسبیت، فرهنگی دانستن عقل و خمودگی مضاعف سنت، پیامد حتمی بکارگیری این روش در تحلیل میراث اسلامی است.

بنیان‌های فکری و معرفتی مسلمانان اندونزی متکثر است. آنها به لحاظ سیاسی تحت تأثیر فرهنگ‌های خارج از اندونزی بوده و با توجه به‌گرایش‌های مختلفی که در مباحث فکری و اجتماعی دارند و در اثر تعاملات با خاورمیانه، خصوصاً با شرکت در مراسم حج و تبلیغات وهابیت، به جریانات مختلفی روی آورده و جهت‌گیری‌های فرهنگی آنان متفاوت است. دو قطب قدرت با نام‌های نهضت محمدیه و نهضت العلما با پیروانی بیش از سی میلیون نفر، نقش زیادی را در بین مسلمانان اندونزی دارند . در این پژوهش با استفاده از روش تحقیق تاریخی و تحلیل گفته‌های رهبران، به بنیان‌های فکری و معرفتی هر کدام اشاره می‌ شود. سؤال محوری پژوهش این است که تفاوت‌ها و اشتراکات بنیان‌های فکری و معرفتی نهضت محمدیه و نهضت العلما چگونه است. صورت بندی این دو قطب فکری و شناسایی مشترکات اندیشه‌ایی آنان با سایر مذاهب اسلامی و همچنین تبیین زمینه‌های تاریخی رویکردهای آنها از دست‌آوردهای جدید این پژوهش است.

سنت گرایی به مثابه مدلی فلسفی، برای گفت و گوی ادیان از داشتن ریشۀ واحد ادیان در مُثل اعلای دین «وحدت متعالیه ادیان» سخن می‌گوید و از سنت به مثابه اصول معنوی و قدسی مشترک میان، به عنوان زمینه مشترک برای طرح گفت‌وگوی ادیان استفاده می‌کند. در این مقاله سعی می‌شود که این مدل فلسفی گفت‌وگوی ادیان را بر اساس بایسته‌ها و نتایج مورد انتظار از گفت و گوی طراز دینی مطرح شده از سوی نحلۀ رئالیسم انتقادی مورد ارزیابی قرار دهیم. نتایج حاصل از این تحقیق این است که با توجه به منظومۀ هستی شناسی و معرفت شناسی سنت گرایی در تبیین تکثر ادیان، گفت و گوی ادیان معطوف به گذشته خواهد بود و نه معطوف به آینده؛ هرچند در تفسیری از دین که به ایجاد حس دیگرپذیری و هم‌پذیری کمک شایانی می‌کند موفق هستند ولی در نهایت، گفت و گوی ادیانی کاملاً نخبه گرایانه است و به فرهنگ توده مردم تبدیل نخواهد شد.

فهم دقیق اندیشه‌ها هنگامی میسر است که در قالب جریان‌شناسی مورد توجه قرار گیرند. مسئلۀ این پژوهش، تیپ‌بندی اندیشۀ معاصر مسلمین است که از طریق ترکیب گونه‌شناسی‌های موجود و با روش تحلیلی- انتقادی صورت گرفته است. طبقه‌بندی اندیشۀ معاصر در چهار دستۀ: سنتی، ایزوله، فعال و مدرن آشکار و پنهان از ظرفیت‌های قابل توجهی برخوردار است. جریان‌های سنتی فقه شیعه، حکمت و عرفان مکتب تهران و سلفی‌گری، در دستۀ سنتی ایزوله؛ جریان‌های اسلامی‌سازی معرفت، اصلاح فرهنگی، عقل‌گرایی انتقادی و سنت‌گرایی در دستۀ سنتی فعال؛ جریان‌های روشنفکری، عرفی‌گرایی تاریخی و عرفی‌گرایی معرفتی در دستۀ مدرن آشکار و رویکردهای مدرن یا پست‌مدرن با پسوند اسلامی مثل لیبرالیسم اسلامی، ناسیونالیسم اسلامی، مارکسیسم اسلامی، فمنیسم اسلامی و همچنین جریان اعتزال نو و تفسیر بیانی، در دستۀ مدرن پنهان جای می‌گیرند. در این میان، سیطره با جریان‌های مدرن است که با دو رویکرد همدلانه و ستیز، جریان‌های سنتی را ابژۀ خود ساخته‌اند. ادامۀ حیات جریان مدرن پنهان و برخی رویکردهای سنتی ایزوله مثل سلفی‌گری منوط به حمایت‌های سیاسی غرب است و راه رهایی، تنها در جریان سنتی فعال قابل جست و جوست.

مناقشه بر سر الهی یا بشری بودن قرآن کریم از مهم‌ترین موضوعات مورد گفتگوی اندیشمندان در طول تاریخ اندیشۀ اسلامی بوده است که در دوره‌های متأخرتر در قالب دوگانۀ مقدس/دنیوی بودن قرآن مطرح شده است و روشنفکران مسلمان، هر یک به نحوی این بحث را دنبال کرده‌اند. محمد شحرور، متفکر معاصر سوری از جمله روشنفکرانی است که از زاویۀ خاصی به این مسئله ورود کرده و نظریۀ هرمنوتیکی ویژه‌ای را ارائه داده است که با عنوان نظریۀ «تشابه» یا «ثبات متن و حرکت محتوی» شناخته می‌شود. این نوشتار تلاش کرده است با تحلیل محتوای پروژۀ فکری این اندیشمند، صورت‌بندی‌ای‌ از نظریۀ «تشابه» وی ارائه داده و در نهایت آن را تحلیل و ارزیابی نماید. نگارنده معتقد است عصری شدن فهم متن و تعارض با فلسفۀ نبوت از مهم‌ترین لوازم نظریۀ تشابه است. همچنین، شحرور در برخی مواضع به هرمنوتیک گادامری نزدیک می‌شود و اشتراکات بسیاری با نظریۀ «قبض و بسط تئوریک شریعت» سروش دارد و از این جهت تمام ایرادات وارد بر هرمنوتیک گادامری و دیدگاه سروش، بر دیدگاه شحرور نیز وارد خواهد بود.

این نوشتار، در صدد بررسی انتقادی رابطۀ دین با اخلاق و سیاست در پارادایم «سکولاریسم فلسفی» عادل ضاهر، فیلسوف و روشنفکر معاصر عرب است. سکولاریزم فلسفیِ ضاهر، نظریه‌ی فلسفیِ فراتاریخی و فرادینی در موضوع جدایی دین از سیاست و اخلاق و عدم دخالت دین در امور دنیوی و حیات اجتماعی است. ضاهر، معرفت معیاری/عملی را مقدم بر معرفت دینی پنداشته است و مبنای این امر را استقلال عقل آدمی می‌داند. اولویت و سبقت عقل بر نقل (عقل‌گرایی)، خودمختاری، تقدم اخلاق بر دین و به‌ تبع آن معرفت اخلاقی بر معرفت دینی، اولویت معرفت‌شناسی بر معرفت دینی در حیات اجتماعی و سیاسی، از جمله مبانی و شالوده‌های نظام فکری_فلسفی ضاهر در پارادایم سکولاریسم فلسفی هستند. در این نظریه‌ از دو نوع سکولاریسم سخن رفته است: سکولاریسم متصلّب و سکولاریسم منعطف، اوّلی فلسفی و دوّمی تاریخی است. سکولاریسم فلسفی بر دو پایۀ تحلیل مفاهیم و معرفت‌شناسی استوار است که تبیین آن‌ها در فهم سکولاریسم فلسفی راه‌گشاست. روش‌شناسی ضاهر، عقلی و هدف از نظریۀ سکولاریزم فلسفی، مقابله با پارادایم «اسلام‌گرایی» است