جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اعتدال در اسلام مفهومي ارزشي تلقي شده است. چنين مفهومي بدون تعريف و شناخت معيار و حد و مرز آن، مي‌تواند دچار کج‌فهمي يا سوء‌استفاده واقع شود. پژوهش حاضر مي‌کوشد با رويکردي معناشناسانه، به بررسي نگرش قرآن دربارة پديده اعتدال و معيار آن بپردازد. بررسي آيات قرآن نشان مي‌دهد که هرچند واژة اعتدال در قرآن نيامده است، اما واژه‌هايي مانند عدل، حنف، قصد، اقتصاد و استقامت در برخي کاربردهاي قرآني، تداعي‌گر‌ مفهوم اعتدال‌اند؛ به‌عکس، واژه‌هايي مانند غلو، ظلم، جور و اسراف، با آن تقابل معنايي دارند. با بررسي معناشناسانة اين واژه‌ها به دست مي‌آيد که در قرآن واژه‌هاي معادل اعتدال، با مفاهيم پايه‌اي‌تري مانند توحيد، حق و عدل پيوندي عميق دارد. معيار و مرز اعتدال از منظر قرآن، التزام به توحيد، رعايت حق و عدل، و خارج نشدن از صراط مستقيم بندگي خداست.

واژه «ظن» از واژگان پرکاربرد قرآن کريم است و با توجه به جايگاه مهم آن در آيات فقهي، اعتقادي و اخلاقي، پژوهش براي کشف معناي دقيق آن ضرورت دارد. اين پژوهش تلاش دارد تا مفهوم اين واژه قرآني را بر پايه تحليل روابط معنايي آن با واژگاني که در آيات مختلف قرآن کريم با اين واژه همنشين شده‌اند، تبيين نمايد. بر اين اساس، رابطه معنايي ظن با واژه‌هاي «يتبعون»، «کاذبين»، «يخرصون»، «شک»، «علم»، «حق»، «يقين»، «سلطان» و «نري» تحليل و بررسي گرديد. مفهوم واژه ظن با توجه به روابط معنايي آن با واژگان همنشين عبارت است از «انديشه‌اي غالب بر نفس انسان، که هنوز به مرتبه علم نرسيده است؛ اما نفس را به خود مشغول ساخته است. لازم به ذکر است غلبه اين انديشه بر نفس به معناي قوت شواهد و دلايل آن نيست؛ بلکه در بسياري اوقات مبتني بر شواهد و قرائن ضعيف و نامعتبر است».

گفتاري بودن زبان قرآن، از جمله مباحث روزآمد در حوزه‌ زبان‌شناسي قرآن است که مجادلات و بحث‌هاي بسياري را در ميان صاحب‌نظران پديد آورده است. پژوهشگر غير مسلمان آمريکايي، دکتر ويليام آلبرت گراهام، در بخشي از کتاب خود با عنوان «فراسوي واژه‌ مکتوب، جنبه‌هاي شفاهي متن مقدس در تاريخ مذهب»، گفتاري بودن قرآن را بررسي كرده است. پژوهش حاضر که به شيوة توصيفي‌ـ تحليلي صورت پذيرفته و داده‌هاي آن نيز به روش کتابخانه‌اي گردآمده، به تبيين و تحليل برداشت گراهام از گفتاري بودن قرآن پرداخته است. نتيجة به دست آمده نشان مي‌دهد که محقق در چارچوب يک «طيف بيان»، قرآن را هم‌زمان، هم يک مجموعه‌ گفتاري و هم يک متن نوشتاري مي‌شناسد؛ اما با توجه به قرائني و به‌ويژه با در نظر گرفتن نحوة عملکرد شفاهي آن در جامعه‌ اسلامي، وجه اصلي و غالب آن را «گفتاري» مي‌داند.

عدادي از مستشرقان، چندي است با پيش‌فرض وقوع خطا در مصحف عثماني، به دنبال اصلاحات و تغييراتي در متن قرآن کريم برآمده‌اند. از جمله اين افراد، جيمز بلمي است که با همين پيش‌فرض سعي در بازخواني فقراتي از قرآن داشته است. تعدد تحقيقات جيمز بلمي در مورد اصلاح واژگان قرآن، وي را به عنوان يکي از مستشرقان صاحب‌نظر در اين حوزه مطرح کرده است. واژۀ «أبّا» در آيۀ «وَفَاکهَةً و أبّاً» (عبس:31)، از جمله واژگاني است که جيمز بلمي آن ‌را نامفهوم و تصحيفي از واژۀ «لبّا» دانسته که خطاي دست کاتب آن ‌را اشتباه ثبت کرده است. دلايل مورد استناد وي در اثبات اين مدّعا، تکامد بودن «أبّا»، اختلاف نظر مفسران در مورد معناي آن، عدم تناسب «أبّا» با سياق آيات و تناسب بيشتر واژۀ «لبّا» با سبک و سياق آيۀ مورد نظر است که در مقالۀ پيش رو اين دلايل نقد و بررسي شده‌اند.

يکي از واژه‌هاي نسبتاً پرکاربرد در قرآن مجيد، واژه «كلّا» است که 33 بار و در 15 سوره آمده است. ديدگاه رايج و مشهور، اين واژه را به معناي ردع دانسته و در همه جاي قرآن آن را «نه چنين است»، «هرگز» و نظير اينها معنا مي‌کند؛ در حالي که نحويان و مفسران درباره معناي اين واژه اختلاف زيادي دارند. اين پژوهش با روش تحليلي‌ـ توصيفي و با استفاده از منابع کتابخانه‌‌‌اي، نُه ديدگاه در معناي «كلّا» شناسايي و آنها را بررسي کرده است. معاني شناسايي شده براي «كلّا» عبارت‌اند از: «ردع و زجر»، «حقاً»، «ألا»، «لا»ي نافيه، «ردّ»، «إي»، «نعم»، «قسم» و «سوف». نتيجه به دست آمده در مقاله اين است که اولاً اصلي‌ترين معناي كلّا که در بيشتر 33 آيه قابل تطبيق است، معناي هشدار به مخاطب درباره جمله بعد از كلّاست؛ ثانياً با تأييد معناي ردع، اين واژه در قرآن ساختاري چندمعنايي دارد و در 11 آيه قابل حمل بر دو معناي ردع و زجر نسبت به جمله قبل و هشدار درباره جمله بعد است