جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اساطير از ديدگاهي، روايت هايي مقدس درباره مبدأ و مقصد جهان و توجيه امور مهم هستي اند. در اساطير ملل با آنکه ديدگاه هاي ظاهرا متفاوتي درباره چگونگي و مبدأ و ماده آفرينش وجود دارد اما اين ديدگاه ها در ژرف ساخت، بسيار مشابه و حتي يکسان اند. اين داستان ها بر مبناي الگويي کهن پرداخته شده اند، بدين گونه که قبل از آفرينش، فقط آشوب و نابساماني است و ديگر هيچ. از دل اين آشوب، نخستين موجود پيدا مي شود و ديگر چيزها نيز از آن آفريده مي شوند. چرخه پيدايش آشوب و تبديل آن به نظم همواره در زندگي عيني و ذهني بشر در جريان است و در داستان ها به صورت اژدها يا ديو، نمادينه شده است. با پيدايش ديو و اژدها سامان هستي از ميان مي رود اما با کشته شدن آن، موانع برقراري نظم بر طرف مي شود و اوضاع نخستين يعني آرامش باز مي آيد. در پژوهش تطبيقي و تحليلي اساطير برخي ملل، مشخص شد که فرايند پيدايش آشوب و انتقال از آن به نظم، عملي رواني و شناختي است و به دليل اشتراک قواي شناختي انسان ها، اسطوره هاي بسياري در ميان ملل گوناگون يافت مي شود که از لحاظ بن مايه و هدف و کارکرد يکسان و تنها از لحاظ بيان متفاوتاند از جمله اسطوره آشوب.

قبض و بسط عرفاني، منشأ قرآني دارد و تا قرن هشتم هجري قمري در متون آموزشي صوفيه محل بحث بوده است. غالب مولفان اين منابع معتقدند که قبض و بسط از جانب حق بر قلب سالک وارد مي شود و از جمله احوال به شمار مي رود. در اين پژوهش، سعي شده است تا ضمن نشان دادن سير تحول تاريخي قبض و بسط در متون آموزشي صوفيه به بررسي موارد تشابه، اختلاف و مساله تاثير و تاثر و طرح ديدگاه هاي ممتاز و شاخص راجع به قبض و بسط بر پايه روش شناسي عرفان تطبيقي پرداخته شود. پرسش اصلي تحقيق اين است که قبض و بسط در سير تحول تاريخي شان در متون آموزشي صوفيه، چقدر از معاني قاموسي خود فاصله گرفته و زمينه هاي معنايي و دلالت هاي مفهومي آن ها چگونه گسترش و تغيير يافته است؟ با توجه به بسامد بالاي کاربرد اصطلاحات قبض و بسط در ادبيات عرفاني فارسي، پژوهش حاضر موجب خواهد شد تا هنگام خوانش متون عرفاني، تاويل ها و تحليل هاي درستي از ديدگاه ها و سخنان موجود در آن ها انجام گيرد.

«علت و معلول» و «اسباب و مسببات» از مباحث اعتقادي و کلامي صوفيه است. استنباط کلي از موضوع تاکنون اين بوده که صوفيه عليت را انکار مي کنند و تنها حق تعالي را موثر و فاعل حقيقي مي دانند. هدف اين مقاله بررسي اين موضوع و تبيين چگونگي اعتقاد صوفيه به آن است. اين موضوع در متون مختلف صوفيه اعم از فارسي و عربي، نثر و نظم و نيز در کتب کلامي مرتبط با موضوع مورد مطالعه قرار گرفته و آنچه که مورد اعتقاد عموم صوفيه بوده از آن ها استخراج و استنباط شده است. نتيجه آنکه در اعتقاد صوفيه «علت و معلول» چيزي است غير از «اسباب و مسببات». کل جهان و پديده هاي آن معلول يک علت است و آن «فعل خداوند» است که بي علت است و غير از اين علت و معلولي در جهان وجود ندارد. آنچه در اين جهان وجود دارد و اصطلاحا «علت و معلول» ناميده مي شود صوفيه آن را «اسباب و مسببات» و در اصطلاح خود «عالم حکمت» ناميده و به آن معتقد بوده اند و علت و معلول به اين معني را انکار نکرده اند. در اعتقاد صوفيه اسباب و مسببات بر اساس سنت هاي الهي عمل مي کنند. آن ها مي گويند خداوند قادر است بدون اسباب هم مسببات را پديد بياورد که به آن «عالم قدرت» گفته اند.

آيين قرباني از کهن ترين آيين هايي است که در ميان اديان و ملل مختلف مورد توجه بوده است. انسان ها در تمامي اعصار تلاش کرده اند تا با دادن هديه و قرباني به پيشگاه خدايان، خشنودي شان را جلب نموده، از خشم شان در امان باشند. هدف پژوهش حاضر، تحليل «اسطوره قرباني» در فيلم نامه ها و نمايشنامه هاي «بهرام بيضايي» است. وي با شناخت گسترده اي که از اسطوره ها دارد، در نگارش آثار ادبي خود از انواع آن ها بهره مي برد. او در نگاشته هايش، به دو شيوه از «اسطوره قرباني» استفاده مي کند. نخست، در خلال داستان به شکل صريح به اجراي اين آيين، آن هم به اشکال گوناگون و براي اهداف مختلف پرداخته است. دوم، نمايشنامه ها يا فيلم نامه هايي آفريده که در دل روايت، «قهرمان ـ قرباني» را جاي داده اند. البته اين نويسنده خلاق گاهي از هر دو شيوه، استفاده مي کند. در اين بررسي، نمايشنامه «فتح نامه کلات» و فيلم نامه هاي «قصه هاي ميرکفن پوش»، «زمين»، «طلحک و ديگران» و «طومار شيخ شرزين» تحليل شده اند. نتيجه اين بررسي نشان مي دهد «بيضايي» از انواع قرباني، در بخش «مناسک قرباني» استفاده کرده است: پيشکش هاي «خوني ـ انساني»، پيشکش هاي «خوني ـ حيواني» و پيشکش هاي «غيرخوني»، از نوع آشاميدني ها. بيضايي از سه نوع «هدف قرباني» در روايت هايش بهره برده است: «کفاره اي»، «توسلي» و «شکرگزاري». شيوه دوم يعني «قهرمان ـ قرباني» نيز در آثار او چشمگير است.