جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عرفان یکی از مواریث با اهمیت گذشتگان است که حیات اجتماعی خود را به گونه‌های مختلفی در میان مذاهب اسلامی ادامه داده‌ است. یکی از انحراف‌ها و اشکال‌هایی که متأسفانه در میان عرفا بروز پیدا کرده، انزواطلبی و دوری از متن جامعه بوده ‌است. برای رفع این مشکل، جریان‌هایی به نام فتوت و نظیر آن در طول تاریخ ایجاد شدند تا بتوانند این نقیصه فردی بودن عرفان را برطرف کنند که می‌توان آن را نوعی حرکت به سمت عرفان اجتماعی دانست. عرفان اجتماعی، عرفانی است که علاوه بر سلوک فردی، سلوک اجتماعی در آن نقش پررنگی دارد و عارف تلاش می‌کند با تزکیه نفس خود، کاری پیامبرگونه انجام دهد و جامعه را نیز به سمت کمالات الهی سوق دهد. عرفان اجتماعی، دارای مراتب مختلفی است و در یک تقسیم‌بندی می‌توان آن را به عرفان اجتماعی حداقلی و حداکثری تقسیم کرد. در این مقاله تلاش می‌شود با بررسی فتوت‌نامه‌ها، تفاوت‌های میان عرفان فردی با عرفان اجتماعی و تفاوت میان عرفان اجتماعی حداقلی با عرفان اجتماعی حداکثری بیان شود.

سفرنامه‌ها متونی هستند که با رویکرد تاریخی به ثبت مشاهده‌های خود در دو حطیه مسائل جغرافیایی و فرهنگی پرداخته‌اند. این متون که در بسیاری از موارد با تحلیل‌هایی نیز همراه است، داده‌های تاریخی فراوانی را برای بررسی‌های جامعه‌شناختی در اختیار پژوهش‌گران قرار می‌دهد که در دوره کنونی مورد غفلت قرار گرفته است. در این نوشتار به بررسی فرهنگ جوامع اسلامی از منظر ابن‌بطوطه پرداخته‌ایم. وی علاوه بر بررسی شهرها و اماکن مقدس و مدارس، به توصیف و تحلیل فرهنگ اقوام نیز پرداخته است. بررسی شیوه زندگی عرفا و متصوفه، نگاهی انتقادی به ابن‌تیمیه، تحلیل دقیق تعاملات سیاهان تانزانیا و آیین سوزاندن زنان در هند، از جمله مسائلی است که ابن‌بطوطه به آن‌ها پرداخته است.

معرفت‌شناسی جریان‌تکفیر درصدد فهم منابع دانشی جریان سلفی‌ ـ تکفیری است. گفتمان سَلفی با نپذیرفتن عقل به‌عنوان منبعی در عرض نقل، عملاً از این سنخ معرفت بی‌بهره بوده و آن را به حد یک مؤید برای یافته‌های نقلی تقلیل داده است و از این روسی که این جریان عقل را در طول نقل و دلیلی غیرمستقل فرض می‌کند. دلیل نقلی مهم‌ترین منبع دانشی این نحله به شمار می‌رود که خود شامل کتاب، سنت و اجماع می‌شود. حجیت خبر واحد در عقاید حتی باوجود ضعف سند از چالشی‌ترین مباحث معرفت‌شناسانه‌ی این جریان است. در این جریان، روش شهودی با اینکه از اساس انکار نمی‌شود اما قرار گرفتن آن در عرض دلیل نقلی و یا تقدم آن بر ادله‌ی سمعی به‌شدت مورد اعتراض و انکار سلفیه قرار می‌گیرد و منازعات سلفیه با متصوفه شاهدی بر این مدعاست.

تولید علوم انسانی اسلامی در گرو بازخوانی میراث فکری اسلام و بازشناسی ظرفیت‌‌‌‌‌های عظیم آن است. عرفان اسلامی با دارا بودن سابقه تاریخی و چهره‌های شاخص، بخش مهمی از این میراث را در خود جای داده ‌است. وقوع انقلاب اسلامی مردم ایران به رهبری امام خمینی(ره) و نقش محوری عرفان در آن، ضرورت پرداختن عمیق‌تر به این علم را دو چندان می‌کند. در این مقاله تلاش شده ‌است، تا از طریق مقایسه مواضع و عملکردهای بزرگان عرفان، یک گونه‌شناسی از مکاتب عرفانی در برخورد با مسائل اجتماعی ارائه گردد و در این مسیر، به کتب عرفانی و آیات و روایات مرتبط پرداخته شده‌ است. ارائه سطوح مختلف از عملکرد عرفا در قالب عرفان انزوا، عرفان فردی با کارکرد اجتماعی و عرفان فردی با سلوک اجتماعی و هم‌چنین ارائه تعریفی نو از عرفان اجتماعی با تکیه بر بیانات امام خمینی و استاد بزرگوارشان(ره) و معرفی برخی از ویژگی‌های این مکتب عرفانی، از ویژگی‌های این مقاله است

هر مکتب معرفتی و سامانه‌ی علمی نیاز به پویایی و تحرک دارد؛ در گستره‌ی تاریخ، اندیشه هایی که نتوانسته اند پا به پای پیشرفت زمان، حرکت کنند، از پاسخگویی به پرسش‌های روز درمانده اند و کم کم رو به فراموشی و خاموشی رفته‌اند. روشهای معرفتی در فهم دین اسلام که دین خاتم است، نیاز به باز خوانی و آسیب‌شناسی جدی دارد، زیرا که آموزه‌های آن برای همه زمان‌ها و مکان‌ها آمده است. اخباری‌گری در برهه‌ای از تاریخ اندیشه شیعی روش حاکم در فهم متون دینی بوده و در عصر حاضر هم به عنوان یک روش در این عرصه عمل می‌کند. در این مقاله بر آنیم تا بررسی کنیم اخباری‌گری چگونه شکل گرفته و از چه مبادی معرفتی بهره جسته و در تاریخ اندیشه شیعی چه پیامد‌های معرفتی و اجتماعی را در پی داشته است. از این رو با روش تحقیق کتابخانه‌ای به روش‌شناسی فهم دینی رویکرد اخباری‌گری خواهیم پرداخت و در ابتدا به شکل گیری تاریخی اخباری‌گری به عنوان روش نقلی صرف در دست یابی به احکام اسلامی اشاره نموده، سپس به زمینه‌های اجتماعی و دلایل شکل گیری و در نهایت به لوازم معرفتی و اجتماعی آن خواهیم پرداخت.

فقه اجتماعی به عنوان بخشی از فقه عام، پدیده‌های اجتماعی را از منظر حقوق و تکالیف مؤمنان بررسی می‌کند و با اندیشه اجتماعی مسلمین، دارای پیوندهای عمیق روشی و معرفتی است. فقه اجتماعی می‌تواند ظرفیت بالایی را در طرح پرسش‌ها و ساخت نظریه‌های نوین و به طور کلی در فرایند تولید علم اجتماعی ایفا کند. بدین منظور، هدف تحقیق حاضر، شناسایی زمینه‌های مشترک و نسبت میان این دو علم با روش مقایسه و مطالعه تطبیقی است تا وجوه افتراق و اشتراک و میزان تأثیرپذیری و تأثیرگذاری هر یک معین شود. اشتراک دو علم در ارائه الگوی رفتاری و هنجارساز آن دو است. فقه اجتماعی، هنجارها و باورهای دینی را با استفاده از مکانیزم جامعه‌پذیری درونی می‌کند و در مقابل، علم اجتماعی با تصحیح فهم وتعمیق دریافت‌های فقیه از موضوع و مسائل اجتماعی، به سالم‌سازی فرایند اجتهاد و رسیدن به حکم واقعی یاری می‌رساند.