جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

درباره‌ نقش مردان بزرگ، به‌عنوان عوامل محرک در تاریخ که از مسائل فلسفۀ نظری تاریخ است، دو رویکرد افراطی وجود دارد و دیدگاه سومی که از آن به‌عنوان رویکرد میانه می‌توان یادکرد نیز قابل اثبات است. در اندیشۀ اسلامی با توجه به آموزه‌های دینی و نگاه قرآنی، تأثیر مردان بزرگ در تاریخ غیرقابل‌انکار است، امّا این تأثیرگذاری نسبی و در شمار علل طولی، معدات و دیگر شرایطِ یک امر تاریخی، به‌نظر می‌رسد. این مقاله با نگاهی توصیفی-تحلیلی با عنایت به دیدگاه متفکران حوزۀ فلسفۀ تاریخ و تفکر در قرآن، دریافته است که از منظر قرآن، علت‌العلل همه تحولات خداوند است، امّا انسان‌های بزرگ، به‌عنوان موجودات فعال و مختار نیز می‌توانند در تاریخ تأثیر داشته باشند. بدین‌جهت خداوند، مردان بزرگی همانند حضرت محمد(ص) و حضرت ابراهیم(ع) را به‌عنوان «اُسوه» در جهت اثرگذاری مثبت در جامعه و تاریخ معرفی کرده و در مقابل، از «مستکبران» و «طاغوت‌ها» چون فرعون و امثال آن، در جهت اثرگذاری منفی نیز نام برده است.

اشاره: در این مقاله دیدگاه گادامر و هوسرل درباره افق، انترسوبژکتیویته و زیست‌جهان بحث می‌شود و نویسنده سعی دارد، تأثیرپذیری گادامر از هوسرل در این سه حوزه را برجسته سازد. آشنایی گادامر با هوسرل از همان آغاز تحصیلات وی در ماربورگ کلید می‌خورد، اما در ادامه مسیر پرفراز و نشیبی را طی می‌کند؛ تأثیرگذاری عمیق و گستردۀ هایدگر بر گادامر باعث می‌شود، رابطۀ او با هوسرل در حاشیه قرار گیرد و کمتر دیده شود. البته خود گادامر نیز در مراحلی از رشد فکری خود پدیدارشناسی هوسرلی را به‌مثابۀ گونه‌ای جست‌وجوی عقلانی ذات یا ایدوس می‌فهمید که مطابق آن، هرگز منحصر به فرد بودن، متناهیت و تاریخ‌مندی دازاین انسانی فهم نمی‌شد، اما مواجهۀ گادامر با هوسرل تداوم یافت و پربارترین مواجهۀ او با هوسرل در نوزده پنجاه تا نوزده هفتاد رخ داد؛ هنگامی که گادامر توانست متون تازه ویرایش شدۀ هوسرل، از جمله "بحران"، "ایده‌های II" و مجلدات انترسوبژکتیویته را بخواند. این متون گادامر را به هوسرل کاملاً متفاوتی آگاه کرد؛ هوسرلی که با تاریخ، جامعه، فردیت و معنای سنت درگیر بود. به همین جهت، در «حقیقت و روش» درباره بحران هوسرل بحث طولانی مطرح می‌شود و او به‌شدت مدیون کاوش‌های هوسرل درخصوص ماهیت زندگی تاریخی و جمعی است و به‌گونۀ مشخص سه مفهوم افق، انترسوبژکتویته و زیست‌جهان در کانون توجه گادامر قرار می‌گیرد.

حکیمان مشاء نفس را از بدو آفرینش، عقل مفارق دانسته و به کمال جسم طبیعی آلی تعریف نموده‌اند. آنان با چالش‌های جدی روبه‌رو بوده‌اند؛ از جمله اینکه چگونه عقل مفارق با بدن مادی ارتباط پیدا می‌کند؟ دو امر غیر‌مسانخ (مادی محض با مجرد محض) چگونه نوع واحد طبیعی را شکل می‌دهد؟ صدرا در ابتدای آفرینش، نفس را مادی دانسته است که فاقد ادراکات حسی، خیالی و عقلی است و به تدریج در اثر حرکت جوهری از مرتبه طبیعت بی‌جان و فاقد نمو و شعور، به مرتبه طبیعتِ دارای رشد نمو و به تجرد خیالی و عقلی نائل می‌آید؛ یعنی وجود نفس، شدت وجودی پیدا می‌کند (وجود، وجودتر می‌شود). پرسش اصلی این است که رابطه نفس با بدن در اندیشه صدر‌المتألهین چگونه قابل تبیین است؟ فرضیه نگارنده این است که اتحاد نفس با بدن، در اندیشه صدرا، اتحاد دو امر غیرمسانخ نیست؛ بلکه نفس در اندیشه صدرا در عین تجرد، شأن مادی دارد و به لحاظ شأن مادی خود، با بدن اتحاد پیدا می‌کند و نوع واحد طبیعی را می‌سازد. این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی به تبیین مسئله یادشده از منظر صدرا پرداخته است.

بحث منابع معرفت‌شناسی از مباحث بنیادین مکاتب، ادیان و مذاهب به شمار می‌رود. در اندیشۀ اسلامی هر مسلمانی باید آموزه‌ها و تعالیم اساسیِ دین را فرا بگیرد و با منابع اصیل و بنیادین آن‌ها که «معرفت‌شناسی» و «معرفت ‌دینی» را برای انسان به وجود می‌آورند، آشنا شود. بررسی دیدگاه‌های متفکران اِخوان در این مسئله به‌عنوان شخصیت‌هایی تأثیرگذار در جهان اسلام مهم و ضروری می‌نماید. هدف از پژوهش حاضر، بررسی این پرسش است که منابع معرفت‌شناسی از منظر سید قطب و محمد قطب چیست؟ یافته‌های پژوهش که با روش تحلیلی-توصیفی سامان یافته، نشان می‌دهد که از منظر سید قطب و محمد قطب منابع معرفت‌ عبارتند از: فطرت، حس، عقل، نقل و شهود که هرکدام دارای اعتبار و ارزش در حوزه‌های خاص هستند؛ هرچند آن‌ها نگاه دوگانه‌ای به عقل به‌عنوان منبع معرفت‌شناسی دارند و منبع «وحیانی و نقل» را که مبتنی بر کتاب(قرآن) می‌باشد را یقینی‌ترین نوع منبع معرفت‌شناسی می‌دانند. از نظر آنها، اما منبع وحی و نقل از منابعی هستند که عقل نیز آن را تأیید می‌کند و می‌پذیرد.

اخوان‌المسلمین به‌عنوان مهم‌ترین جنبش اسلامی معاصر، توانست در جهان اسلام تحولات فکری مهمی را رقم بزند. این تحولات می‌طلبد اندیشه‌های کلامی و سیاسی- اجتماعی رهبر و مؤسس این جنبش(حسن البنا) دقیق مورد واکاوی و بررسی قرار گیرد. نگارنده در این مقاله تلاش کرده است با روش تحلیلی و با استفاده از آثار و خاطرات البنا و منابع مطمئن، به توصیف و تحلیل اندیشه‌های البنا و دغدغه‌ها و آبشخور این اندیشه‌ها بپردازد. تصویر ناقص جامعۀ اسلامی از اسلام، سلطۀ غرب بر جوامع اسلامی و خمودگی مسلمانان در برابر این سلطه، مهم‌ترین دغدغه‌های البنا است که اندیشه‌های کلامی، سیاسی و اجتماعی وی را پدید آورده است. نگاه ویژه وی به مفهوم اسلام، حکومت اسلامی، تقریب و وحدت اسلامی، رابطۀ دین و ناسیونالیسم، به‌عنوان مهم‌ترین اندیشه‌های دینی وی، و موضع‌گیری البنا در برابر استعمار غرب و نهضت او در این مسیر به‌عنوان اندیشۀ سیاسی اجتماعی وی در این گفتار بررسی شده است. به نظر نگارنده اندیشه‌ها و نهضت اصلاحی‌ البنا تحت تأثیر دو ویژگی؛ تصوف و سلفی‌گری‌ پدید آمده و صبغۀ این دو ویژگی در تمام اندیشه‌ها و عمل‌کرد البنا مشهود است.

حقیقت به هر معنایی که تفسیر شود مسئله انسان است و با انسان پیوند ناگسستنی دارد. سرآغاز تفکر فلسفی هرچند برنامۀ فلسفی‌اش را از جهان‌شناسی شروع کرد، اما به‌تبع این طرح، رگۀ کمرنگی از وجود انسان به‌عنوان یک مسئله در دل ساختار حقیقت وجود ظهور کرد و به‌مرور این خط برجسته و برجسته‌تر گردید. فیلسوفان نخستین یونان این رابطه را بر اساس اموری چون «کتارسیس»، «لوگس»، «وجود» و... تدارک می‌دیدند. جنبش سوفسطائی با انگشت نهادن روی نقطه انسان و حقیقت و تغییر دادن موضوع و جهت تفکر از جهان به انسان، انسان را معیار وجود و عدم و معیار پژوهش در باب حقیقت اعلام، و با این کار عملاً بنیاد‌های حقیقت را از بن ویران و فلسفه نوپای یونانی را گرفتار بحران ساخت. سقراط و افلاطون انسان بحران‌زده سوفسطائی را دعوت به خودشناسی و تأمل عقلانی در باب همه‌چیز کرده و از این طریق جست‌وجوی شیوه‌های ممکن سلوک حقیقت را مطرح می‌سازد. این جستار با روش تاریخ‌نگاری اندیشه در پی ایضاح مسئله مذکور در مقطع تاریخی مشخص است.

نویسنده در این نوشته تلاش می‌کند تا اهمیت فضا یا محیط را در پژوهش کیفی و تأثیر آن بر نتیجه را بررسی نماید. این ماده است که ما با تکیه به آن معنی را می‌سازیم. منظور از ماده، محیط یا فضایی است که پژوهشگر در آن زندگی می‌کند و هیچگاه از آن جدا نیست. از آنجایی‌که ماده در زمان سیال است، ارتباط ذهنیِ پژوهشگر نیز با محیط همواره در یک ارتباط سیال قرار دارد. معانی ایجاد شده به‌صورت مفاهیم انتزاعی، استعاره و تجسم معنا در لفظ به‌وجود می‌آید. این معانی همانند محیط یا ماده دارای جهات مختلف است که روابط اجتماعی را پیوند داده، بر آن تأثیر می‌گذارد و از آن متأثر می‌شود. هرچند که مبنای معناسازی یا مفهوم‌سازی ماده است، ولی محیط یا فضا مفهومی انتزاعی است که جمع آن را از طریق غیرتجربی انتزاع نموده است. از آنجا که فضا بُعد مهمی از پژوهش کیفی است، اگر به آن توجه نشود، جنبه‌ای مهمی از پردازش معنی مغفول می‌ماند. در نتیجه، نمی‌توان تجربه‌ی انسانی منجر به شکل‌گیری و ایجاد علوم را به‌خوبی ترسیم و ارائه کرد. بنابراین خیلی مهم است که مکان‌مندی در پژوهش‌های کیفی به‌شدت مورد توجه قرار گیرد. این مسئله تحت سه عنوان فضا و زمان، فضا و تجسم‌سازی و فضا و فعالیت‌های روزانه مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

بازنمایی به معنای تصور، توصیف و تولید معنا از طریق زبان، همواره مورد توجه فلاسفه بوده و پیشینۀ طولانی دارد. در این نوشتار ضمن اشارۀ مختصر به تاریخچۀ بازنمایی به خصوص به تغییر جایگاه زبان در فلسفه از ابزار اندیشه به خود اندیشه (در فلسفه تحلیلی، خصوصا اندیشۀ ویتگنشتاین متأخر) و همین طور تغییر مسألۀ فلسفه از معرفت و آگاهی نسبت به واقع، به فهم و معنا، پرداخته شده است. با توجه به این تغییر دوگانه، پرسش‌های مطرح شده در این نوشتار این است که در این پارادیم جدید، بازنمایی به چه معناست و زبان چه جایگاهی در بازنمایی دارد؟ آیا نظام بازنمایی زبانی شامل فرهنگ نیز می‌شود؟ این پرسش‌ها با تأکید بر «نظریۀ بازنمایی» استوارت هال مورد بررسی قرار گرفته است. هال، با تلفیق رویکرد‌های برساخت‌گرایانۀ نشانه‌شناختی فردیناند دو سوسور، الگوی عام زبان‌شناختی رولان بارت و گفتمان میشل فوکو، مدعی است که معنا از طریق زبان و هرگونه نظام نمادین، در فرایند نظام بازنمایی ذهنی و بازنمایی زبانی برساخته می‌شود.

فضای صدور کلام معصومان، بستر تولد آن‌ها و هم‌چون قرینه حالیه، همراه کلامشان بوده است، بر این بنیان فهم صحیح از روایات در گرو تلقی احادیث همراه با فضای صدور آن‌ها است، اما خواسته یا ناخواسته، غالباً در مجموعه‌های حدیثی که روایاتش مورد رجوع حدیث خوانان و استناد اهل فن قرار می‌گیرد، عنایتی در قامت آثار این نهاد نقش‌آفرین نشده است. البته تلاش‌های برخی از فضلای معاصر در تبیین برخی زوایای مربوط به فضای صدور روایات ستودنی است. نوشتار حاضر سعی کرده با بیان راه‌های رسیدن به فضای صدور از جمله شناخت مخاطب مستقیم،خانواده نگری روایات، شناخت شئون معصومعلیه السلام، موافقت با محکمات عقلی و نقلی و عمومات فوقانی و گزاره‌های تاریخی معتبر و شناخت اندیشه‌های فقهی و عقیدتی مقابل هر امام معصوم علیه السلام و شناخت فرهنگ گفتگو و قواعد و اصول صدور متن عصر تشریع و تبیین شریعت همراه با نمونه-هایی در آثار دانشیان فقه، رسیدن به فضای صدور روایات و گونه‌های متفاوت تاثیر آن‌ها را ممکن جلوه دهد؛ پرواضح است اعتبار سنجی این راه‌ها مجالی دیگر می‌طلبد.

کیرکگور و لویناس هر دو فیلسوف فردیت‌اند. لویناس در آزادی دشوار و نام‌های خاص به شدت از کیرکگور انتقاد می‌کند و او را به سوبژکتیویسم، خشونت و دست‌کم‌گرفتن اخلاق متهم می‌کند. با این‌حال، فاصله‌ای که هر دو را از هم جدا می‌کند، بسیار کوتاه است، به‌ویژه اگر کسی تعلیقات غیرعلمی نهایی کیرکگور را با دقت خوانده باشد. در این مقاله بحث می‌شود که هر دو متفکر تمامیت غیرشخصی را کنار می‌گذارند؛ نامتناهی را تقلیل‌ناپذیر می‌دانند؛ اخلاق را به سوی شخص دیگر معطوف می‌سازند و رنج را در طول زندگی ضروری می‌خوانند. مهم‌تر از همه، کیرکگور و لویناس هر دو به سوبژکتیویته به‌عنوان امری می‌اندیشند که به‌نحو بنیادین به فراتر از خود، به سوی نامتناهی اشاره دارد.