جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از موضوعات مهم فلسفه اسلامی، حدوث و قدم نفس است. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی به این پرسش اساسی پاسخ می‌دهد که مفاد آیات و روایات درباره حدوث و قدم نفس چیست؟ متکلمان و فیلسوفان درباره وجود نفس دو دیدگاه دارند؛ اول: نفس امری قدیم است؛ دوم: نفس امری حادث است. در این پژوهش مستندات قرآنی و روایی هر دو دیدگاه بررسی می‌شود. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد بیشتر فیلسوفان اسلامی قائل به حدوث نفس هستند و نفس انسانی را حادث می‌دانند، هرچند در شیوۀ حدوث آن اختلاف دارند. همچنین مستفاد از آیات و روایات این است که انسان موجودی حادث است و اولین انسان از خاک خلق شده است و ادامه نسل این ابو‌البشر از طریق نطفه بعد از تکمیل مراحل چهارگانه با خروج یا دمیدن روح به آن تداوم دارد. بنابراین خلقت انسان ابداعی است و نفس انسان بعد از خلقت و قابلیت جسم حادث می‌شود.

پرسش از پیدایش باورهای دینی همواره یکی از دغدغه‌های اساسی اندیشمندان در حوزه‌های فلسفی، اجتماعی و علمی بوده است. رویکردهای طبیعت‌گرایانه معاصر، با تأکید بر تقدم جهان طبیعی و قوانین آن، می‌کوشند با استفاده از یافته‌های علوم مختلف، چرایی شکل‌گیری این باورها را روشن کنند. در این مقاله، به یکی از این تبیین‌ها با عنوان «تبیین شناختی» می‌پردازیم. تبیین‌های شناختی بر مبنای سازوکارهای ذهنی و فرایندهای پردازش اطلاعات استوارند و نشان می‌دهند که ویژگی‌های ذاتی انسان، مانند تمایل به تشخیص عاملیت، ادراک مفاهیم ضد شهودی و قابلیت خواندن ذهن دیگران زمینه‌ساز پذیرش باورهای دینی است. نقدهایی مانند تقلیل‌گرایی، ابهام در تعیین نقش دقیق سازوکارهای شناختی و نادیده‌گرفتن تأثیر عواطف و تنوع فرهنگی، محدودیت‌هایی برای این رویکرد به شمار می‌آید. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و با بهره‌گیری از آرای علمی صاحب‌نظران علوم شناختی دین، محدودیت‌های این رویکرد بررسی، نقد و توضیح داده می‌شود. در ابتدا مبانی نظری و اصول اساسی تبیین شناختی تشریح می‌شود؛ سپس چگونگی عملکرد سازوکارهای شناختی در شکل‌گیری باورهای دینی توضیح داده می‌شود. در ادامه نقدهای وارد بر این رویکرد، مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. در‌نهایت با جمع‌بندی مباحث مطرح‌شده، نتیجه‌گیری می‌شود که تبیین شناختی با وجود داشتن محدودیت‌ها، همچنان نقش مهمی در فهم چگونگی شکل‌گیری و انتقال باورهای دینی ایفا می‌کند و می‌تواند در کنار دیگر رویکردها، به درک جامعی از این پدیدۀ پیچیده کمک کند.

تحلیل «مفاهیم فلسفی» از جهات متعددی اهمیت دارد. فیلسوفان این مفاهیم را رمز شناخت و راه‌حلی برای کشف‌ واقع‌ می‌دانند. بیشتر این مفاهیم در هیئت «قضیه حملیه مُردّد المحمول»، مسائل فلسفه را تشکیل داده‌اند. تبیین هستی‌شناسانه از مفاهیم فلسفی، به پاسخ این پرسش منتهی می‌شود که موطنِ پیدایش این مفاهیم کجاست؟ آیا می‌توان آنها را واقعیت‌هایی در عالم وجود دانست؟ دراین‌باره دو نظریه عمده وجود دارد؛ اول: نظریۀ «زیادت و عینیت» که بر اساس آن مفاهیم فلسفی زاید بر اشیاء و از عینیت برخوردار است. دوم: نظریۀ «زیادت و ذهنیت» که مفاهیم فلسفی را زاید بر اشیاء می‌داند، اما کاملاً ذهنی است. شهاب‌الدین سهروردی (متولد ۵۴۹ ق) مفاهیم فلسفی را «اعتباری» به معنای ذهنیِ محض تلقی می‌کند و این مفاهیم را طبق نظریه «زیادت و ذهنیت»، تحلیل‌شدنی می‌داند. مقالۀ حاضر درصدد است به روش توصیفی - تحلیلی ضمن پاسخ به پرسش‌های مهم تحلیل هستی‌شناختی از مفاهیم فلسفی‌، دیدگاه شیخ اشراق را با دیدگاه متقدمان مقایسه کند. درنهایت این نتیجه به دست می‌آید که تبیین هستی‌شناسانۀ شیخ اشراق در فضایی از بحث که «اعتباریت» را به معنای «ذهنی‌بودن» اخذ نموده است، منافاتی با نظریۀ اصالت وجود ندارد.

ایمانوئل کانت - فیلسوف برجسته دوران روشنگری - تأثیر عمیقی بر نظام‌های حقوقی و سیاسی مدرن گذاشت. این پژوهش با رویکرد توصیفی - ‌تحلیلی، به بررسی ابعاد مختلف فلسفه حقوق کانت می‌پردازد و نشان می‌دهد مفاهیم بنیادینی چون آزادی، عدالت، خودمختاری و مسئولیت فردی در اندیشه او، مبنای شکل‌گیری اصول حقوق طبیعی، سیاسی و بین‌المللی هستند. فلسفه سیاسی و حقوقی کانت، از اخلاق فردی فراتر می‌رود و در نظم مدنی و جهانی نیز توسعه‌دادنی است. او قانون سیاسی را ابزاری می‌داند برای تضمین آزادی فردی در چارچوب نظمی عقلانی که بر برابری و حاکمیت قانون استوار است. همچنین حقوق جهان‌وطنی در نظر کانت نه‌تنها مفهومی اخلاقی، بلکه راهکاری عملی برای تحقق صلح پایدار در عرصه بین‌الملل است؛ صلحی که بر عقل عملی و کرامت انسان مبتنی است. این پژوهش تأکید دارد با بررسی آموزه‌های کانت، می‌توان چارچوبی نظری و کاربردی برای حل بسیاری از چالش‌های حقوقی امروز به ‌دست آورد و نیز از اندیشه‌های او می‌توان در تدوین قوانین و نظام‌های حقوقی منطبق بر عدالت جهانی بهره گرفت.

مقالۀ حاضر ضمن ارائۀ مروری نظام‌مند بر طیف وسیعی از نظریه‌های برجستۀ اخلاق تکاملی (از جمله انتخاب خویشاوندی، نوع‌دوستی متقابل، انتخاب گروهی، شهودگرایی تکاملی و تکامل همدلی)، به ارزیابی انتقادی مبانی، دستاوردها به‌ویژه کاستی‌های بنیادین این رویکرد در تبیین کامل پدیدار پیچیدۀ اخلاق انسانی می‌پردازد. مسئلۀ اصلی که این مقاله بر آن تمرکز دارد، بسنده‌نبودن نظریه‌های تکاملی رایج در پاسخ به پرسش‌های وجودی و غاییِ اخلاق است؛ به‌ویژه چراییِ نیازِ بنیادینِ انسان به «تولید اخلاق» فراتر از صرف سازوکارهای بقا و سازگاری. این مقاله استدلال می‌کند با وجود روشنگری‌های این نظریه‌ها دربارۀ برخی جنبه‌های رفتار اجتماعی، غفلت آنها از ابعاد فرهنگی، نقش عاملیت و اراده به‌ویژه ریشه‌های عمیق‌ترِ وجودیِ اخلاق، منجر به تبیینی تقلیل‌گرایانه و ناکافی شده است. درنهایت، مقاله بر ضرورتِ فراتر‌رفتن از تبیین‌های صرفاً تکاملی و لزوم توجه به رویکردهای فلسفی و وجودی برای دست‌یابی به فهمی جامع‌تر از اخلاق انسانی تأکید می‌ورزد.

در این مقاله ضمن ارائه ساختاری نو با رویکرد میان‌رشته‌ای شناختی، باورهای دینی را به سه سطح کلی باورهای شهودی، باورهای شهودی-الاهیاتی و باورهای الاهیاتی تقسیم و برای تبیین هر کدام از روش‌های مختلف در علوم شناختی استفاده کرده‌ایم. سطح اول شامل سه باور اصلی شهودی یعنی باور به موجود فراطبیعی، باور به غایت‌انگاری و باور به دوگانگی نفس و بدن است. سطح دوم بر روی بسط و توسعه باورهای شهودی سوار می‌شوند و شامل باور به خدای شخص‌وار، باور به خدای عالم مطلق و قادر مطلق و خلقت‌باوری یا باور به جهان پس از مرگ می‌شود. این سطح اگرچه به فرهنگ و زمینه وابسته است، زمینه شهودی نیز دارد. سطح سوم اما باورهای کلامی و تاریخی خاص ادیان مثل باور به تثلیث، توحید در ادیان ابراهیمی، باور به معاد یا تناسخ و مانند آن را در‌بر می‌گیرد که از محیط و زمینه اجتماعی ناشی می‌شود و با استفاده از شناخت اجتماعی تبیین‌شدنی هستند. این نوشتار با ارائه چارچوبی سه‌سطحی مبتنی بر علوم شناختی دین (CSR)، به ‌طور روشمند می‌تواند تبیینی برای پیدایش، تکامل و نهادینه‌شدن باورهای دینی در سطوح مختلف ارائه دهد.

یکی از مهم‌ترین بینش‌های معاصر در قلمرو فلسفه علم، نقشِ محوریِ استعاره در تفکر علمی است. استعاره در گذشته نه‌تنها در علوم تجربی جایگاهی بنیادی نداشت، بلکه حتی به باور بسیاری از دانشمندان گمراه‌کننده نیز بود؛ ولی از دهه 1960 به بعد نگاه‌ها تغییر کرد و استعاره از امری طُفیلی و زینت‌بخش به امری ضروری و معرفت‌بخش تغییر یافت تا جایی که برخی فیلسوفان علم معتقدند علم ذاتاً استعاری بوده و دانشمندان در همۀ زمان‌ها از استعاره بهره برده‌اند. در نوشتار حاضر تبیین‌هایی برای ضروری‌بودن استعاره در علم ارائه شده است؛ از جمله اینکه علم امری ایستا و متوقف نیست، بلکه امری زنده و پویاست و این زمانی محقق می‌شود که به وجود استعاره در علم باور داشته باشیم. همچنین با توجه به اینکه استعاره از خود زبان به طور مطلق حذف‌شدنی نیست و زبان آغشته به استعاره است، باید به ضروری‌بودن وجود استعاره در زبان علم به طور خاص باور داشته باشیم.

واقع‌گرایی به معنای واقعِ مستقل از شناخت [= واقع‌گرایی هستی‌شناختی] و به معنای واقعِ متصل به شناخت [= واقع‌گرایی شناختاری] اصلی‌ترین اصل فلسفۀ اسلامی است: دانش فلسفه، واقعِ مستقل را بر مبنای درک عام عقل از آن، اصل اساسی خود قرار داد و ضرورت و تعریف آن دانش را به این اصل و اصل واقعِ متصل به شناخت پیوند زد. واقع‌گرایی متصل به شناخت به واقع‌گرایی مستقل از شناخت تکیه دارد؛ واقعیتی مستقل و آن ‌سوی قوۀ شناخت عقلی برقرار است و این قوه می‌تواند آن را شناسایی کند. گسترۀ واقع‌گرایی شناختاری در فلسفۀ اسلامی بر مبنای واقع‌نمایی تصورات، تصدیقات و قیاس‌های حصولی و برد آنها در گسترۀ واقعِ مستقل است. قوۀ شناخت در هیچ‌یک از کارهای خود از واقعِ مستقل گسسته نیست تا به نوعی ذهنی‌گرایی یا ایده‌آلیسم دچار شود؛ از‌این‌رو هر تصوری از جمله مفاهیم اعتباری و هر تصدیقی، از جمله تصدیقات ناظر به ممتنعات ذاتی و هیچ قیاسی، از جمله قیاس‌های ناظر به عمل، در فلسفۀ اسلامی به عقل نسبت داده نمی‌شود، مگر آنکه ناظر به شناخت واقعِ مستقل باشد.

تفسیر متن از مهم‌ترین و چالش‌برانگیزترین مباحث فلسفه، الهیات و علوم انسانی است. یکی از مسائل اساسی این حوزه، نقش پیش‌دانسته‌ها و پیش‌فرض‌ها در فهم متن است. محمدباقر صدر (۱۹۳۵ - ۱۹۸۰) فیلسوف اسلامی و هانس‌گئورگ گادامر (۱۹۰۰ - ۲۰۰۲) فیلسوف هرمنوتیک معاصر، هر دو به این موضوع پرداخته‌اند. این پژوهش با رویکرد تحلیلی - تطبیقی، دیدگاه‌های آنها را بررسی و اشتراک‌ها و تفاوت‌هایشان را در زمینه نقش پیش‌دانسته‌ها در تفسیر متن واکاوی می‌کند. مسئله اصلی این است که پیش‌فرض‌ها عنصر ضروری فهم متن‌اند یا مانعی برای دست‌یابی به تفسیر عینی؟ دو پرسش محوری مطرح می‌شود: نقش پیش‌دانسته‌ها از منظر صدر و گادامر چیست؟ و تفاوت‌های بنیادی دو رویکرد در تبیین این نقش کدام‌اند؟ یافته‌ها نشان می‌دهد هر دو متفکر بر نقش سازنده و اجتناب‌ناپذیر پیش‌دانسته‌ها تأکید دارند، اما غایت تفسیر متفاوت است؛ صدر به کشف حقیقت ثابت متن به‌ویژه در متون دینی توجه دارد؛ در‌حالی‌که گادامر تفسیر را فرایندی خلاقانه و تاریخی می‌داند که از ادغام افق‌های مفسر و متن، معناهای جدید می‌آفریند. این مطالعه نشان می‌دهد پیش‌دانسته‌ها نه محدودیت معرفت‌شناختی، بلکه فرصتی برای تعامل خلاقانه با متن‌اند و می‌توانند به توسعه چارچوب‌های نظری نوین در تفسیر متن و روش‌شناسی علوم انسانی کمک کنند.

پژوهش حاضر با هدف واکاوی مبانی معرفت‌شناختی نظریۀ درمان ‌شناختی - رفتاری (CBT)، به بررسی پیش‌فرض‌های فلسفی نهفته در این رویکرد روان‌درمانی می‌پردازد. این مطالعه با بهره‌گیری از رویکرد کیفی و روش اسنادی - تحلیلی، بر مبنای تحلیل مفهومی و تفسیر تطبیقی متون روان‌شناختی و فلسفی انجام گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد CBT، افزون بر بنیان‌های تجربی و بالینی، بر مبانی معرفت‌شناختی مشخصی استوار است که در آرای فیلسوفانی چون هوسرل و پوپر شناسایی‌شدنی هستند. در اندیشۀ هوسرل، تأکید بر تجربۀ زیسته و تفسیرهای ذهنی، مؤلفۀ مرکزی در تبیین واقعیت‌های روان‌شناختی تلقی می‌شود؛ همچنین از دیدگاه پوپر، خطاپذیری و ابطال‌پذیری باورها، مبنایی برای سنجش افکار و اصلاح آنها فراهم می‌کند. در این چارچوب، درمان شناختی - رفتاری نه به‌مثابه مجموعه‌ای از تکنیک‌های بالینی، بلکه به ‌منزلۀ رویکردی فلسفی - روان‌شناختی فهم‌شدنی است که در آن امکان شناخت، تفسیر و اصلاح جهان درونی فرد، مستلزم رویکردی انتقادی به ساختارهای باور و معناست. این پژوهش بر ضرورت بازخوانی نظریه‌های روان‌درمانی از منظر فلسفه علم و معرفت‌شناسی تأکید دارد.