جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در پاره‌اي از آيات و روايات، از زوج بودن آفريده‌ها سخن به ميان آمده است. آيا اين گزاره با يافته‌هاي علم بشري سازگار است؟ اين دو سؤالي است که در اين نوشتار پي گرفته مي‌شود. گرچه انديشمندان و مفسرين جسته و گريخته به اين مقوله پرداخته‌اند، بررسي جامعي در اين زمينه صورت نيافته است. دربارۀ معنا و مقصود از زوجيت، دست‌کم مي‌توان چهار احتمال را مطرح کرد: جفت مکمل، مثل يا ضد داشتن يا مرکب بودن. مقالۀ پيش‌ رو با رويکردي تحليلي‌ـ توصيفي، نشان مي‌دهد هر يک از اين معاني، علاوه بر اينکه با لغت سازگارند، با ادلۀ نقلي تطابق نسبي دارند و مي‌توانند مقصود ادله باشند. همچنين اين معاني با دستاوردهاي علم و عقل بشر نيز همسويند. علاوه بر چهار احتمال يادشده، احتمال اراده جميع اين معاني به نحو استعمال لفظ در بيش از يک معنا و همچنين احتمال ارادۀ معناي جامع بين چهار معناي يادشده نيز وجود دارد و قابل پذيرش است.

مقاله حاضر با روش توصيفي‌ـ تحليلي بر آن است در يک فرايند منظم و منطبق بر نظريه حوزه معنايي (وايسگربرـ ترير)، رابطه حوزه معنايي «نکاح» با مقوله «ايمان» را در آيات مربوط به نکاح بررسي نمايد. واژه نکاح در قرآن از نظر معناي اساسي در همان معناي عصر پيش از نزول به کار رفته است. واژگان حوزه معنايي «نکاح» در قرآن شامل «أيامي، ازواج، ذريه، طلاق، زنا و...» با مقوله ايمان و حوزه معنايي آن نظير «تقوا، عفاف، سکينه، خبيث، شرک و...»، گاهي به شيوه همنشيني و گاهي به شيوه متداعي و گاهي نيز بر اساس تقابل معنايي با يکديگر پيوند خورده و از بار عاطفي‌ـ اخلاقي و حقوقي ويژه‌اي برخوردار گرديده و دستخوش توسعه معنايي شده است و بدين ترتيب بافت درون‌متني آيات، چگونگي گسترش لايه‌هاي معنايي امر نکاح و معيار حقيقي تشکيل خانواده قرآني را نشان مي‌دهد.

عدادي از مستشرقان، چندي است با پيش‌فرض وقوع خطا در مصحف عثماني، به دنبال اصلاحات و تغييراتي در متن قرآن کريم برآمده‌اند. از جمله اين افراد، جيمز بلمي است که با همين پيش‌فرض سعي در بازخواني فقراتي از قرآن داشته است. تعدد تحقيقات جيمز بلمي در مورد اصلاح واژگان قرآن، وي را به عنوان يکي از مستشرقان صاحب‌نظر در اين حوزه مطرح کرده است. واژۀ «أبّا» در آيۀ «وَفَاکهَةً و أبّاً» (عبس:31)، از جمله واژگاني است که جيمز بلمي آن ‌را نامفهوم و تصحيفي از واژۀ «لبّا» دانسته که خطاي دست کاتب آن ‌را اشتباه ثبت کرده است. دلايل مورد استناد وي در اثبات اين مدّعا، تکامد بودن «أبّا»، اختلاف نظر مفسران در مورد معناي آن، عدم تناسب «أبّا» با سياق آيات و تناسب بيشتر واژۀ «لبّا» با سبک و سياق آيۀ مورد نظر است که در مقالۀ پيش رو اين دلايل نقد و بررسي شده‌اند.

قرآن در يک دورۀ تاريخي و طي 23 سال، در پي مقتضيات مربوط به عصر رسالت پيامبر صلي الله عليها و آله نازل شده است. ازاين‌رو، يکي از شيوه‌هاي کارآمد در تفسير قرآن، مطالعۀ آن با رويکرد تاريخي است. در اين نوشتار که از شيوۀ تفسير موضوعي و رويکرد تاريخي بهره برده، موضوع انفاق بررسي گرديده است. ابتدا با بررسي کتب تاريخي و اشعار جاهلي، وضعيت معيشتي و اقتصادي مردم عصر نزول و فرهنگ حاکم بر آن جامعه در زمينۀ انفاق شناسايي شده؛ سپس با دقت در آيات مربوط به انفاق، بر اساس ترتيب نزول و زمان نزول، و سير تدريجي و گام‌به‌گام قرآن براي فرهنگ‌سازي و قانون‌‌‌گذاري در اين زمينه بررسي گرديده است. قرآن در طي23 سال نزول تدريجي، توانست ضمن بهره‌گيري از خصلت سخاوت و کرم اعراب، به‌تدريج رذايلي همچون فخرفروشي، تعصب، اسراف و... را از آن جامعه بزدايد و به آن رنگ توحيدي و دگردوستي ببخشد.

بسياري از مفسران و برخي نويسندگان در آثار مرتبط با انسا‌ن‌شناسي، آيه 30 سوره روم را دليل بر تغييرناپذيري فطرت انگاشته‌اند؛ اما مشاهده انکارناپذير تغيير در فطرت از جهت «شدت و ضعف» و «فعليت و قوه» و نيز دلالت آياتي متعدد بر تغيير و حتي زوال فطرت، تفسير يادشده را به چالش مي‌کشد. پژوهش حاضر درصدد است به روش تفسير موضوعي، ديدگاه يادشده در دلالت آيه بر تغييرناپذيري فطرت را نقد کند و تفسير صحيح آيه را ارائه دهد. حاصل پژوهش اين است که آيه يادشده، اساساً ناظر به مسئله «ثبات يا تغييرپذيري فطرت» نيست؛ بلکه مراد آيه، نفي هرگونه «تبديل» در «آفرينشگري» خداست؛ بدين معنا که آفرينش خداوند، قانون‌هايي دارد که هيچ‌گاه دستخوش تبديل نمي‌شود؛ معنايي که در آيات ديگر، با عنوان «تبديل‌ناپذيري و تحول‌ناپذيري سنت خداوند» بيان شده است.

يکي از واژه‌هاي نسبتاً پرکاربرد در قرآن مجيد، واژه «كلّا» است که 33 بار و در 15 سوره آمده است. ديدگاه رايج و مشهور، اين واژه را به معناي ردع دانسته و در همه جاي قرآن آن را «نه چنين است»، «هرگز» و نظير اينها معنا مي‌کند؛ در حالي که نحويان و مفسران درباره معناي اين واژه اختلاف زيادي دارند. اين پژوهش با روش تحليلي‌ـ توصيفي و با استفاده از منابع کتابخانه‌‌‌اي، نُه ديدگاه در معناي «كلّا» شناسايي و آنها را بررسي کرده است. معاني شناسايي شده براي «كلّا» عبارت‌اند از: «ردع و زجر»، «حقاً»، «ألا»، «لا»ي نافيه، «ردّ»، «إي»، «نعم»، «قسم» و «سوف». نتيجه به دست آمده در مقاله اين است که اولاً اصلي‌ترين معناي كلّا که در بيشتر 33 آيه قابل تطبيق است، معناي هشدار به مخاطب درباره جمله بعد از كلّاست؛ ثانياً با تأييد معناي ردع، اين واژه در قرآن ساختاري چندمعنايي دارد و در 11 آيه قابل حمل بر دو معناي ردع و زجر نسبت به جمله قبل و هشدار درباره جمله بعد است

اين مقاله با روش توصيفي ‌ـ تحليلي مبتني بر تفسير موضوعي، ضمن اشاره به معنا و انواع کرامت در قرآن، درصدد بيان ديدگاه قرآن درباره کرامت ذاتي انسان، مؤلفه‌ها و لوازم وجودي آن است. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد که قرآن براي انسان نوعي شرافت ذاتي در ميان مخلوقات قائل است که ناظر به قابليت‌ها و فعليت‌هاي تکويني اوست. مؤلفه‌هاي کرامت ذاتي انسان در ساحت جسماني، از نظر قرآن عبارت‌اند از: حسن صورتگري، تسويه، تعديل و ترکيب جسم انسان و برخي قابليت‌هاي ويژه جسماني، از جمله حواس ظاهري؛ و در ساحت روحاني عبارت‌اند از: برخورداري آدمي از قوه تفکر و تعقل، فطرت و اختيار. از آثار و لوازم وجودي کرامت ذاتي انسان در قرآن مي‌توان به شايستگي حمل امانت الهي، شايستگي مقام خليفة‌اللهي، قابليت انتخاب و تغيير سرنوشت خود، و استخدام امکانات و موجودات عالم در راستاي مقاصد خود اشاره کرد.

با ارتحال پيامبر صلّي الله عليه و آله و سلّم و صدور بخشنامة «منع نقل و نگارش و تدوين حديث» تا زماني که اين بخشنامه رسماً در عصر امام باقر عليه السلام لغو گرديد، دستگاه حکومت به سياست ممانعت از نقل احاديث نبوي مي‌پرداخت. جريان تفسيري عامّه در واکنش به اين سياست، ضمن پرهيز از تدوين و يا نقل احاديث نبوي صلّي الله عليه و آله و سلّم، به توقّف در تفسير، تفسير برأي و گرايش به روايات اسرائيلي روي آورد. اين در حالي بود که اهل بيت عليهم السلام به فراخور اقتضاي زمان، به مبارزه با سنّت‌ستيزي‌ها و بدعت‌گذاري‌ها پرداختند. رويارويي سنّت جهادگونة ائمه اطهار عليهم السلام با بدعت‌هاي زمان، به شکل‌گيري سلسله‌اي از ادوار تفسيري در تاريخ تفسير انجاميد که از نهضت تفسيري در عصر علوي گرفته تا خفقان تفسيري در عصر حسنين عليها السلام و احياگري تفسيري در عصر امام سجاد عليه السلام و تعميق و ترويج تفسير در عصر امام باقر عليه السلام را شامل مي‌شوند.

اثبات فضايل اهل‌بيت عليهم السلام در قرآن کريم، به‌عنوان متن مشترک و مقدس تمام مسلمانان همواره مد نظر علماي شيعه بوده است. از سوي ديگر، يکي از مهم‌ترين ابعاد و شئون امامت، شأن «ولايت تکويني» است که خود داراي تقريرات و تقسيمات گوناگوني است. برخي از معاصران کوشيده‌اند با استدلال به آيه 54 سوره نساء، مفهوم قرآني «ملک عظيم» را مربوط به قدرت تصرف تکويني و اثبات کننده ولايت تکويني اهل‌بيت عليهم السلام آن هم در بالاترين حد خود، يعني تدبير و رياست بر کل عالم تفسير کنند. نگارنده ضمن ردّ اين استدلال، معتقد است: اگرچه اين آيه از فضايل اهل‌بيت عليهم السلام به شمار مي‌رود، اما نمي‌توان از آن چنين برداشتي نمود. علاوه بر اين، روايات متعدد ذيل آيه، اين فضيلت را خارج از قلمرو تکوين و در حوزه تشريع معرفي كرده‌اند.

از پرسش هاي مهم معاصر دربارة زبان قرآن، معناداري و معرفت بخشي آن است. اين مسائل در عصر علامه طباطبايي به طور جدي در محافل علمي به ويژه حوزه هاي علميه مطرح نبوده اند، اما مفسر الميزان اشاراتي راهگشا در پاسخ به آنها داشته است. معناداري به باور علامه، ويژگيِ قابليت انتقال مقصود مشخص گوينده به ذهن مخاطب هم زبان است. بر پاية اين معيار، تمام گزاره هاي قرآني اعم از اخباري و انشايي، معنادارند. به باور علامه اتکاي صرف بر معيارهاي تجربي در معناداري يک گزاره خواه در شكل «تحقيق‎پذيري تجربي» و خواه «ابطال‏پذيري» صحيح نيست. معيار معناداري گزاره هاي متافيزيکي متون ديني، قابليت اثبات با معيارهاي عقلي است. با اين معيار، گزاره هاي قرآني و ديگر متون ديني معنادارند. شناختاري بودن زبان قرآن ادله درون متني و برون متني فراواني دارد؛ دوري قرآن از اختلاف، هماوردخواني قرآن در ابعاد گوناگون، انعکاس علم و حکمت الهي در آن، توصيف قرآن به حق و حکيم و برهان پذير بودن گزاره هاي قرآن از جمله اين ادله و شواهد است.