جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بسياري از مفسران و برخي نويسندگان در آثار مرتبط با انسا‌ن‌شناسي، آيه 30 سوره روم را دليل بر تغييرناپذيري فطرت انگاشته‌اند؛ اما مشاهده انکارناپذير تغيير در فطرت از جهت «شدت و ضعف» و «فعليت و قوه» و نيز دلالت آياتي متعدد بر تغيير و حتي زوال فطرت، تفسير يادشده را به چالش مي‌کشد. پژوهش حاضر درصدد است به روش تفسير موضوعي، ديدگاه يادشده در دلالت آيه بر تغييرناپذيري فطرت را نقد کند و تفسير صحيح آيه را ارائه دهد. حاصل پژوهش اين است که آيه يادشده، اساساً ناظر به مسئله «ثبات يا تغييرپذيري فطرت» نيست؛ بلکه مراد آيه، نفي هرگونه «تبديل» در «آفرينشگري» خداست؛ بدين معنا که آفرينش خداوند، قانون‌هايي دارد که هيچ‌گاه دستخوش تبديل نمي‌شود؛ معنايي که در آيات ديگر، با عنوان «تبديل‌ناپذيري و تحول‌ناپذيري سنت خداوند» بيان شده است.

مقاله حاضر با روش توصيفي‌ـ تحليلي بر آن است در يک فرايند منظم و منطبق بر نظريه حوزه معنايي (وايسگربرـ ترير)، رابطه حوزه معنايي «نکاح» با مقوله «ايمان» را در آيات مربوط به نکاح بررسي نمايد. واژه نکاح در قرآن از نظر معناي اساسي در همان معناي عصر پيش از نزول به کار رفته است. واژگان حوزه معنايي «نکاح» در قرآن شامل «أيامي، ازواج، ذريه، طلاق، زنا و...» با مقوله ايمان و حوزه معنايي آن نظير «تقوا، عفاف، سکينه، خبيث، شرک و...»، گاهي به شيوه همنشيني و گاهي به شيوه متداعي و گاهي نيز بر اساس تقابل معنايي با يکديگر پيوند خورده و از بار عاطفي‌ـ اخلاقي و حقوقي ويژه‌اي برخوردار گرديده و دستخوش توسعه معنايي شده است و بدين ترتيب بافت درون‌متني آيات، چگونگي گسترش لايه‌هاي معنايي امر نکاح و معيار حقيقي تشکيل خانواده قرآني را نشان مي‌دهد.

در پاره‌اي از آيات و روايات، از زوج بودن آفريده‌ها سخن به ميان آمده است. آيا اين گزاره با يافته‌هاي علم بشري سازگار است؟ اين دو سؤالي است که در اين نوشتار پي گرفته مي‌شود. گرچه انديشمندان و مفسرين جسته و گريخته به اين مقوله پرداخته‌اند، بررسي جامعي در اين زمينه صورت نيافته است. دربارۀ معنا و مقصود از زوجيت، دست‌کم مي‌توان چهار احتمال را مطرح کرد: جفت مکمل، مثل يا ضد داشتن يا مرکب بودن. مقالۀ پيش‌ رو با رويکردي تحليلي‌ـ توصيفي، نشان مي‌دهد هر يک از اين معاني، علاوه بر اينکه با لغت سازگارند، با ادلۀ نقلي تطابق نسبي دارند و مي‌توانند مقصود ادله باشند. همچنين اين معاني با دستاوردهاي علم و عقل بشر نيز همسويند. علاوه بر چهار احتمال يادشده، احتمال اراده جميع اين معاني به نحو استعمال لفظ در بيش از يک معنا و همچنين احتمال ارادۀ معناي جامع بين چهار معناي يادشده نيز وجود دارد و قابل پذيرش است.

اعتدال در اسلام مفهومي ارزشي تلقي شده است. چنين مفهومي بدون تعريف و شناخت معيار و حد و مرز آن، مي‌تواند دچار کج‌فهمي يا سوء‌استفاده واقع شود. پژوهش حاضر مي‌کوشد با رويکردي معناشناسانه، به بررسي نگرش قرآن دربارة پديده اعتدال و معيار آن بپردازد. بررسي آيات قرآن نشان مي‌دهد که هرچند واژة اعتدال در قرآن نيامده است، اما واژه‌هايي مانند عدل، حنف، قصد، اقتصاد و استقامت در برخي کاربردهاي قرآني، تداعي‌گر‌ مفهوم اعتدال‌اند؛ به‌عکس، واژه‌هايي مانند غلو، ظلم، جور و اسراف، با آن تقابل معنايي دارند. با بررسي معناشناسانة اين واژه‌ها به دست مي‌آيد که در قرآن واژه‌هاي معادل اعتدال، با مفاهيم پايه‌اي‌تري مانند توحيد، حق و عدل پيوندي عميق دارد. معيار و مرز اعتدال از منظر قرآن، التزام به توحيد، رعايت حق و عدل، و خارج نشدن از صراط مستقيم بندگي خداست.

واژه «ظن» از واژگان پرکاربرد قرآن کريم است و با توجه به جايگاه مهم آن در آيات فقهي، اعتقادي و اخلاقي، پژوهش براي کشف معناي دقيق آن ضرورت دارد. اين پژوهش تلاش دارد تا مفهوم اين واژه قرآني را بر پايه تحليل روابط معنايي آن با واژگاني که در آيات مختلف قرآن کريم با اين واژه همنشين شده‌اند، تبيين نمايد. بر اين اساس، رابطه معنايي ظن با واژه‌هاي «يتبعون»، «کاذبين»، «يخرصون»، «شک»، «علم»، «حق»، «يقين»، «سلطان» و «نري» تحليل و بررسي گرديد. مفهوم واژه ظن با توجه به روابط معنايي آن با واژگان همنشين عبارت است از «انديشه‌اي غالب بر نفس انسان، که هنوز به مرتبه علم نرسيده است؛ اما نفس را به خود مشغول ساخته است. لازم به ذکر است غلبه اين انديشه بر نفس به معناي قوت شواهد و دلايل آن نيست؛ بلکه در بسياري اوقات مبتني بر شواهد و قرائن ضعيف و نامعتبر است».

گفتاري بودن زبان قرآن، از جمله مباحث روزآمد در حوزه‌ زبان‌شناسي قرآن است که مجادلات و بحث‌هاي بسياري را در ميان صاحب‌نظران پديد آورده است. پژوهشگر غير مسلمان آمريکايي، دکتر ويليام آلبرت گراهام، در بخشي از کتاب خود با عنوان «فراسوي واژه‌ مکتوب، جنبه‌هاي شفاهي متن مقدس در تاريخ مذهب»، گفتاري بودن قرآن را بررسي كرده است. پژوهش حاضر که به شيوة توصيفي‌ـ تحليلي صورت پذيرفته و داده‌هاي آن نيز به روش کتابخانه‌اي گردآمده، به تبيين و تحليل برداشت گراهام از گفتاري بودن قرآن پرداخته است. نتيجة به دست آمده نشان مي‌دهد که محقق در چارچوب يک «طيف بيان»، قرآن را هم‌زمان، هم يک مجموعه‌ گفتاري و هم يک متن نوشتاري مي‌شناسد؛ اما با توجه به قرائني و به‌ويژه با در نظر گرفتن نحوة عملکرد شفاهي آن در جامعه‌ اسلامي، وجه اصلي و غالب آن را «گفتاري» مي‌داند.

قرآن در يک دورۀ تاريخي و طي 23 سال، در پي مقتضيات مربوط به عصر رسالت پيامبر صلي الله عليها و آله نازل شده است. ازاين‌رو، يکي از شيوه‌هاي کارآمد در تفسير قرآن، مطالعۀ آن با رويکرد تاريخي است. در اين نوشتار که از شيوۀ تفسير موضوعي و رويکرد تاريخي بهره برده، موضوع انفاق بررسي گرديده است. ابتدا با بررسي کتب تاريخي و اشعار جاهلي، وضعيت معيشتي و اقتصادي مردم عصر نزول و فرهنگ حاکم بر آن جامعه در زمينۀ انفاق شناسايي شده؛ سپس با دقت در آيات مربوط به انفاق، بر اساس ترتيب نزول و زمان نزول، و سير تدريجي و گام‌به‌گام قرآن براي فرهنگ‌سازي و قانون‌‌‌گذاري در اين زمينه بررسي گرديده است. قرآن در طي23 سال نزول تدريجي، توانست ضمن بهره‌گيري از خصلت سخاوت و کرم اعراب، به‌تدريج رذايلي همچون فخرفروشي، تعصب، اسراف و... را از آن جامعه بزدايد و به آن رنگ توحيدي و دگردوستي ببخشد.

سيري در نظريات پيرامون آيات حجاب، به ما نشان مي‌‌دهد که در عصر جديد، نظري کاملاً متفاوت درباره اين آيات مطرح شده است. گروهي از نوگرايان، روش پوشش رايج بين زنان مسلمان را زير سؤال برده و برداشتِ مشهور مفسرين از آيات حجاب را متأثر از فرهنگ و تفکر زمانه دانسته‌اند. پژوهش پيش رو، به روش کيفي به توصيف و تحليل و تبيين آيه 31 سوره نور (اخفاي زينت) و شبهات وارد بر آن مي‌پردازد و صحت و سقم آنها را بررسي مي‌كند تا روشن شود که چه عاملي سبب زير سؤال بردن حجاب متداول شده است. اين تحقيق بعد از تقسيم شبهات به دو قسم محتوايي و متني، و بررسي و نقد شبهات، به اين نتيجه رسيده که زير سؤال بردن حجاب متداول، ناشي از دو عامل است: اول کنار گذاشتن روايات محکم و نيز استفاده از روايات ضعيف در بيان مصاديق و برداشت‌هاي تفسيري و تاريخي؛ و دوم تأثير فرهنگ غربي بر نگاه روشنفکران غرب‌گراي معاصر.

اين مقاله با روش توصيفي ‌ـ تحليلي مبتني بر تفسير موضوعي، ضمن اشاره به معنا و انواع کرامت در قرآن، درصدد بيان ديدگاه قرآن درباره کرامت ذاتي انسان، مؤلفه‌ها و لوازم وجودي آن است. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد که قرآن براي انسان نوعي شرافت ذاتي در ميان مخلوقات قائل است که ناظر به قابليت‌ها و فعليت‌هاي تکويني اوست. مؤلفه‌هاي کرامت ذاتي انسان در ساحت جسماني، از نظر قرآن عبارت‌اند از: حسن صورتگري، تسويه، تعديل و ترکيب جسم انسان و برخي قابليت‌هاي ويژه جسماني، از جمله حواس ظاهري؛ و در ساحت روحاني عبارت‌اند از: برخورداري آدمي از قوه تفکر و تعقل، فطرت و اختيار. از آثار و لوازم وجودي کرامت ذاتي انسان در قرآن مي‌توان به شايستگي حمل امانت الهي، شايستگي مقام خليفة‌اللهي، قابليت انتخاب و تغيير سرنوشت خود، و استخدام امکانات و موجودات عالم در راستاي مقاصد خود اشاره کرد.

عدادي از مستشرقان، چندي است با پيش‌فرض وقوع خطا در مصحف عثماني، به دنبال اصلاحات و تغييراتي در متن قرآن کريم برآمده‌اند. از جمله اين افراد، جيمز بلمي است که با همين پيش‌فرض سعي در بازخواني فقراتي از قرآن داشته است. تعدد تحقيقات جيمز بلمي در مورد اصلاح واژگان قرآن، وي را به عنوان يکي از مستشرقان صاحب‌نظر در اين حوزه مطرح کرده است. واژۀ «أبّا» در آيۀ «وَفَاکهَةً و أبّاً» (عبس:31)، از جمله واژگاني است که جيمز بلمي آن ‌را نامفهوم و تصحيفي از واژۀ «لبّا» دانسته که خطاي دست کاتب آن ‌را اشتباه ثبت کرده است. دلايل مورد استناد وي در اثبات اين مدّعا، تکامد بودن «أبّا»، اختلاف نظر مفسران در مورد معناي آن، عدم تناسب «أبّا» با سياق آيات و تناسب بيشتر واژۀ «لبّا» با سبک و سياق آيۀ مورد نظر است که در مقالۀ پيش رو اين دلايل نقد و بررسي شده‌اند.