جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر با تمرکز بر آیه ۴ سوره ابراهیم به بررسی تطبیقی مفهوم تأویل در تفسیر نورالثقلین می‌پردازد. هدف اصلی مقاله، تبیین چگونگی بازنمایی زبان قرآن و نقش تأویل در فهم دینی با تمرکز بر این آیه کلیدی است. در این راستا، تفسیر نورالثقلین به‌عنوان تفسیری روایی‌محور شیعه، با رویکردهای تفسیری المیزان و تفسیر نمونه مقایسه می‌شود. پرسش اصلی آن است که چگونه مفهوم زبان قرآن و تأویل در این سه تفسیر با تأکید بر آیه یادشده تفسیر و تبیین شده و چه تفاوت‌ها و اشتراکاتی در مواجهه با بُعد معرفتی زبان وحی و تفسیر تأویلی وجود دارد. یافته‌ها نشان می‌دهد که نورالثقلین با تأکید بر نقش امام به‌عنوان مفسر نهایی، تأویل را ابزاری برای تبیین زبان دین در پرتو نیازهای جامعه می‌داند؛ در حالی‌که المیزان تأویل را به منزله تعمیق در لایه‌های معنایی متن و رابطه آن با سیر عقلانی و تاریخی بشر معرفی می‌کند، و تفسیر نمونه بر بُعد تاریخی و لسان قوم تمرکز دارد. این تحلیل تطبیقی بیانگر رویکردهای متفاوت سه تفسیر در فهم زبان دین و امکان‌پذیری تفسیر تأویلی بر پایه‌ی بستر زبانی و فرهنگی وحی است و البته تأویل با رویکردهای جدید زبان شناسی شناختی نیز قرابت دارد.

از مسائل بنیادین و تاثیر گذار در فهم و تفسیر متون دینی به ویژه تفسیر قرآن، مسئله تعین معنا است. در رویکرد مفسر محوری، جایگاه مفسر را فراتر از فهم کننده دانسته و مفسر را در ساخت معنای متن دخیل میدانند لذا قائل به تعین معنا نیستند. هدف این نوشتار تبیین دیدگاه مفسرمحوری و پرسش اصلی آن است که رویکرد عدم تعین معنا دارای چه پیامدهایی در فهم متن است. پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی وبا استفاده از داده های کتابخانه ای صورت گرفته است. بر اساس یافته ها مهم ترین چالش های این دیدگاه ، نفی حقیقی بودن معنا، انکار حکایتگری آن، استقالل متن و نادیده گرفتن نقش مؤلف و عدم باور بر عینیت معنا است. نتایج حاصل از یافته ها حاکی از آن است که این دیدگاه فهم متن وتفسیر قرآن را با پیامدهای نادرست زیادی روبرو نموده و از هدف اصلی آن که هدایت است دور مینماید.

زبان قرآن، با ویژگی‌های بلاغی و بینامتنی بی‌نظیر خود، بستری پویا برای تأویل عرفانی در تفاسیر شیعه و سنی فراهم کرده است، اما تفاوت‌های کلامی و روش‌شناختی میان این دو مکتب، چالش‌هایی را در فهم باطنی آیات پدید آورده است. این پژوهش، با هدف بررسی نقش پیوندهای بینامتنی و بلاغت قرآنی در غنای تأویلات عرفانی، به تحلیل تطبیقی تفاسیر برجسته فریقین می‌پردازد و این پرسش را مطرح می‌کند که چگونه این عناصر به تعمیق معانی در آیات و چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی در این رویکردها وجود دارد. با اتخاذ رویکردی کیفی و بهره‌گیری از روش تحلیل تطبیقی، این مطالعه تفاسیر معتبر شیعی مانند الصافی و المیزان و تفاسیر اهل تسنن نظیر الکشاف و مفاتیح الغیب را بررسی کرده و آیات کلیدی را تحلیل می‌کند. داده‌ها از طریق تحلیل محتوای متون تفسیری و روایات مرتبط جمع‌آوری و ارزیابی شده‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهد که تأویل عرفانی در تفاسیر شیعی، با تکیه بر معارف اهل بیت و نقش واسطه‌گری امامان، به فهمی نظام‌مند و ولایی از آیات می‌رسد، چنان‌که آیه نور به تجلی ولایت در قلب مؤمن تأویل می‌شود. در مقابل، تفاسیر سنی، با تأکید بر شهود عرفانی و تحلیل بلاغی، معانی را به تجربه فردی عارفان پیوند می‌دهند، مانند تأویل آیه رحمن به فنا فی‌الله. روابط بینامتنی، با ایجاد شبکه‌های معنایی میان آیات، تأویلات را غنی‌تر کرده و بلاغت قرآنی، از طریق استعاره و کنایه، امکان کشف معانی چندلایه را فراهم می‌سازد.

در بسیاری از روایات، مفاد آیات قرآن بر مصادیق، تطبیق شده است. از این روایات تحت عنوان روایات جری نام برده می‌شود. این ویژگی قرآن که از آن به قاعده جری و تطبیق یاد می‌شود، ضامن جاودانگی قرآن است. از آن‌جا که از یک سو در منابع روایی، روایات جری که در زمره روایات تأویلی به شمار می‌روند، از روایات تفسیری، جداسازی نشده، و از سوی دیگر مصادیقی که آیات قرآن بر آنها تطبیق شده است، انواع گوناگونی دارند، از این‌رو، استخراج روایات جری از بین روایات تفسیری و گونه‌شناسی آنها اهمیت و ضرورت می‌یابد. سؤال اصلی این پژوهش آن است که روایات جری در سوره آل‌عمران به چه گونه‌هایی قابل تقسیم‌اند؟ در راستای تحقق پاسخ به سؤال مذکور، ابتدا روایات جری از بین روایات تفسیری سوره آل‌عمران استخراج و مورد مطالعه قرار گرفت و با روش توصیفی- تحلیلی مشخص شد که روایات جری در سوره یادشده به پنج‌گونه قابل تقسیم هستند که عبارت‌اند از: یک: روایات بیان‌کننده مصداق اطلاق یا عموم آیه در گذر زمان، دو: روایات بیان‌کننده مصداق اتمّ اطلاق یا عموم آیه در زمان نزول، سه: روایات بیان‌کننده مصداق اتمّ اطلاق یا عموم آیه در گذر زمان، چهار: روایات بیان‌کننده مصداق باطنی آیه در زمان نزول، پنج: روایات بیان‌کننده مصداق باطنی آیه در گذر زمان.

تأویلات روایی اهل بیت (علیهم‌السلام) در تفسیر آیات قرآن کریم، با اتکا به علم لدنی و شناخت باطنی، لایه‌های رمزی و ژرف مفاهیم نبوت، امامت و ولایت را آشکار ساخته و جایگاه محوری ایشان را در نظام هدایت الهی تبیین می‌کند. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و بر اساس منابع معتبر تفسیری شیعه، به تحلیل گونه‌شناسانه تأویلات اهل بیت (ع) در آیات ۳۰ و ۱۲۴ سوره بقره و آیات ۳۳ و ۶۱ سوره آل‌عمران می‌پردازد و تلاش دارد جایگاه تأویلی اهل بیت (ع) در کشف معانی باطنی و پیوند آن با مفاهیم بنیادین نبوت و امامت را بررسی نماید. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد در آیه ۳۰ بقره، خلافت انسان، مقامی الهی و معنوی با ویژگی‌هایی چون عصمت، هدایت و شایستگی باطنی دانسته شده و در آیه ۱۲۴، کلمات الهی به معارف لدنی و آزمون‌های باطنی برای احراز مقام امامت تأویل یافته است. در سوره آل‌عمران نیز، آیه ۳۳ بر اصطفاء معنوی و طهارت باطنی خاندان نبوت دلالت دارد و آیه ۶۱ (مباهله) وحدت وجودی و معنوی اهل بیت (ع) را با پیامبر (ص) در نظام ولایت اثبات می‌کند. نتیجه این تحقیق حاکی از آن است که تأویلات اهل بیت (ع) با فراتر رفتن از ظاهر الفاظ، معانی ژرف و باطنی آیات را آشکار ساخته و جایگاه اهل بیت (ع) را به‌عنوان حاملان علم الهی، وارثان وحی و هادیان باطنی امت تثبیت می‌کند. این تأویلات، در برابر برداشت‌های صرفاً ظاهری، چارچوبی معرفتی و تفسیری ارائه می‌دهند که در فهم صحیح آموزه‌های قرآنی پیرامون نبوت و امامت نقش مؤثر و راهبردی دارد.

آیه ۱۹۹ سوره ‌اعراف با طرح سه‌گزاره کلیدی "خذ العفو"، "أْمُرْ بِالْعُرْفِ"، و"أَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ"، الگویی جامع ازتعاملات اخلاقی-اجتماعی پیامبران ارائه می‌دهد.این‌پژوهش باروش توصیفی-تحلیلی وخوانش زبانشناختی به‌بازخوانی تأویلی آیه می‌پردازد.رهیافت‌های حاصل‌آنکه درسطح ساخت‌واژی، جایگزینی‌واژه "عفو" به‌جای"صفح" یا"غفران" باتوجه به ریشه-شناسی "عفو" که‌دلالت برتکرارپذیری دارد، بیانگراستمرار بخشش درتعاملات رفتاری است. برجسته‌سازی ساخت‌واژی "العُرف" به ‌صورت معرفه، اشاره به‌عرف الهی ثابت ونفی نسبیت‌گرایی اخلاقی‌دارد. در سطح نحوی نیز تقدیم واژه"عفو"بر"عرف"و"اعراض"، بیانگر تقدم اخلاق"گذشت"پیامبران بر دوکنش بعدی است. در لایه‌بلاغی نیزکاربست استعاره، ایجاز،آوای درونی..، از عفو به ‌عنوان فرایند ‌فعال و از اعراض به ‌مثابه مرزبندی هوشمندانه یادمی‌کند. خودکنترلی وراهبردهای تربیتی، معانی‌تأویلی درحوزه ‌بازخوانی نمادین واژگان است. دربافتار موقعیتی نیزتحلیل شأن نزول‌،"اعراض ازجاهلان"، را نه‌کناره‌گیری منفعلانه، بلکه استراتژی فعالِ حفظ‌گفتمان توحیدی دربرابر نظام‌های جاهلی می‌داند. تطبیق‌‌آیه با روایات نیز مؤید آن‌است که"عُرف"، فریضه‌ای الهی بامصادیق متغیر تاریخی است. گزیده ‌کلام آنکه، کاربست تکنیک‌های ساخت‌واژی، چینش‌واژگانی، استعاره‌‌شناختی وایجازو..الگویی پویا برای اخلاق اجتماعی درجوامع چندفرهنگی ومدلی نظام‌مند برای‌مطالعات بینا‌رشته‌ای قرآن (ترکیب زبان‌شناسی، هرمنوتیک و اخلاق) فراهم می‌آورد.

قرآن آخرین کتاب آسمانی دارای ظاهر و باطن بوده و بر ساحت تفسیر و تأویل استوار شده است. افراد خاصی از علم تأویل بهره‌مند هستند و جامعه بشری برای دستیابی به آن حقایق در جهت سیر تعالی نیازمند به ایشان می‌باشد. مکتب تشیع مصداق اتمّ آگاهان از علم تأویل قرآن را معصومان(ع) معرفی می‌کند و بر این باور است که دانش معصوم(ع) فراتر از علم عادی بوده و دارای مبادی الهی می‌باشد؛ زیرا متون دینی بر اتصال علم معصوم(ع) به خداوند دلالت دارد. این پژوهش در پی یافتن پاسخ به این سوال هست که انواع تأویلات اهل بیت(ع) در جزء 26 کدام است؟ بنابراین در این راستا روایات اهل بیت(ع) مربوط به جزء 26 قرآن که در تفاسیر روایی البرهان، نورالثقلین، صافی، قمی، الدرالمنثور، فرات کوفی و کنز الدقائق نقل شده است مورد بررسی قرار گرفت و با روش توصیفی- تحلیلی مشخص شد که از مجموع195 آیه در 6 سوره جزء 26، تعداد 25 آیه از تأویل برخوردارند که جمعاً 30 روایت تأویلی از اهل بیت (ع) در ذیل این آیات آمده است. از این 30 روایت، 25 روایت از نوع جری و تطبیق و از دسته‌ی بیان مصداق مطلق، 3 روایت از نوع جری و تطبیق و از دسته‌ی بیان مصداق عام و 2 روایت از نوع روایات باطنی می‌باشد و تأویلات باطنی درباره امیرالمومنین(ع) و ائمه اطهار، شعییان ائمه، دشمن ولایت آل محمد(ص)می‌باشند.

به گفته دین شناسان، دین جزء اساسی وجود انسان است. ازطریق دین، انسان به دنبال تحلیل جهان و زندگی، منشأ و پایان هستی است؛ این مساله، موضوع اصلی جامعه شناسی و مردم شناسی است، تا آنجا که یک جایگزین فکری و فرهنگی برای تفسیرهای سکولار ازمبدأ وجود و رابطه انسان با جهان و زندگی قلمداد می شود. ازنظر برخی، تفکر افسانه ای به تفکر دینی و سپس به تفکر علمی و عینی تبدیل شده است. رابطه جنسی اساس بیولوژیکی وجود انسان است. اما با این حال، به ظاهر، دین و جنسیت ازحیث فرهنگی با هم ناسازوارند. دراین تحقیق که با رویکرد توصیفی –تحلیلی صورت گرفته بدین پرداخته ایم که نص قرآنی به موضوع رابطه جنسی به این اعتبار که اساس وجود انسان و راه ادامه حیات هستی است، با زبانی وحیانی و به دور ازپستی و با عباراتی لطیف و الفاظی برگزیده پرداخته است. تفسیر جنسی برخی آیات، تابع فرهنگ مفسر درپارادایم تحلیل های اجتماعی و آنتروپولوژیک است که این موارد را درزمره تلاش‌های بشری قرار داده و ازاین رو دلالت حقیقی نص قرآنی را ۱۰۰% بازتاب نمی‌دهد و این موضوع، مجال را برای خوانش دوباره نص قرآنی و تاویل دوباره آن مطابق با قُدسیتش، بازمی گذارد.

در منابع تفسیری روایی، روایات تأویلی از روایات تفسیری تفکیک نشده است؛ لذا جداسازی روایات تأویلی از روایات تفسیری و تعیین نوع تأویل آنها اهمیت و ضرورت می‌یابد. در این تحقیق بر آنیم تا این مهم را در مورد روایات تأویلی مرتبط با امیرمؤمنان(ع) در سوره نحل محقق سازیم. این پژوهش در پی یافتن پاسخ به این سؤال است که در روایات تأویلی اهل‌بیت(ع) در سوره نحل چه نوع تأویلاتی در رابطه با امیرمؤمنان(ع) صورت پذیرفته است؟ در این راستا، بر اساس معنای اصطلاحی تأویل قرآن در آیات و روایات، روایات تأویلی سوره نحل از بین روایات تفسیری آن استخراج و با روش توصیفی- تحلیلی مشخص شد که ذیل ۱۵ آیه از سوره نحل، چهار نوع تأویل در ‌روایات تأویلی مرتبط با امیرمؤمنان(ع) وجود دارد که عبارت‌ اند از: معنای باطنی آیه، مصداق باطنی آیه، مصداق آیه در گذر زمان (جری و تطبیق) و مصداق اطلاق یا عموم آیه.

یکى از مهم ترین مسائل غامض در عرفان و فلسفه، بحث درباره وحدت و کثرت وجود است. از قول به بینونت موجودات تا قول به وحدت شخصى وجود، دیدگاه هایى هستند که در میان عرفا و فیلسوفان موافقان زیادی دارند. نظریه وحدت وجود – که زمینه ای عرفانی دارد- در اندیشه دینی جایگاهى مهم را به خود اختصاص داده است. با این حال، این نظریه بدیهى نبوده و نیازمند اثبات و ارائه شواهد قرآنی است. بدین منظور عارفان مسلمان از گذشته، درصدد اند تا نظریه «وحدت وجود» را با شواهد قرآنی استوار سازند؛ زیرا گزاره های وحیانی بهترین و روشن ترین دلایل کشف واقع برای متدینین بشمار می آیند. بنابراین پرسش اساسی پژوهش حاضر این است که نظریه وحدت وجود تا چه میزان مؤیّدات قرآنی دارد؟ روش پاسخ به این پرسش، از طریق ارائه مویدات قرآنیِ وحدت وجود و تحلیل درون دینی این نظریه؛ بوسیلۀ مطالعۀ کتابخانه ای-توصیفی، و گردآوریِ آثار دست اول عرفانی می باشد. دستاورد پژوهش حاضر چنین است که با مراجعه به آیات قرآن کریم صفات و ویژگی هایی از «او» می یابیم که با نظریه وحدت وجود سازگاری دارد، از جمله اینکه: خداوند احد است، اللهْ وجه هستی است، اول و آخر و ظاهر و باطنْ اوست، کسی چون او نیست، مدّ الظل و امتداد نوری دارد، رَمیِ تیر از اوست، ربوبیت تکوینی داشته و همه به او بازگشت دارند...و دیگر ویژگی ها، شواهد قطعی آیات بر سازگاری و تلائم، قرآن و عرفان، و مُهر تاییدی است بر نظریه وحدت وجود.