جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بدن انسان تأثيرات مختلفي بر نفس او مي‌گذارد. اين تأثيرات گاهي بر حرکت نفس در مسير تعالي و رشد تأثير مي‌گذارد. ازاين‌رو بررسي اين تأثيرات در جهت برنامه‌ريزي فردي و اجتماعي براي کمال بشريت، امري حياتي محسوب مي‌شود. به‌خصوص بررسي اين مسئله از منظر کتاب آسماني اسلام اهميت ويژه‌اي دارد. اين مقاله آيات قرآن را با همين رويکرد و با روش تفسير موضوعي مورد مطالعه قرار داده و نشان داده است که ويژگي‌ها و عملکرد بدن و نيز روابط بدن با خارج، چه نقشي را در جهت تقويت و کمال نفس ايفا مي‌کند. بررسي آيات نشان مي‌دهد امور يادشده از جهت فراهم کردن زمينه براي ابتلائات، تنبهات، وارد شدن در دايره تکاليف، مقدميت در عبادات و امثال آن، تأثيرات چشمگيري در رشد نفساني انسان دارند.

روايات فراواني از امامان معصوم عليهم السلام در بيان مسائل فقهي با استناد به آيات شريف قرآن در منابع حديثي، فقهي و تاريخي بيان شده است. در اين نوشته مي‌کوشيم با روش توصيفي ـ تحليلي، به تبيين احاديث بيانگر استنادهاي فقهي اهل‌‌بيت عليهم السلام به قرآن کريم بپردازيم و اين واقعيت را بنمايانيم که آن بزرگواران با بيان برخي نکات فقهي مستند به قرآن، علاوه بر تبيين برخي احکام الهي در حوزة فقه قرآني، کوشيدند به ديگران بياموزند که استفاده از قواعد کلي و اصول اجتهادي متخذ از قرآن، و روش‌هاي استنباط از کلام وحي، براي کشف احکام شرعي ضروري است و راه‌هاي ديگر که متکي به مباني قرآني و سنت نبوي نيست، راه انحراف است.

يکي از مسائلي که از ديرباز اذهان بسياري را متوجه خود ساخته، فلسفة زندگي دنيوي انسان است. آگاهي از چراييِ اين زندگي، ضمن جهت‌دهي رفتار آدمي در برابر نعمت‌ها و سختي‌هاي دنيا، زمينة‌ استفاده درست از زندگي دنيوي را براي رسيدن به سعادت او فراهم مي‌سازد. اين مقاله بر آن است، پاسخ اين پرسش را به روش تفسير موضوعي از قرآن کريم به‌دست آورد. گردآوري اطلاعات در اين تحقيق، کتابخانه‌اي و روشِ پردازش و حل مسئله، توصيفي ـ تحليلي است. براي يافتن پاسخ، پس از اشاره به هدف نهايي آفرينش انسان، مقدمات، شرايط و ظرفِ تحقق آن بررسي مي‌شود. آزمايش، بندگي و تقوا مقدمات دستيابي به هدفِ آفرينش انسان‌اند و تحقق آنها در عالَمي بايد که از محدوديت، تزاحم، تغيير، پرده‌پوشي و تکليف برخوردار باشد. اين شرايط، تنها در دنيا وجود دارد؛ زندگي دنيوي زمينه‌ساز شکوفايي استعدادهاي دروني انسان و کسب تدريجي کمالات، جهت زندگيِ سعادتمندانه اخروي است.

ازآنجاکه متنيتِ يک متن، وابسته به انسجام معنايي و وجود رابطة منطقي ميان جمله‌هاي آن است، پژوهش پيش رو در پي‌ انسجام‌سنجي آية 104 سورة آل‌عمران با آيات در سياق آن برآمده است. اين آيه يکي از آيات‌ اجتماعي چالش‌برانگيز قرآن است که مفسران و فقيهان در برداشت از آن، ديدگاه‌هاي گوناگوني ارائه داده‌اند؛ روي‌هم‌رفته مي‌توان آراي ايشان در تبيين دلالت اين آية شريفه را در سه دستة کلي جاي داد: 1. وجوب انحصاري امر به معروف و نهي از منکر بر گروهي معين؛ 2. وجوب انحصاري بر گروهي نامعين؛ 3. وجوب همگاني بر افراد جامعه. اين جستار نشان‌ مي‌دهد كه برداشت اول و دوم (ديدگاه مشهور)، افزون بر برخي کاستي‎ها، در تبيين انسجام ‌معنايي اين آيه نيز دچار سستي است؛ از سويي بر برداشت سوم (ديدگاه غيرمشهور) هم انتقاد‌هايي وارد است؛ ولي اين نوشتار به شيوة توصيفي ‌ـ تحليلي با فرايندشناسي ساختار زباني «تجريد» و واکاوي مفهوم «امت»، نشان مي‌دهد كه مي‌توان به چالش‌هاي آن پاسخ‎هاي متقني داد و تفسيري منسجم از متن نمايان کرد. در مجموع به‌دست مي‌آيد كه بر پاية اينکه مصداق کلان معروف، «حفظ اتحاد جامعة اسلامي» و مهم‌ترين مصداق منکر، «تضعيف نظام اسلامي است»، اين آيه‌ـ که خطاب به اهل ايمان در برابر فتنه‌گر‌ي‌هاي تفرقه‌افکنان است‌ـ هماهنگي کاملي با دستور «اعتصام همگاني به ريسمان الهي» (آل‌عمران:103) دارد. اين آيه با مبالغه تجريديه، از همة مؤمنان مي‌خواهد كه با نهايت اتحاد، از وحدت جامعه اسلامي خويش در برابر اختلاف‌افکني‌هاي دشمنان پاسداري کنند.

يکي از مفاهيم قرآني که جايگاه ويژه‌اي در ميان مفاهيم ناظر بر روابط اجتماعي ميان مسلمانان در جامعه اسلامي دارد، مفهوم «قرض حسن» است. ترکيب وصفي «قرضاً حسناً» شش بار، و با فعل آن از باب اِفعال مجموعاً دوازده بار در قرآن مجيد آمده است. مقاله حاضر درصدد است با روش تحليلي، به واکاوي اين مفهوم در فرهنگ عرب و قرآن بپردازد و رابطه اين مفهوم قرآني را با تلقي عمومي و ديدگاه مفسران از آن ارزيابي کند. حاصل پژوهش آن است که «قرض حسن» از نظر مفهوم، انواع تعامل نيک با ديگران را شامل مي‌شود، و «قرض حسن به خدا» هر نوع عمل خداپسندانه را دربر مي‌‌گيرد؛ اما در بافت قرآن مجيد صرفاً درباره خدا به‌کار رفته است و در همه موارد کاربردش، مؤمنان با اين تعبير، به کمک‌هاي مالي به پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم به‌منظور دفاع از دين و جامعه اسلامي يا گسترش دين در زمين يا اطاعت از پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم سفارش و تشويق شده‌اند. در روايات اهل‌بيت عليهم السلام نيز اين مفهوم قرآني به تقديم مال به امامان معصوم عليهم السلام با همان دو هدف يادشده تفسير شده است، که در عصر غيبت قابل تعميم به کمک‌هاي مالي به فقيهان جامع‌الشرايط يا حاکم مشروع (ولي فقيه) به منظور تحقق همان دو هدف است.

پژوهش حاضر در پي پاسخ به اين پرسش است که قرآن کريم چگونه مخاطبان خود را به رعايت الزامات اخلاقي فراخوانده و نظريه هنجاري خود را بر چه پايه‌اي قرار داده است؟ نويسنده به روش کيفي، با توصيف و تحليل مفاهيم اخلاقي قرآن به نتايج زير دست يافته است. قرآن کريم براي ترغيب مخاطبان به زندگي اخلاقي، بر نتايج فعل اخلاقي تأکيد کرده است؛ نتايج يادشده در قالب واژگاني مانند سعادت، فوز، فلاح، نجات، لذت، امنيت، بشارت، آرامش، رنج، تشويش، انذار، و شرح و بسط زندگي بهشتيان و دوزخيان، آموزه‌هاي قرآني پرشماري را به خود اختصاص داده است که بازگوکنندة سازگاري في‌الجمله اخلاق قرآني با نظريه‎هاي غايت‌گراست. غايت‌‌گرايي با انسان‌شناسي قرآني و اسلوب‌هاي تربيت اخلاقي قرآن سازگار است. ‌غايت‌گرا بودن نظام اخلاقي قرآن، به مفهوم انکار ارزشِ فضيلت‌ و مسئوليت ‌اخلاقي نيست؛ در شماري از آيات، قرآن رفتارهايي را که با انگيزه انجام وظيفه اخلاقي انجام مي‌گيرد يا منشأ آنها فضيلت انساني است، مي‌ستايد. قرآن مخاطبان خود را به فضيلت‌محوري و تکليف‌مداري تشويق مي‌کند و آن را دو راهبرد مؤثر در تربيت اخلاقي ‌مي‌داند؛ اما عام‎ترين پاسخ قرآن، براي توجيه همه الزامات اخلاقي، غايت ‌فعل اخلاقي است؛ نه فضيلت‌ انساني و نه وظيفه ‌اخلاقي.

واژه «نعمت» و مشتقاتش در 81 آيه از قرآن کريم آمده است. در بسياري از اين آيات مي‌توان از راه سياق و ساير قراين به ‌معناي نعمت پي برد؛ ولي اگر اين واژه در آيه‌اي مطلق ذکر شده باشد، عموم قرآن‌پژوهان با اجراي قاعده اصالة‌الاطلاق، نعمت را به همة نعمت‌هاي مادي و معنوي معنا مي‌کنند. علامه طباطبايي برخلاف نظر مشهور، نظريه‌اي بديع دارد. او معتقد است كه هر جا در قرآن لفظ نعمت به صورت مطلق ذکر شده باشد، مراد از آن ولايت است. در اين پژوهه، اولاً نظريه علامه طباطبايي تبيين شده، نوآوري ايشان اثبات مي‌شود؛ ثانياً با روش تحليلي‌ـ توصيفي، مباني دستيابي علامه به اين نظريه ـ که يکي تحليل کارکردي «نعمت» در قاموس قرآن و ديگري تحليل معناي نعمت با روش تفسير قرآن‌به‌قرآن است‌ـ بررسي مي‌گردد؛ ثالثاً با کشف و تحليل اين مباني و در نهايت، تطبيق نظريه بر همه آيات مشتمل بر لفظ نعمت، به صحت‌ آن اذعان مي‌شود. اين نتايج مي‌تواند نقش مؤثري در فهم و تفسير صحيح کاربردهاي نعمت در قرآن داشته باشد.

اين مقاله با روش توصيفي‌ـ تحليلي به بررسي نقش اثباتي و سلبي گرايش‌‌هاي متعالي در رفتارهاي اجتماعي انسان از منظر قرآن مي‌پردازد. هدف پژوهش نشان ‌دادن تأثير اين گرايش‌ها بر رفتارهاي اجتماعي آدمي از حيث ايجاد، تقويت، جهت‌دهي يا ترک و تضعيف آنهاست. يافته‌هاي پژوهش حاکي است که از نظر قرآن، گرايش به خدا و کسب رضاي الهي و محبت به خدا در دو رفتار ايثار و انفاق، اثر اثباتي از نوع صدور، تقويت يا جهت‌دهي دارد. همچنين گرايش به خدا و کسب محبت و رحمت الهي و نيز کمال‌طلبي، در فعل جهاد به‌نحو صدور و تقويت رفتار اثرگذارند. به‌‌علاوه، گرايش به خدا و محبت الهي در تربيت و اصلاح خانواده، نقش اثباتي از نوع جهت‌دهي، و در تعالي جامعه نقش اثباتي از نوع صدوري دارد؛ اما همين گرايش در مهار و مديريت رفتار جنسي، و نيز عدالت‌طلبي در پرهيز از قضاوت‌هاي سطحي، تأثير سلبي از نوع ترک دارد. نقش کمال‌طلبي در منت‌گذاري در انفاق سلبي است. همچنين عزت‌طلبي و گرايش به خدا، در دوستي با دشمنان خدا نقش سلبي از نوع ترک رفتار دارند.

روش تفسير اجتهادي جامع، به اقتضاي روش‌ها و گرايش‌هاي تفسيري رايج، مي‌تواند تحليل و تعريف خاص خود را بيابد و حسب غايات و مقاصد خويش، اصول نظري و عملي ويژه‌اي داشته باشد؛ از جمله با محوريت روش قرآن‌گرايانه ـ با الهام از تجربه نسبتاً موفق علامه طباطبايي در الميزان ـ مي‌توان روش تفسير اجتهادي قرآن‌محور را تعريف كرد. برجسته‌ترين اصول اين تفسير را مي‌توان در سه دسته دنبال کرد: الف) اصول نظري (مباني نظري) شامل: 1. قلمرو خاص تفسير نسبت به ديگر دانش‌هاي ديني قرآني؛ 2. محوريت قرآن در ميان منابع معرفتي دين؛ 3. سازگاري و همخواني دروني آيات قرآن؛ 4. مرجعيت قرآن نسبت به معرفت‌هاي انساني؛ ب) اصول عملي (قواعد کلي) شامل: 1. تثبيت حجيت و اعتبار روش قرآن‌گرايانه در پرتو ادله روايي و سيره عملي معصومان؛ 2. جست‌وجوي آيات هم‌مضمون به لحاظ لفظي و معنايي؛ 3. يافتن اصول كليدي و كلي حاكم بر مفاهيم و معارف قرآن؛ 4. اهتمام به قرائن سياقي قرآني؛ 5. انسجام‌يابي آيات متناظر (محكم و متشابه، عام و خاص، مطلق و مقيد، مجمل و مبين، و منسوخ و ناسخ)؛ 6. توجه به اصول توسعة دلالي در مفاهيم قرآن؛ و ج) اصول غايي با عنوان عام تفسير در خدمت هدايت‌هاي ديني.

يکي از آرايه‌هاي چندمعنايي دانش بديع، فن «استخدام» است که چندمعنايي آن بر پاية چندپيوندي است. استخدام، شيوه‌اي گسترده در بلاغت است که بسياري از گونه‎ها و نمونه‎هاي ادبي آن در قرآن، ناشناخته يا کم‎شناخته مانده است. ازآنجاکه برخي قرآن‌پژوهان، دانش بديع را در فرايند تفسير و برداشت معناي متن، سودمند نديده‌اند، اين پژوهش پس از بازشناسي گسترة استخدام و بازکاوي سازوکار ‎آن، نمونه‎هاي نغز و برجسته‌اي‎ را از اين شگرد زباني در قرآن يافته و به شيوة توصيفي ـ تحليلي در پي پاسخ بدين پرسش برآمده است که شناخت آراية فراگير استخدام، چه کارکردهايي در تفسير متن قرآن دارد؟ نتيجة پژوهش آن است که مفسر آشنا با شيوة استخدام، در پي گسترش معناي فشرده متن خواهد رفت و هنگام مرجع‎يابي ضمير، دچار سرگرداني و خطا نخواهد شد؛ افزون بر اينها، در چند نمونة هنري قرآني نشان داده مي‎شود كه آشکارسازي انسجام متن و ارائة تفسيري پيوسته از نشانه‌هاي سخن، همچنين نمايان‌سازي کارايي و گيرايي معناي متن، از ديگر کارکردهاي شناخت آرايه استخدام است.