جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسير فخر رازی، تفسيرى كلامى، نوشتهء فخرالدين رازى، متكلم و مفسر اشعرى قرن ششم و هفتم هجرى است. تفسير كبير مهم‏ترين و جامع‏ترين اثر فخر رازى و يكى از چند تفسير مهم و برجستهء قرآن كريم به زبان عربى است. اين كتاب به سبب حجم بسيارش به تفسير كبير مشهور شده، ولى نام اصلى آن مفاتيح الغيب است. فخر رازى، بر خلاف زمخشرى، كه هدف از تفسيرش دفاع از آموزه‏هاى معتزلى است، به صراحت به انگيزه و هدف خود در نگارش اين تفسير اشاره‏اى نكرده، ولى عملا در جاى جاى آن، به دفاع از مذهب كلامى ابوالحسن اشعرى(متوفى ٣٣۴) و رد آراى مخالفان وى، به ويژه معتزله، پرداخته است. يكى از دلايل شهرت و اعتبار تفسير كبير، تأثير آن بر تفاسير بعدى است. برخى از مفسرانى كه از محتواى تفسير كبير و روش آن استفاده كرده يا تأثير پذيرفته‏اند، عبارت‏اند از: نيشابورى در غرائب القرآن، بيضاوى در انوار التنزيل، آلوسى در روح المعانى، قاسمى در محاسن التأويل، طباطبائى در الميزان و رشيدرضا كه عالمى سلفى و پيرو ابن تيميّه است، در المنار از شيوهء استدلال و محتواى تفسير كبير بسيار استفاده كرده و طنطاوى نيز در الجواهر، قرآن را به همان شيوهء فخر رازى تفسير كرده است. اين اثر شامل سى و دو جلد مى‏باشد. هر چند فخر رازى در ابتداى تفسير كبير گفته است كه آن را در مقدمه و ابوابى تنظيم كرده و مقدمه نيز شامل ابواب و فصولى است، عملا در همان فصل اول از مقدمه، به تفسير {/«اعوذ باللّه من الشيطان الرجيم»/} پرداخته است. او تفسير هر سوره را با ذكر نام آن، محل نزول، تعداد آيات و اقوال مربوط به آن آغاز كرده، سپس با ذكر يك يا دو يا چند آيه از آن سوره، توضيح كوتاهى دربارهء مناسبت آنها با آيات قبلى داده است. اين ويژگى از امتيازات بارز اين تفسير است. سپس، چنانچه روايت يا حديثى از پيامبر اكرم(ص)، صحابه يا تابعين دربارهء آيه يا آيات وجود داشته، آنها را بررسى كرده، يا به ذكر مسائلى چون ناسخ و منسوخ يا شرح مصطلحات حديثى(مانند متواتر و آحاد و جرح و تعديل) پرداخته، آنگاه آيه يا آيات مورد نظر را به كوچكترين اجزاى مفهومى، تجزيه كرده و تحت عناوينى؛ چون مسئله، سؤال، وجه، اقوال، امور و غيره، از ابعاد مختلف كلامى و فلسفى و لغوى و ادبى و فقهى و مانند اين‏ها به بررسى و تفسير آنها پرداخته و در پايان، نظر خود را بيان نموده است. اين بحث‏هاى تفصيلى و پرداختن به ابعاد گوناگون يك مسئله، از ويژگى‏هاى بارز و منحصر به فرد تفسير كبير است. تفسير كبير را از نظر روش، در شمار تفاسير عقلى و كلامى آورده‏اند. ذهبى آن را از نوع تفسير به رأى جائز دانسته است. علامه طباطبائى نيز از طرفى اين تفسير را تفسيرى كلامى ذكر كرده و از طرف ديگر، تفسير متكلمان را تطبيق ناميده و رد كرده است. هر چند تفسير فخر رازى پر از مباحث كلامى و عقلى است، ظاهرا خود او لزوما به دنبال نگارش تفسيرى كلامى يا فلسفى يا تفسير به رأى، چه ممدوح چه مذموم، نبوده است، زيرا در تفسير خود به اين نكته اشاره‏اى نكرده و در وصيتنامه‏اش مى‏نويسد كه هيچ يك از اين روش‏هاى فلسفى و كلامى در كنار روش قرآنى ارج و ارزشى ندارند. با توجه به اين كه محور غالب مباحث كلامى، آيات قرآن كريم بوده است، در تفسير كبير كه صبغه‏اى كلامى دارد، مى‏توان مجموعهء نسبتا كاملى را از آراى كلامى اشاعره، معتزله، كراميه و برخى فرق ديگر ملاحظه كرد و به يك دورهء كامل از مباحث كلامى دست يافت. برخى از مباحث كلامى - فلسفى كه فخر رازى به آنها پرداخته عبارت‏اند از: معرفت خداوند و اين كه آيا در شناخت او نظر و استدلال جائز است يا نه، ايمان و اسلام، تفاوت ميان اين دو و اركان ايمان، كلام الهى و بحث از حدوث و قدم آن، رؤيت خداوند، عدل الهى، جبر و اختيار و قضا و قدر، حدوث و قدم عالم، اعجاز قرآن، ارادهء خداوند، مفهوم استواى خداوند بر عرش، تجسيم، تثليث، عصمت انبيا، شفاعت پيامبر اكرم،عقيدهء شيعه در امامت معصوم و احتمال صحت آن، بيان لزوم وجود معصوم در هر زمانى با اين توضيح كه بر خلاف نظر شيعه و بنابر اعتقاد اشاعره و خود فخر رازى، مجموع امت معصوم است نه يك تن، و بحث معاد. در ميان مفسران، فخر رازى بيش از همه در تبيين آيات باران كوشيده است. از آراى خاص تفسيرى رازى، اعتقاد به نبودن واژه‏هاى دخيل و غير عربى در قرآن است، همچنين وى به نقل روايات اسباب نزول و ذكر قرائت‏هاى مختلف اهتمام فراوانى داشته است. غلبهء صبغهء كلامى - عقلى در تفسير كبير مانع از اين نشده است كه فخر رازى در مواردى، از شيوهء قرآن به قرآن، در تفسير آيات كريمه استفاده كند؛ ولى با وجود اشاراتى كه به احاديث پيامبر اكرم و امامان شيعه كرده و رواياتى كه از صحابه و تابعين آورده، در تفسير خود اعتماد اندكى به احاديث داشته است. گفته مى‏شود كه او در نقل احاديث به شيوه‏اى كه در عصر او معمول بوده، سلسله سند حديث را ذكر نكرده و نيز احاديثى را كه بسيارى از مفسران، حتى عقلى مشربانى چون زمخشرى و طبرسى،در فضائل سوره‏ها و ثواب قرائت آنها نقل مى‏كنند، نياورده است. در تفسير كبير استفاده از رواياتى كه از اسرائيليات شمرده مى‏شوند، بسيار اندك است. براى نمونه ذيل آيهء «ن» در سورهء قلم، «ن» را به معناى نهنگى كه زمين بر پشت آن قرار دارد، دانسته است. فخر رازى هر چند اين روايت را در تفسير آيهء مذكور آورده، آن را نه به سبب مخالفت با عقل يا اشكال در سلسله روايت يا محتواى حديث يا از اسرائيليات بودن رد كرده، بلكه از جنبهء ادبى و نحوى مردود دانسته اس. تفسير فخر رازى با وجود صبغهء كلامى، از اشارات صوفيانه خالى نيست و در تفسير برخى آيات به ذكر طريق و شيوهء عارفان در تفسير آيات نيز پرداخته است. از ويژگى‏هاى بارز روش فخررازى در تفسير كبير، اهتمام جدّى او به بيان مناسبات ميان آيات و سور قرآن كريم است. وى تنها به ذكر يك مناسبت اكتفا نمى‏كند، بلكه در بيشتر مواقع به بيان چند مناسبت مى‏پردازد. عنايت به نكات ادبى و بلاغى، از جمله استشهاد به شواهد شعرى دورهء جاهليت در مباحث لغوى و نحوى و بلاغى، از ديگر ويژگى‏هاى روش تفسيرى فخر رازى محسوب مى‏شود. وى در اين خصوص، بيشترين استفاده را از كشاف زمخشرى برده است. توجه به مباحث فقهى نيز از جمله خصايص روش فخر رازى در تفسير كبير است. فخر رازى در برخورد با آيات احكام، ابتدا آراى مكاتب و مذاهب مختلف فقهى را در خصوص آنها مطرح مى‏كند و سپس به تفصيل به بيان گرايش فقهى خود، يعنى مذهب فقهى شافعى، مى‏پردازد و بر صحت آن استدلال مى‏كند. تفسير كبير به دليل مهارت فخر رازى در علوم مختلف، سرشار از مباحث كلامى، فلسفى، منطقى، فقهى، ادبى و غيره است و همين ويژگى آن را دايرةالمعارف گونه كرده است. اين گستردگى و اطناب تفسير فخر رازى مى‏تواند از آن جهت باشد كه وى آن را براى عموم ننوشته است. به نظر برخى از علماى تفسير، اشتمال تفسير فخر رازى بر اين حجم مطالب متنوع، از اهميت تفسيرى آن كاسته است. به گفتهء ابوحيّان غرناطى، (مفسر قرن هفتم و هشتم)، در تفسير فخر رازى مطالبى هست كه در عالم تفسير نيازى به آنها نيست. ابن تيميّه نيز آن را تفسيرى دانسته كه در آن، جز تفسير از هر موضوعى سخنى يافت مى‏شود. به عقيدهء سيوطى، اين تفسير مملو از سخنان حكما و فلاسفه است و بحث‏هاى تفسيرى‏اش بى‏ارتباط با آيات است. ابن خلّكان نيز مى‏گويد كه در آن مطالب غريب و نا آشناى فراوانى آمده است. عده‏اى نيز بر محتواى آن خرده گرفته‏اند و معتقدند كه تفسير كبير از اين جهت عيوب فراوانى دارد، از جمله ابوشامه مقدسى (متوفى ۶۶۵) معتقد است كه فخر رازى در تفسير خود شبهات جدّى مخالفان اسلام و اهل سنّت را به بهترين شكل مطرح كرده، ولى از حل آنها در نهايت عجز و ناتوانى فرومانده است.

تفسير فخر رازی، تفسيرى كلامى، نوشتهء فخرالدين رازى، متكلم و مفسر اشعرى قرن ششم و هفتم هجرى است. تفسير كبير مهم‏ترين و جامع‏ترين اثر فخر رازى و يكى از چند تفسير مهم و برجستهء قرآن كريم به زبان عربى است. اين كتاب به سبب حجم بسيارش به تفسير كبير مشهور شده، ولى نام اصلى آن مفاتيح الغيب است. فخر رازى، بر خلاف زمخشرى، كه هدف از تفسيرش دفاع از آموزه‏هاى معتزلى است، به صراحت به انگيزه و هدف خود در نگارش اين تفسير اشاره‏اى نكرده، ولى عملا در جاى جاى آن، به دفاع از مذهب كلامى ابوالحسن اشعرى(متوفى ٣٣۴) و رد آراى مخالفان وى، به ويژه معتزله، پرداخته است. يكى از دلايل شهرت و اعتبار تفسير كبير، تأثير آن بر تفاسير بعدى است. برخى از مفسرانى كه از محتواى تفسير كبير و روش آن استفاده كرده يا تأثير پذيرفته‏اند، عبارت‏اند از: نيشابورى در غرائب القرآن، بيضاوى در انوار التنزيل، آلوسى در روح المعانى، قاسمى در محاسن التأويل، طباطبائى در الميزان و رشيدرضا كه عالمى سلفى و پيرو ابن تيميّه است، در المنار از شيوهء استدلال و محتواى تفسير كبير بسيار استفاده كرده و طنطاوى نيز در الجواهر، قرآن را به همان شيوهء فخر رازى تفسير كرده است. اين اثر شامل سى و دو جلد مى‏باشد. هر چند فخر رازى در ابتداى تفسير كبير گفته است كه آن را در مقدمه و ابوابى تنظيم كرده و مقدمه نيز شامل ابواب و فصولى است، عملا در همان فصل اول از مقدمه، به تفسير {/«اعوذ باللّه من الشيطان الرجيم»/} پرداخته است. او تفسير هر سوره را با ذكر نام آن، محل نزول، تعداد آيات و اقوال مربوط به آن آغاز كرده، سپس با ذكر يك يا دو يا چند آيه از آن سوره، توضيح كوتاهى دربارهء مناسبت آنها با آيات قبلى داده است. اين ويژگى از امتيازات بارز اين تفسير است. سپس، چنانچه روايت يا حديثى از پيامبر اكرم(ص)، صحابه يا تابعين دربارهء آيه يا آيات وجود داشته، آنها را بررسى كرده، يا به ذكر مسائلى چون ناسخ و منسوخ يا شرح مصطلحات حديثى(مانند متواتر و آحاد و جرح و تعديل) پرداخته، آنگاه آيه يا آيات مورد نظر را به كوچكترين اجزاى مفهومى، تجزيه كرده و تحت عناوينى؛ چون مسئله، سؤال، وجه، اقوال، امور و غيره، از ابعاد مختلف كلامى و فلسفى و لغوى و ادبى و فقهى و مانند اين‏ها به بررسى و تفسير آنها پرداخته و در پايان، نظر خود را بيان نموده است. اين بحث‏هاى تفصيلى و پرداختن به ابعاد گوناگون يك مسئله، از ويژگى‏هاى بارز و منحصر به فرد تفسير كبير است. تفسير كبير را از نظر روش، در شمار تفاسير عقلى و كلامى آورده‏اند. ذهبى آن را از نوع تفسير به رأى جائز دانسته است. علامه طباطبائى نيز از طرفى اين تفسير را تفسيرى كلامى ذكر كرده و از طرف ديگر، تفسير متكلمان را تطبيق ناميده و رد كرده است. هر چند تفسير فخر رازى پر از مباحث كلامى و عقلى است، ظاهرا خود او لزوما به دنبال نگارش تفسيرى كلامى يا فلسفى يا تفسير به رأى، چه ممدوح چه مذموم، نبوده است، زيرا در تفسير خود به اين نكته اشاره‏اى نكرده و در وصيتنامه‏اش مى‏نويسد كه هيچ يك از اين روش‏هاى فلسفى و كلامى در كنار روش قرآنى ارج و ارزشى ندارند. با توجه به اين كه محور غالب مباحث كلامى، آيات قرآن كريم بوده است، در تفسير كبير كه صبغه‏اى كلامى دارد، مى‏توان مجموعهء نسبتا كاملى را از آراى كلامى اشاعره، معتزله، كراميه و برخى فرق ديگر ملاحظه كرد و به يك دورهء كامل از مباحث كلامى دست يافت. برخى از مباحث كلامى - فلسفى كه فخر رازى به آنها پرداخته عبارت‏اند از: معرفت خداوند و اين كه آيا در شناخت او نظر و استدلال جائز است يا نه، ايمان و اسلام، تفاوت ميان اين دو و اركان ايمان، كلام الهى و بحث از حدوث و قدم آن، رؤيت خداوند، عدل الهى، جبر و اختيار و قضا و قدر، حدوث و قدم عالم، اعجاز قرآن، ارادهء خداوند، مفهوم استواى خداوند بر عرش، تجسيم، تثليث، عصمت انبيا، شفاعت پيامبر اكرم،عقيدهء شيعه در امامت معصوم و احتمال صحت آن، بيان لزوم وجود معصوم در هر زمانى با اين توضيح كه بر خلاف نظر شيعه و بنابر اعتقاد اشاعره و خود فخر رازى، مجموع امت معصوم است نه يك تن، و بحث معاد. در ميان مفسران، فخر رازى بيش از همه در تبيين آيات باران كوشيده است. از آراى خاص تفسيرى رازى، اعتقاد به نبودن واژه‏هاى دخيل و غير عربى در قرآن است، همچنين وى به نقل روايات اسباب نزول و ذكر قرائت‏هاى مختلف اهتمام فراوانى داشته است. غلبهء صبغهء كلامى - عقلى در تفسير كبير مانع از اين نشده است كه فخر رازى در مواردى، از شيوهء قرآن به قرآن، در تفسير آيات كريمه استفاده كند؛ ولى با وجود اشاراتى كه به احاديث پيامبر اكرم و امامان شيعه كرده و رواياتى كه از صحابه و تابعين آورده، در تفسير خود اعتماد اندكى به احاديث داشته است. گفته مى‏شود كه او در نقل احاديث به شيوه‏اى كه در عصر او معمول بوده، سلسله سند حديث را ذكر نكرده و نيز احاديثى را كه بسيارى از مفسران، حتى عقلى مشربانى چون زمخشرى و طبرسى،در فضائل سوره‏ها و ثواب قرائت آنها نقل مى‏كنند، نياورده است. در تفسير كبير استفاده از رواياتى كه از اسرائيليات شمرده مى‏شوند، بسيار اندك است. براى نمونه ذيل آيهء «ن» در سورهء قلم، «ن» را به معناى نهنگى كه زمين بر پشت آن قرار دارد، دانسته است. فخر رازى هر چند اين روايت را در تفسير آيهء مذكور آورده، آن را نه به سبب مخالفت با عقل يا اشكال در سلسله روايت يا محتواى حديث يا از اسرائيليات بودن رد كرده، بلكه از جنبهء ادبى و نحوى مردود دانسته اس. تفسير فخر رازى با وجود صبغهء كلامى، از اشارات صوفيانه خالى نيست و در تفسير برخى آيات به ذكر طريق و شيوهء عارفان در تفسير آيات نيز پرداخته است. از ويژگى‏هاى بارز روش فخررازى در تفسير كبير، اهتمام جدّى او به بيان مناسبات ميان آيات و سور قرآن كريم است. وى تنها به ذكر يك مناسبت اكتفا نمى‏كند، بلكه در بيشتر مواقع به بيان چند مناسبت مى‏پردازد. عنايت به نكات ادبى و بلاغى، از جمله استشهاد به شواهد شعرى دورهء جاهليت در مباحث لغوى و نحوى و بلاغى، از ديگر ويژگى‏هاى روش تفسيرى فخر رازى محسوب مى‏شود. وى در اين خصوص، بيشترين استفاده را از كشاف زمخشرى برده است. توجه به مباحث فقهى نيز از جمله خصايص روش فخر رازى در تفسير كبير است. فخر رازى در برخورد با آيات احكام، ابتدا آراى مكاتب و مذاهب مختلف فقهى را در خصوص آنها مطرح مى‏كند و سپس به تفصيل به بيان گرايش فقهى خود، يعنى مذهب فقهى شافعى، مى‏پردازد و بر صحت آن استدلال مى‏كند. تفسير كبير به دليل مهارت فخر رازى در علوم مختلف، سرشار از مباحث كلامى، فلسفى، منطقى، فقهى، ادبى و غيره است و همين ويژگى آن را دايرةالمعارف گونه كرده است. اين گستردگى و اطناب تفسير فخر رازى مى‏تواند از آن جهت باشد كه وى آن را براى عموم ننوشته است. به نظر برخى از علماى تفسير، اشتمال تفسير فخر رازى بر اين حجم مطالب متنوع، از اهميت تفسيرى آن كاسته است. به گفتهء ابوحيّان غرناطى، (مفسر قرن هفتم و هشتم)، در تفسير فخر رازى مطالبى هست كه در عالم تفسير نيازى به آنها نيست. ابن تيميّه نيز آن را تفسيرى دانسته كه در آن، جز تفسير از هر موضوعى سخنى يافت مى‏شود. به عقيدهء سيوطى، اين تفسير مملو از سخنان حكما و فلاسفه است و بحث‏هاى تفسيرى‏اش بى‏ارتباط با آيات است. ابن خلّكان نيز مى‏گويد كه در آن مطالب غريب و نا آشناى فراوانى آمده است. عده‏اى نيز بر محتواى آن خرده گرفته‏اند و معتقدند كه تفسير كبير از اين جهت عيوب فراوانى دارد، از جمله ابوشامه مقدسى (متوفى ۶۶۵) معتقد است كه فخر رازى در تفسير خود شبهات جدّى مخالفان اسلام و اهل سنّت را به بهترين شكل مطرح كرده، ولى از حل آنها در نهايت عجز و ناتوانى فرومانده است.

تعتبرفلسفة القديس اوغسطين الفلسفة المسيحية في العصر الكنسي ، اذ يمكننا ان نعد القديس اوغسطين قمة هذا العصر حيث يعتبر الجامع لكل ما سبقه من تفكير مسيحي في القرون الاربعة الاولى وما تلاها في القرنين الخامس والسادس . فالبرغم من تأخر التفكير المسيحي عند اباء الكنيسة اللاتين واليونان ، فان القديس اوغسطين يعتبر قمة ما وصل اليه الفكر عند هؤلاء واولئك على السواء . ولما كان الحدس الفلسفي يحتاج الى صورة ذهنية وسطية بين الفكر المحض والواقع المادي ، حتى يتمكن الفيلسوف من أن يلتمس ظاهر مادية من جانب ، وروحية من جانب آخر ، يبدأ بها تحليله للمشكلة العام بصورة جزئية ومحددة لها ، وجد أوغسطين هذ ه الصورة الذهنية المتوسطة في اللغة وخاصة في الكلمة . ويتعرض أوغسطين الى مشكل منهجية أخرى ، وهي مشكلة العقل والنقل ، فالعقل عند اوغسطين لايستقل بذاته في ادراك الحقيقة المطلقة ، بل لابد له في ذلك من سلطة اخرى وهي عند اوغسطين سلطة الكتاب المقدس وسلطة الكتناب المقدس تعني الايمان به ، فالايمان ضروري للتعقل كما التعقل ضروري للايمان . صحيح ان العقل يجب أن يمهد لبعض حقائق الايمان مع ان هذه الحقائق لايمكن البرهنة عليها ، ولكن بالامكان البرهنة على انه يمكن الاعتقاد بها وتلك هي مهم العقل ، فالعقل يسبق الايمان ، ولكن هناك عقلا آخر يتبعه فيقول اوغسطين : اعقل كي تؤمن وآمن كي تعقل .

اَلصَّحیفَةُ العَلَویة و التُحفَةُ المُرتَضَویة کتابی به زبان عربی، تألیف عبدالله بن صالح سماهیجی با موضوع دعاها و مناجات‌های حضرت علی(ع). مؤلف با اجازاتی که از اساتید خود داشته، دعاها و مناجات‌های این کتاب را نقل کرده و از ذکر اسناد آن‌ها خودداری نموده است. این کتاب با نام «صحیفه علویه» به فارسی ترجمه شده است. سماهیجی می‌گوید: «این کتاب را «صحیفه علویه و تحفه مرتضویه» نام نهادم و این اثر نفیس را به برادران دینی خود که اهل عبادت و تهجد هستند اهدا می‌کنم و از خدای کریم خواستارم که این خدمت ناچیز را در نامه حسناتم ثبت فرموده و جزو ذخائر نجات من محسوب دارد و این عمل (کوچک) را خالص از هر عیب، و پاک از هر زشتی بگرداند و مرا با هر کس که از آن سودمند گردد و آن را فرا گرفته و بنویسد در پاداش شریک سازد.» مؤلف در مقدمه کتاب متذکر می‌شود دعاهایی که از امیرالمؤمنین(ع) رسیده و روایت و سند آن درست بوده و در میان کتاب‌های معتبر و در بین علمای ما مشهور است را آورده، اما اسناد آن را به خاطر اینکه ملال‌آور نباشد و هم به جهت شهرتی که داشت، حذف کرده است.

اَلصَّحیفَةُ العَلَویة و التُحفَةُ المُرتَضَویة کتابی به زبان عربی، تألیف عبدالله بن صالح سماهیجی با موضوع دعاها و مناجات‌های حضرت علی(ع). مؤلف با اجازاتی که از اساتید خود داشته، دعاها و مناجات‌های این کتاب را نقل کرده و از ذکر اسناد آن‌ها خودداری نموده است. این کتاب با نام «صحیفه علویه» توسط هاشم رسولی به فارسی ترجمه شده است.

«تذكرة الأعيان» اثر آيت الله جعفر سبحانى، شرح احوال، انديشه‌ها، آثار و خدمات تعدادى از عالمان، متكلمان و فقيهان بزرگ شيعه در طول تاريخ است. اين اثر بيشتر از آن‌ كه تراجم صرف باشد حاوى نكات و تأملاتى در تاريخ علوم اسلامى و شرح انديشه‌ ها، مبانى و ادوار تفكر اسلامى است. كتاب، حاوى بررسى احوال 20 تن از فقيهان و فرهيختگان بزرگ شيعه از اعصار كهن تا دوران معاصر است.

«موسوعة الإمام الهادي (علیه السلام)» توسط گروه علمى مؤسسه ولى عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شامل آقايان سيد محمد موسوى، عبدالله صالحى، مهدى اسماعيلى و سيد ابوالفضل طباطبايى، تحت اشراف سيد محمد حسينى قزوينى، تأليف و در سال 1424 ق منتشر شده است. از جمله اهداف نگارندگان در اين دايرة المعارف، بررسى موضوعات كلامى، فقهى، تاريخى و غير آن بر حسب كلام امام (علیه السلام) بوده است. كتاب با دو مقدمه از ابوالقاسم خزعلى و سيد محمد حسينى قزوينى آغاز و مطالب در نه باب و يك خاتمه، در چهار جلد، تنظيم شده است. ابوالقاسم خزعلى در مقدمه‌ اش بر كتاب به شرح حال امام هادى (علیه السلام) و اخبار و زيارات صادر شده از آن حضرت از جمله زيارت جامعه كبيره و زيارت غديريه به اجمال اشاره كرده است. سيد محمد حسينى قزوينى نيز در مقدمه‌ اش ضمن بيان وظيفه و رسالتى كه مؤسسه ولى عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بر عهده دارد. "جلد اول" شامل سه باب است: باب اول، داراى شش فصل بوده و در آن، احاديث مربوط به نسب و احوال امام هادى (علیه السلام)، از جمله تاريخ ولادت، اسامى، شمايل، مادر، همسران، فرزندان، اقوام، سن و مدت امامت و شهادت ايشان ذكر شده است. باب دوم، طى شش فصل ذيل، به معرفى فضايل امام هادى (علیه السلام) اختصاص يافته است: نصوص بر امامت (از طرف حضرت خضر (علیه السلام)، پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ساير ائمه (علیهم السلام)، نصوص بر امامت و مناقب ايشان، فضايل و نشانه‌ هاى امامت، كرامات و معجزات و امور خارق العاده‌ اى كه از امام هادى (علیه السلام) ظاهر شد، زيارت و توسل به آن حضرت، آنچه از علما و غير علما در عظمت آن حضرت گفته شده است. باب سوم داراى دو فصل بوده كه در فصل اول آن، به سيره فردى و اجتماعى امام هادى (علیه السلام) پرداخته شده و در فصل دوم، چگونگى برخورد آن حضرت با خلفاى زمان خويش تشريح شده است.

موسوعة الإمام العسكري (علیه السلام)، توسط گروه علمى مؤسسه ولى عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، آقايان سيد محمد موسوى، عبدالله صالحى، مهدى اسماعيلى و سيد ابوالفضل طباطبايى، تحت اشراف سيد محمد حسينى قزوينى به زبان عربى تدوين شده است. اين اثر سومين موسوعه تدوين‌شده از اين مؤسسه بوده كه دربردارنده آنچه از امام حسن عسکری (علیه السلام) - در گفتار و كردار - صادر شده، همچنين آنچه از ديگران - كتب آسمانى، انبيا، ائمه (علیهم السلام) و شخصيت‌هاى شيعه و سنى - در شأن و منزلت ايشان وارد گرديده است، مى‌باشد؛ به‌عبارت‌ديگر، معجم تمامى امورى است كه به امام عسكرى (علیه السلام) مربوط مى‌باشد. اثر حاضر، گسترده‌ترين و جامع‌ترين كتاب موجود در مورد حيات امام يازدهم علیه السلام مى‌باشد. كتاب با دو مقدمه از ابوالقاسم خزعلى و سيد محمد حسينى قزوينى آغاز و مطالب در نه باب و يك خاتمه تنظيم و در شش جلد منتشر شده است. تعداد احاديث كتاب، حدود 1180 حديث مى‌باشد و از حدود 210 عنوان كتاب از منابع اوليه شيعه و سنى استفاده شده است یکی دیگر از امتیازات و ویژگی های این موسوعه، فهرست های مختلف و متنوّعی است که در 30 عنوان به شرح زیر خواهد بود: فهرست آیات شریفه قرآن، دعاها و زیارات، احادیث شریفه، کلمات غیر معصوم، اسامی 14 معصوم علیهم السلام ، پیامبران سلف و جانشینان ایشان، نام فرشتگان و جنّیان، مردان، زنان، مکان ها و شهرها، صنایع و حرفه ها، فرقه ها و مذاهب، پادشاهان و خلفا، عناوین فقهی، وزن ها و کیل ها و...، اشعار، اوّلیّات، ضرب المثل ها، امراض و آفات، زبان های گوناگون، مقامات الهی، حیوانات، خوراکی ها و آشامیدنی ها، پوشیدنی ها، رنگ ها، زینت آلات، کتاب های آسمانی، وقایع و ایّام، ستارگان، مصادر و منابع موسوعه "جلد سوم" اختصاص به باب ششم در چهار فصل دارد: فصل اوّل در 3 موضوع: پیرامون فضائل قرآن، قرائت آن، تفسیر و تأویل آیات شریفه. فصل دوم در 9 موضوع: در رابطه با احادیث وارده پیرامون دعاها، تسبیحات و اذکار و... باب هفتم در چهار فصل: فصل اوّل در 6 موضوع: حکمت ها و نصایح متنوّع، در 16 عنوان. فصل دوم: اشعار حضرت. فصل سوم: فضائل شیعه. فصل چهارم: در طبّ و درمان امراض به شیوه های مختلف. باب هشتم در دو فصل: فصل اوّل: در احتجاجات و مناظرات حضرت. فصل دوم: در نامه نگاری های حضرت با اشخاص مختلف، در 71 عنوان.

موسوعة الإمام العسكري (علیه السلام)، توسط گروه علمى مؤسسه ولى عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، آقايان سيد محمد موسوى، عبدالله صالحى، مهدى اسماعيلى و سيد ابوالفضل طباطبايى، تحت اشراف سيد محمد حسينى قزوينى به زبان عربى تدوين شده است. اين اثر سومين موسوعه تدوين‌شده از اين مؤسسه بوده كه دربردارنده آنچه از امام حسن عسکری (علیه السلام) - در گفتار و كردار - صادر شده، همچنين آنچه از ديگران - كتب آسمانى، انبيا، ائمه (علیهم السلام) و شخصيت‌هاى شيعه و سنى - در شأن و منزلت ايشان وارد گرديده است، مى‌باشد؛ به‌عبارت‌ديگر، معجم تمامى امورى است كه به امام عسكرى (علیه السلام) مربوط مى‌باشد. اثر حاضر، گسترده‌ترين و جامع‌ترين كتاب موجود در مورد حيات امام يازدهم علیه السلام مى‌باشد. كتاب با دو مقدمه از ابوالقاسم خزعلى و سيد محمد حسينى قزوينى آغاز و مطالب در نه باب و يك خاتمه تنظيم و در شش جلد منتشر شده است. تعداد احاديث كتاب، حدود 1180 حديث مى‌باشد و از حدود 210 عنوان كتاب از منابع اوليه شيعه و سنى استفاده شده است یکی دیگر از امتیازات و ویژگی های این موسوعه، فهرست های مختلف و متنوّعی است که در 30 عنوان به شرح زیر خواهد بود: فهرست آیات شریفه قرآن، دعاها و زیارات، احادیث شریفه، کلمات غیر معصوم، اسامی 14 معصوم علیهم السلام ، پیامبران سلف و جانشینان ایشان، نام فرشتگان و جنّیان، مردان، زنان، مکان ها و شهرها، صنایع و حرفه ها، فرقه ها و مذاهب، پادشاهان و خلفا، عناوین فقهی، وزن ها و کیل ها و...، اشعار، اوّلیّات، ضرب المثل ها، امراض و آفات، زبان های گوناگون، مقامات الهی، حیوانات، خوراکی ها و آشامیدنی ها، پوشیدنی ها، رنگ ها، زینت آلات، کتاب های آسمانی، وقایع و ایّام، ستارگان، مصادر و منابع موسوعه "جلد اول" شامل باب اوّل در شش فصل: فصل اوّل در 4 موضوع: پیشگویی حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم و بشارت بر ولادت امام عسکری علیه السلام، تاریخ ولادت و محلّ ولادت. فصل دوم نیز در 4 موضوع: نام حضرت در کتاب های آسمانی، نسب حضرت، ألقاب و کنیه حضرت. فصل سوم در 2 موضوع: شمائل و جمال حضرت. فصل چهارم در 4 موضوع: نام مادر، شأن آن مخدّره، همسران و اسامی و حالات ایشان، زیارت نامه نرجس و فرزندان دختر و پسر، خواهران و برادران حضرت. فصل پنجم در 3 موضوع: مدّت عمر هنگام خروج از عراق، مدّت امامت و مدّت عمر هنگام شهادت. فصل ششم در 5 موضوع: تاریخ شهادت، چگونگی شهادت، نماز بر جنازه حضرت و محل و کیفیت دفن. باب دوم در شش فصل: فصل اوّل در 15 موضوع: نصوص وارد بر امامت حضرت از کتاب های آسمانی و انبیا و معصومان علیهم السلام . فصل دوم در 9 موضوع: برخی از احادیث وارده پیرامون فضائل و مناقب حضرت. فصل سوم در 6 موضوع: علائم و نشانه های امامت در کلام معصومان علیهم السلام . فصل چهارم در 11 موضوع: معجزات و کرامات حضرت در جریانات مختلف. فصل پنجم در 2 موضوع: زیارات وارده و دعای متضمّنِ توسّل به حضرت. فصل ششم: در بیان کلمات بزرگان پیرامون شخصیّت والامقام حضرت.