جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ایدۀ گناه آغازین بنای مسیحیت را تشکیل داده است. به تعبیری مسیحیت با اذعان به گناه آغازین آدم و شروع دوران هبوط آغاز شد. متفکران مسیحی در طول ادوار مختلف و پیش از آن‌ها آبای کلیسا سعی کرده بودند تا به نحوی موجه گناه آغازین را صورت‌بندی کنند و راه خلاص و رهایی بشر از آن را در اختیار مؤمنان بگذارند. اوج این تلاش در مسیحیت آگوستین و بعدها در خوانش لوتر از آن قابل‌رؤیت است. بااین‌همه، در دورۀ رنسانس این رویکرد به جهت دیگری رفت و متفکران این دوره تلاش کردند تا در ایدۀ گناه آغازین بازنگری کنند. یکی از فیلسوف‌هایی که به‌جدّ این پرسش را پیگیری می‌کند، جوردانو برونو است. او در ضمن مجادلاتی که با لوتری‌ها داشته، سخت در ایدۀ گناه آغازین احتجاج کرد و آن را از اساس بی‌بنیان دانسته است. در این مقاله نخست سعی می‌کنیم به بررسی و تبیین استدلال‌های جوردانو برونو در این فقره بپردازیم و ادامه خواهیم کوشید با تحلیل متن کتاب مقدس و عبارات و فقراتی که در این کتاب هست و دستمایۀ ایدۀ گناه آغازین شده، استدلال‌های برونو را تقویت کنیم و نشان بدهیم که او به‌حق بر ایدۀ گناه آغازین و آرای طلایه‌داران آن ایراد می‌کرد. در بخش نتیجه‌گیری نیز نشان خواهیم داد که همین نقد بنیادین چگونه دوران جدیدی را در نسبت میان خداوند و انسان رقم زده است و اساساً رنسانس سرآغاز دوران خداجویی بوده است.

هرچند مکتب نوافلاطونی را به‌عنوان آخرین حلقه و میراث از زنجیره سنت فلسفی هلنیسم خوانده‌اند، اما ویژگی ترکیبی و تلفیقی این مدرسه فلسفی از سویی، و تنوع گرایش‌ها و جهت‌گیری‌های نظری و عملی درون آن از سوی دیگر، طیفی از پرسش‌ها را در زمینۀ وحدت مفهومی میان آن گرایش‌ها فرا روی پژوهشگران قرار داده و می‌دهد. از زمرۀ نخستین پرسش‌ها، گذشته از پرسش مربوط به نوع و سنخ خوانش اصحاب این مدرسه از نظام‌های افلاطون و ارسطو، به دیدگاه هستی‌شناسانه فیلسوفان این سنت فلسفی بازمی‌گردد که گرچه بی‌تردید بازتابی از دیدگاه‌های مؤسس آن ـ افلوطین ـ در تاسوعات (انئادها) و به‌ویژه نظریه اقانیم سه‌گانه است، لیکن می‌توان نشان داد حداقل در زمینۀ تعداد و تکثر مراتب هستی و نسبت آنها با یکدیگر، و به زعم آنان عدم کفایت این نظریه در ربط کثرات به مبدأ یا مبادی اعلی، اختلافات و تمایزات مهمی میان آنها برقرار است، به‌گونه‌ای که در برخی موارد وحدت بنیادی میان دو نظام فلسفی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. این نوشتار به تحلیل و مقایسه مراتب هستی نزد دو چهره از نوافلاطونیان نخستین ـ فرفوریوس شاگرد افلوطین و یامبلیخوس شاگرد فرفوریوس ـ و میزان قرابت و وفاداری آنان به ساختار اولیه هستی‌شناسی نوافلاطونیان می‌پردازد و نشان می‌دهد که با یامبلیخوس نوعی چرخش اساسی از نوع تلفیق با عناصر رمزی و کهانت در این نظام پدید آمده و نهایتاً در چارچوب مَدرَسی پروکلوس و نوشته‌های تأثیرگذار او تجدید بنا شده است.

در این نوشتار قصد آن داریم با رجوع به مقدمه مهم ترین جامع از جوامع حدیثی امامیه، یعنی کتاب شریف اصول کافی به قلم ابوجعفر اسحاق کلینی(م. 329ق.) تقریر وی از مبانی شناخت دین خاتم را به شیوه ای که در نوع خود یگانه و بی نظیر است، معرفی کنیم. کلینی در این تقریر، ضمن بیان مناط و ملاک نیازمندی کائنات آگاه و مسئول به نبیّ و وصی(علیه السلام)، به شیوه ای برهانی وجود امام معصوم(علیه السلام) را در سپهر هستی بر پایه مقتضیات عقل و دانائی تبیین کرده و نشان داده است که فلسفه وجودی امام و تبعیت از او با مقتضای نظام تکوین و فلسفه آفرینش مطابقت تامّ و تمام دارد. به نظر می رسد این موضوعی است که در ذیل مبحث ملازمه میان عقل و شرع مندرج و قابل طرح است و امروزه جای تفصیل آن در گفتمان فلسفه دین خالی است و نیاز است که به آن پرداخته شود.

دیدگاه علامه طباطبایی در باب جاودانگی نفس، مبتنی بر جهانبینی توحیدی اوست. او تلاش کرده به چالش‌برانگیزترین مباحث و اشکالات مربوط به جاودانگی نفس در مسئلۀ سعادت و شقاوت ذاتی، احباط، تکفیر و خلود در عذاب پاسخ دهد. علامه با اتکا به مبانی عقلی و بر مبنای حکمت متعالیۀ صدرالمتألهین و بهره¬گیری از اصولی مانند اصالت وجود، حرکت جوهری اشتدادی، وحدت حقیقت نفس و تشکیک در مراتب وجود، تقریری نو از معاد و جاودانگی نفس ارائه نموده است. این نوشتار میکوشد با طرح موضوع جاودانگی، نسبت آن را با اهداف و غایات انسانی که همان تحقق تمامیت حقیقی انسان با معاد و جاودانگی نفس است، تبیین نماید. در این راستا، نظر علامه طباطبایی دربارۀ وجود جوهری نفس و اثبات جاودانگی آن، و همچنین وجوه نوآورانۀ اندیشۀ وی در بحث جاودانگی و نتایج و پیامدهای معرفتی آن را مورد بحث و بررسی قرار داده‌ایم و به اشکالات مطرح‌شده علیه جاودانگی نفس، با توجه به مبانی علامه، پاسخ داده‌ایم.