جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با ارتحال پيامبر صلّي الله عليه و آله و سلّم و صدور بخشنامة «منع نقل و نگارش و تدوين حديث» تا زماني که اين بخشنامه رسماً در عصر امام باقر عليه السلام لغو گرديد، دستگاه حکومت به سياست ممانعت از نقل احاديث نبوي مي‌پرداخت. جريان تفسيري عامّه در واکنش به اين سياست، ضمن پرهيز از تدوين و يا نقل احاديث نبوي صلّي الله عليه و آله و سلّم، به توقّف در تفسير، تفسير برأي و گرايش به روايات اسرائيلي روي آورد. اين در حالي بود که اهل بيت عليهم السلام به فراخور اقتضاي زمان، به مبارزه با سنّت‌ستيزي‌ها و بدعت‌گذاري‌ها پرداختند. رويارويي سنّت جهادگونة ائمه اطهار عليهم السلام با بدعت‌هاي زمان، به شکل‌گيري سلسله‌اي از ادوار تفسيري در تاريخ تفسير انجاميد که از نهضت تفسيري در عصر علوي گرفته تا خفقان تفسيري در عصر حسنين عليها السلام و احياگري تفسيري در عصر امام سجاد عليه السلام و تعميق و ترويج تفسير در عصر امام باقر عليه السلام را شامل مي‌شوند.

اثبات فضايل اهل‌بيت عليهم السلام در قرآن کريم، به‌عنوان متن مشترک و مقدس تمام مسلمانان همواره مد نظر علماي شيعه بوده است. از سوي ديگر، يکي از مهم‌ترين ابعاد و شئون امامت، شأن «ولايت تکويني» است که خود داراي تقريرات و تقسيمات گوناگوني است. برخي از معاصران کوشيده‌اند با استدلال به آيه 54 سوره نساء، مفهوم قرآني «ملک عظيم» را مربوط به قدرت تصرف تکويني و اثبات کننده ولايت تکويني اهل‌بيت عليهم السلام آن هم در بالاترين حد خود، يعني تدبير و رياست بر کل عالم تفسير کنند. نگارنده ضمن ردّ اين استدلال، معتقد است: اگرچه اين آيه از فضايل اهل‌بيت عليهم السلام به شمار مي‌رود، اما نمي‌توان از آن چنين برداشتي نمود. علاوه بر اين، روايات متعدد ذيل آيه، اين فضيلت را خارج از قلمرو تکوين و در حوزه تشريع معرفي كرده‌اند.

از مهم‌ترين اصول تفسيري مشترک ميان مکتب معتزله و جريان مشهور به «نومعتزله»، مسئلة «تأويل» است که قرابت آن ‌دو جريان به يکديگر را به ذهن متبادر مي‌کند، اما توجه به کارکرد آن نزد هريک از دو گروه، اين قرابت را منتفي مي‌سازد. نويسندگان اين مقاله با روش «توصيف و تحليل»، به بررسي تطبيقي ديدگاه تأويلي معتزله و نيز شخصيت مشهور نومعتزله، يعني نصرحامد ابوزيد پرداخته و به اين نتيجه رسيده‌اند که معتزله با مبنايي کاملاً کلامي و اعتقادي، هرجا ظاهر آيات را با مباني عقلي و اصول خمسة خويش، به‌ويژه در مسئلة تنزيه ذات الهي، ناسازگار مي‌يافتند، دست به تأويل ظواهر آيات مي‌زدند. اما نصرحامد ابوزيد با تکيه بر مباني‌‌ متفاوت با معتزله و به دور از دغدغه‌هاي معتزله در تنزيه ذات الهي، از تأويل صرفاً براي اثبات تاريخ‌مندي قرآن و زمينه‌سازي براي تطبيق مفاهيم آن با مدرنيته بهره مي‌برد.