جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه نظریه عینیت صفات با ذات به عنوان تفسیری از توحید صفاتی، اندیشه‌ای معروف و متداول در میان متکلّمان امامیه تلقّی می‌شود. انتساب این اندیشه به مدارس کلامی امامیه، خصوصاً پیش از رونق فلسفه صدرایی به صورت جدّی مورد تردید است. بررسی آثار و شواهد نشانگر آن است که نه تنها در این مدارس اثری از نظریه عینیت صفات با ذات قابل ‌مشاهده نیست، بلکه گرایش ایشان به نظریه نفی صفات، به عنوان رقیب نظریه عینیت، از ادلّه و شواهد فراوانی برخوردار است. این نوشتار با روش مطالعه اسنادی با تحلیل گزارش‌های تاریخی و نیز بررسی کلمات و مبانی متکلّمین امامیه در دو مدرسه کوفه و قم، در صدد رصد نظریّه نفی صفات در این دو مدرسه است. بررسی گزارش‌های کلامی و نیز کلمات متکلمان شاخص این دو مدرسه، یعنی زراره، هشام بن حکم و مؤمن الطاق، نشان از صحّت انتساب نظریه نفی صفت به ایشان دارد. نقل صریح احادیث نفی صفت بدون هیچ‌گونه تفسیر و تأویل، روایات نفی توصیف، روایات نفی وساطت صفت میان ذات و افعال الهی، روایات حدوث اسماء، تفسیر سلبی و کارکردی صفات و پرهیز از تفسیر اثباتی، و نیز اظهار تنافی اثبات صفت با آموزه توحید ذاتی و لزوم محدود شدن ذات، برخی از ادلّه و شواهد انتساب نفی صفت به این دو مدرسه کلامی است.

سیّد بن طاووس در ساحتِ دینی، بیشتر به عالمی که در جمع آوریِ ادعیه نقش داشته است، شناخته می‌شود و آموزه‌های معرفتیِ بسیار ارزندۀ او که در کتابهایش مورد اشاره قرار گرفته، مغفول مانده است. مباحثی که وی در زمینۀ معرفت فطری خداوند، آیتیّتِ نفس در معرفه‌الله و دعوت به واقع گرایی به جای ذهن گرایی مطرح کرده است، در کنارِ آسیب شناسیِ روشها و رویکردهای متکلّمان و فلاسفه که در قالبِ نقدهای وی بر مناقشات و مخاصماتِ غیر ضروریِ متکلّمان و رویکردِ شبهه محور آنان در مباحث معرفتی قابل ملاحظه است، برخی از دیدگاههایِ سیّدبن طاووس را در موضوعات معرفت شناختی آشکار می‌سازد.

تفسیر الصراط المستقیم از تفاسیر قرن سیزدهم شیعه است؛ که سید حسین بن محمدرضا بروجردی نوشته و تفسیر شامل سوره حمد و بقره است. روش غالب این تفسیر، روائی و ماثور است؛ هر چند می‌توان آن را یک تفسیر اجتهادی جامع به شمار آورد؛ در این تفسیر مباحث قرائت، بررسی لغوی، قواعد تجویدی، ذکر نکات بلاغی و نحوی آیات بحث شده و به طور گسترده از روایات پیامبر؟ص؟ و ائمه اطهار؟عهم؟ جهت فهم معانی آیات استفاده شده است. مفسر خود یک عالم رجالی متبحّر است که به شیوۀ هدفمند، گزینش دقیقی از روایات را در فهم معانی ظاهری و باطنی آیات به کار برده است. بنابراین در ذیل آیات، تأویل و معانی باطنی و مصادیق آیات در تفسیر ارائه می‌کند. در این تفسیر، مفسر پس از تحلیل و بیان احتمالات متعدد در معانی آیات و الفاظ به اظهار نظر صائب و اجتهاد در تفسیر آیات اقدام کرده و مباحث متنوعی همچون مباحث کلامی، عرفانی و فقهی را ذیل آیات به فراخور موضوع آیه بحث نموده است. استفاده گسترده مفسر از منابع مختلف و متعدد، نشان از تضلّع و قدرت استنباط مفسر دارد. این تفسیر به تفسیر المیزان شباهت دارد، هر چند سال‌ها پیش از تفسیر المیزان نوشته شده است. اگر مفسر می‌توانست تفسیر کاملی از قرآن ارائه کند، این تفسیر یکی از بهترین تفاسیر شیعه محسوب می‌شد، که می‌توانست با تفاسیر بزرگ شیعه برابری کند.

نحوه مدیریت امیرالمؤمنین نشان می‌دهد که مدیریت در هر مکان وزمانی سبک خاص خود را می‌طلبد، که به این رویکرد مدیریت اقتضائی گفته می‌شود. این پژوهش با بررسی عبارات زیارت غدیریه، به روش توصیفی _ تحلیلی در صدد تبیین سبک‌های مدیریتی امام علی؟ع؟ مبنی بر شیوه‌های ارتباطی ایشان با زیردستان به ویژه کارگزاران از حیث اخلاقی و عملی است. شیوه‌های مدیریتی امام در زیارت غدیریه را می‌توان به دو بخش صفات اخلاقی و راهکارهای عملی دسته بندی نمود. در بخش صفات اخلاقی؛ عفو و گذشت، خشم و خشنودی برای خدا و تواضع در برابر مردم بویژه مؤمنان و در بخش راهکارهای عملی؛ هدایتگری، به دوش کشیدن بار سختی، کمک بدون چشم‌داشت به فقرا و نیازمندان و تقسیم عادلانه بیت المال را می‌توان بعنوان نمونه ذکر کرد.

درپژوهش حاضر به تجزیه و تحلیل و نقدِ روایات منسوب به خلیفه اول در مثنوی‌های اسرارنامه، الاهی‌نامه، منطق‌الطّیر و مصیبت‌نامۀ عطّار نیشابوری تصحیح دکترمحمّدرضا شفیعی‌کدکنی پرداخته شده است. منظور از «ثانی اِثنَین»، «دومینِ دو تن» در پژوهش حاضر تمام روایاتی است که در مثنوی‌های چهارگانه عطار نیشابوری تلمیح به دوم بودنِ ابوبکربن ابی قُحافه بعد از حضرت ‌رسول اکرم؟صل؟ دارند. پژوهش با رویکرد نقد روایت‌شناسی بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای، به روش اسنادی، تحلیل و مقایسۀ یافته‌ها انجام شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد شفیعی در تعلیقاتی که بر مثنوی‌های عطّار نوشته‌ است، به پنج حدیث با مضمونِ دوم بودنِ ابوبکر بعد از ‌رسول اکرم؟ص؟ اشاره دارد، اما به تجزیه و تحلیل آنها نپرداخته است. پژوهش حاضر به یازده حدیث منسوب به خلیفه اول در مثنوی‌های عطار نیشابوری دست یافته است که بر اساس مستندات تاریخی، تفسیر و حدیث با تکیه بر اشتراکات فریقین، مورد نقد، تجزیه و تحلیل و تطبیق قرار گرفته‌اند. از یافته‌های دیگر پژوهش حاضر این است که روایات مربوط به خلیفه اول در مثنوی‌های عطار نیشابوری از مناقب مسلّم و قطعی حضرت امیرالمؤمنین؟ع؟ الگو برداری‌ شده‌اند. در نتیجه ماوقع (لانگ) یکی بوده، ولی بوطیقای روایت (پارول) شکل عوض کرده است.

در منظومه معارف اسلامی، شناخت ویژگی‌های امام از اهمّیّتی بسیار برخوردار است، تا جایی‌‌که کسب معرفت در این خصوص، لازم و ضروری است. یکی از بهترین و معتبرترین منابع جهت شناخت هرچه بهتر اهل بیت عصمت و طهارت؟عهم؟، کلام ایشان در معرفی خود است که در بعضی موارد به صورت دعا در مجامیع حدیثی نقل شده است. در این پژوهش به منظور شناسایی بهتر جایگاه امام، شئون و مناصب و ویژگی‌های ایشان، به تحلیل محتوای دعای عرفۀ امام سجّاد؟ع؟_ که پس از دعای عرفۀ امام حسین؟ع؟ از مشهورترین دعاها به شمار می‌آید _ پرداخته شده و از ره آورد تحلیل مضامین و دسته‌بندی موضوعات آن، به سؤال‌های اصلی تحقیق، پاسخ داده شده است. یافته‌های این پژوهش که با روش «تحلیل محتوا» به مثابۀ یک روش تحقیق میان رشته‌ای و متن محور انجام شده، نشان می‌دهد که در دعای مذکور، 13 ویژگی خاصّ برای امام معصوم بیان شده است. مهمترین آنها متعلق به موضوع مویّد بودنِ امام به قدرت و نصرت الهی است. همچنین نتایج تحلیل محتوای دعای عرفه نشان می‌دهد که امام سجّاد؟ع؟، چهار شأن و منصب خاصّ و انحصاری برای امام در جامعۀ اسلامی تعریف کرده‌اند به طوری که از میان آنها، مرجعیت دینیِ امام، جایگاه نخست را در بین وظایف به خود اختصاص داده است. ضرورت انجام این تحقیق آن است که توجّه به این ویژگی‌ها و شئون مختلف می‌تواند راهگشای مؤمنان در شناخت صحیح امام و به ویژه تشخیص رهبران حقیقی و الهی از رهبران باطل در عصرهای مختلف باشد.

فیلسوفانِ مسلمان، ابتدا «علم» را به «حضورِ معلوم نزدِ عالِم»، تعریف می‌کنند و بر همین اساس، علم را به دو نوع حصولی و حضوری تقسیم می‌کنند و چون این تقسیم را حصر عقلی می‌دانند، آن را به علم خداوند هم تعمیم می‌دهند و از این‌رو این پرسش را مطرح کرده‌اند که علم الهی، حصولی است یا حضوری؟ مشّائیان و اندکی دیگر از فلاسفۀ قدیم و جدید، هرچند علم خدا به خود را علم حضوری دانسته‌اند، علم او به مخلوقات را علم حصولی می‌دانند. امّا سهروردی و صدرالمتألهین و تقریباً تمام پیروان آنها تا کنون، علم خدا به خود و ماسویٰ را علم حضوری دانسته‌اند. چون از زمان سهروردی تا زمان حاضر، قول به حصولی بودنِ علم خداوند، طرفداران بسیار اندکی دارد و تقریباً همگان علم الهی را علم حضوری دانسته‌اند، این مقاله به نقد و بررسیِ نظریۀ حضوری بودنِ علم خدا اختصاص دارد و نگارنده به استناد دلایل عقلی و نقلی در صددِ اثبات این مطلب است که این نظریه، با وجودِ شهرت و رواج و مقبولیتِ آن، به‌ویژه از زمان ملاصدرا تا کنون، نظریه‌ای نادرست دربارۀ علم الهی است و با حُکمِ عقل و آیات و احادیث منافات دارد.

امام صادق(ع)جایگاه مهمی در حدیث مسلمانان عصر خویش داشته‌اند با این وجود بخاری در کتاب الجامع الصحیح خود از ایشان روایتی نقل نکرده است که این موضوع مورد توجه بزرگان حدیث شیعه و عامه قرار گرفته است. در بررسی عوامل این پدیده، برخی به وجود راویان بد نام در بین حاملان حدیث حضرت و عدم وجود طرقی اعتمادآور برای صاحبان منابع خصوصا بخاری اشاره کرده‌اند در حالیکه به نظر می‌رسد این عامل، مانع اقبال به روایات امام صادق از سوی صاحبان منابع حدیثی عامه نبوده است. این پژوهش می‌کوشد، دسترسی بخاری به روایات امام صادق جهت استفاده در الجامع الصحیح را نشان دهد.