جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان بدلیل داشتن میل به جاودانگی همواره مسئله مرگ برایش اهمیت داشته است. ملاصدرا پایه گذار حکمت متعالیه، با ذکر تعریف فیلسوفان قبلی از مرگ، مرگ را جداشدن روح از بدن مادی می داند و آن را به مرگ طبیعی و اخترامی تقسیم می کند. این مقاله بر آن است تا چیستی مرگ، انواع مرگ و علت هر کدام را از نظر این حکیم مسلمان مورد بررسی قرار دهد و با توجه به اهمیت جایگاه آموزه های اسلامی و قرآنی در فلسفه اسلامی، ریشه های قرآنی برخی از این موضوعات را مورد بررسی قرار دهد. هم چنین نقدهایی درباره تقسیم ملاصدرا از مرگ به اخترامی و طبیعی ارائه شده است که از آنها می توان به عدم ارائه ملاکی فلسفی برای وجود مرگ اخترامی و عدم وجود مرزی مشخص میان مرگ طبیعی و مرگ اخترامی، اشاره کرد. انسان بدلیل داشتن میل به جاودانگی همواره مسئله مرگ برایش اهمیت داشته است. ملاصدرا پایه گذار حکمت متعالیه، با ذکر تعریف فیلسوفان قبلی از مرگ، مرگ را جداشدن روح از بدن مادی می داند و آن را به مرگ طبیعی و اخترامی تقسیم می کند. این مقاله بر آن است تا چیستی مرگ، انواع مرگ و علت هر کدام را از نظر این حکیم مسلمان مورد بررسی قرار دهد و با توجه به اهمیت جایگاه آموزه های اسلامی و قرآنی در فلسفه اسلامی، ریشه های قرآنی برخی از این موضوعات را مورد بررسی قرار دهد. هم چنین نقدهایی درباره تقسیم ملاصدرا از مرگ به اخترامی و طبیعی ارائه شده است که از آنها می توان به عدم ارائه ملاکی فلسفی برای وجود مرگ اخترامی و عدم وجود مرزی مشخص میان مرگ طبیعی و مرگ اخترامی، اشاره کرد.

برخي احاديث در منظومة روايي شيعه، آموزۀ نفي صفات را به عنوان كمال توحيد و نظام توحيد معرفي كرده اند. تفاسير متعددي از اين روايات شده است؛ از جمله صدرالمتألهين و شارحان وي كوشيده اند اين روايات را بر نظرية عينيت مصداقي تطبيق دهند؛ اما برخي از عالمان شيعه چون سيداحمد كربلايي و سيدمحمدحسين طباطبائي بر آن اند كه اين روايات معنايي دقيق تر از نظريۀ عينيت را افاده مي كنند. سيداحمد كربلايي در مكاتبات خود با شيخ محمدحسين اصفهاني و علامة طباطبائي در آثار متعددي با رويكردي عرفاني در اين باره بحث كرده و با اقامۀ برهان عقلي و ژرف كاوي ادلة نقلي نظريۀ خود را مدلل ساخته اند. مقاله حاضر مي كوشد پس از طبقه بندي و تحليل تفاسير گوناگون اين روايات، به اثبات اين مدعا همت گمارد كه در ميان آراي انديشمندان مسلمان، تفسير عرفاني روايات يادشده (به ويژه با تقرير علامه طباطبائي) با آموزۀ پيشوايان شيعه در تبيين رابطة ذات و صفات الهي هماهنگي بيشتري دارد.

حقیقت فلسفه چیست؟چه تعریفی از آن می‌توان ارائه داد؟و میان فلسفه و دیگر علوم چه‌ نسبتی برقرار است؟ سؤال در خصوص«چیستی فلسفه»از دیرزمان مورد توجه فیلسوفان بوده و نوشتار حاضر نیز که ترجمه مقاله‌ای تحت عنوان The meaning and concept of philosophy in lslam نوشته دکتر سید حسین نصر( S.Hossein Naser )در کتاب Nasr,S.Hossein and Oliver Leaman(eds),History of lslamic philosophy(part1) می‌باشد،مفهوم فلسفه در جهان اسلام و سیر تاریخی تحولات آن را مورد بررسی قرار می‌دهد. خلاصه ماشینی: "از یک‌سو، می‌باید آنچه را که در زبان انگلیسی فلسفه( philosophy )خوانده می‌شود،در بستر تمدن اسلامی نه‌تنها در مکاتب گوناگون فلسفه اسلامی،که در مکاتبی با نامهای دیگر، خصوصا کلام،معرفت،اصول فقه،و نیز علوم اوایل( awail sciences )جستجو کرد؛البته‌ این درحالی است که از موضوعاتی همچون نحو و تاریخ که شاخه‌های خاصی از فلسفه‌ را تکامل بخشیدند،چشم‌پوشی کنیم. در طول تاریخ اسلام،اصطلاحاتی که برای فلسفه اسلامی به‌کار رفته است و نیز مناظرات بین فیلسوفان،متکلمان و گاه اهل تصوف در باب معنای این اصطلاحات، تغییراتی را،البته نه به نحو کامل،شاهد بوده است. استفاده‌ از اصطلاح تئوسوفی برای بیان برداشت اخیر از اصطلاح حکمت بر معنای قدیمی‌تر و ریشه‌دار این اصطلاح در تاریخ عقلانی اروپا استوار است،آن‌گونه که با شخصیت‌هایی‌ همچو یاکوب بوم( Jakob Bohme )پیوند می‌خورد،نه به عنوان اصطلاحی که در اواخر قرن سیزدهم(نوزدهم میلادی)از سوی برخی نهان‌گرایان انگلیسی مورد استفاده قرار گرفت. بزرگانی در قرن چهاردهم هجری(بیستم‌ میلادی)همچون میرزا محمد آشتیانی،نویسنده نامهء رهبران آموزش کتاب تکوین؛سید محمد کاظم عصار،نویسنده چندین رساله از جمله رساله وحدت وجود؛مهدی الهی‌ قمشه‌ای،نویسنده حکمت الهی خاص و عام؛و علامه سید محمد حسین طباطبایی،نویسنده رساله‌های پرشمار به ویژه اصول فلسفه‌[و روش‌]رئالیسم،همگی در باب تعریف فلسفه‌ مطابق آنچه ذکر شد،قلم زده‌اند و خود بر طبق آن زیسته‌اند. هم آثار و هم زندگانی‌ آنان شاهدی بوده است نه صرفا برای دلمشغولی هزارساله فیلسوفان اسلامی به بحث از معنای فلسفه،بلکه برای اهمیت تعریف اسلامی فلسفه به عنوان واقعیتی که ذهن و روح، هردو را متحول می‌سازد و در نهایت،هیچگاه از پاکی روح و قداست غایی که‌ خود اصطلاح حکمت در بستر اسلامی متضمن آن است،جدا نمی‌شود."

ملاصدرا نفس انسان را مصداق همه انواع فاعلی می‌داند؛ اما به عوامل مؤثر بر فاعلیت نفس اشاره‌ نکرده است. نفس در ظهور این فاعلیت‌ها تحت تأثیر عواملی از جمله مزاج، خلقیات و کیفیات نفسانی است. مزاج امری مباین با نفس است و کیفیات نفسانی، از جمله علم و اراده و قدرت، همان مبادی افعال هستند و خلقیات هم همان کیفیات نفسانی راسخ و ثابت‏شده در نفس به شمار می‏آیند. هریک از این عوامل بر هرکدام از انواع فاعلی تأثیر خاصی دارد. بررسی چگونگی تأثیر و تأثر این عوامل بر فاعلیت نفس و اینکه آیا نفس هم بر این عوامل تأثیری دارد و اینکه آیا انسان می‌تواند به طور ارادی این تأثیرات را بر نفس خود کنترل کند و از این کار چه فوایدی عایدش می‌شود، در این مقاله روشن خواهد شد. بررسی این عوامل راهکارهای مفیدی در امر تعلیم و تربیت نفس در پیش روی انسان باز می‌کند.

عموم فیلسوفان خداباور نه تنها به وجود خداوند باور دارند بلکه او را از وجود ضروری برخوردار می دانند. افزون بر این، معتقد هستند دست کم برخی از صفات خداوند همچون علم و قدرت، صفاتی ضروری م یباشند، به این معنا که ممکن نیست خدا فاقد این صفات باشد. از سوی دیگر برخی از دیدگاههای فلسفی معاصر با مفهوم ضرورت خدا به مخالفت برخاسته و آن را مفهومی غیرمعقول دانست هاند. با توجه به تعدد و تنوع تعابیر مختلف از مفاهیم موجه از جمله ضرورت، این پرسش به ذهن م یرسد که آیا تعبیر و تعابیری از ضرورت وجود دارند که به کارگیری آنها در مورد وجود و صفات خدا مفهومی معقول به دست دهد؟ در این مقاله کوشش می شود با «ضرورت بالذات» رویکردی معناشناختی مسألۀ ضرورت خدا بررسی شود. نتیجۀ این بررسی آن است که تعبیر دو تعبیر قابل قبول در میان فیلسوفان مسلمان هستند که به ترتیب در مورد ضرورت وجود و « ضرورت ازلی» و ضرورت صفات خداوند قابل اطلاق می باشند. همچنین براساس معناشناسی منطق موجهات مبتنی بر مفهوم جهان ممکن و به کارگیری تعبیر ضرورت متافیزیکی، می توان از ایده ضرورت گزاره ای و ضرورت شی وجود خداوند و نیز ضرورت شی صفات خداوند دفاع کرد.

براساس نظریۀ نوخاسته­گرایی، ذهن به‌طور بدیع و پیش‌بینی‌ناپذیری از بدن فیزیکی ظهور می‌کند و وابسته به آن است، در عین حال غیرقابل تقلیل به مغز یا هر گونه سیستم فیزیکی برآمده از آن است. یکی از قرائت‌های مهم نوخاسته‌گرایی، نوخاسته‌گرایی جوهری است که در بسیاری از شاخصه‌ها با نظریۀ حدوث جسمانی نفس قرابت دارد. از این‌رو به نظر می‌رسد این نظریه در فضای فلسفۀ ذهن معاصر قابل بازخوانی و صورت‌بندی است و می‌توان از نظریۀ نوخاسته‌گرایی صدرایی سخن گفت. در نظریۀ نوخاسته‌گرایی صدرایی، ذهن، در مرحله‌ای از تکامل سیستم پیچیدۀ مغزی و اندام‌واره‌های زیستی، به‌صورت بدیع، پیش‌بینی‌ناپذیر و با وابستگی پایه‌ای به بدن مادی ظهور می‌کند و از سوی دیگر غیرقابل تقلیل به بدن است. بر اساس اتحاد خارجی ذهن‌ـ‌بدن مسئلۀ علیت ذهنی و رابطۀ این‌دو چهرۀ دیگری به خود می‌گیرد که در اندیشۀ فیلسوفان پیش از ملاصدرا بی‌سابقه است.

عقلانیت یکی از موضوعات معرفت شناسی است که درباره آن نظرات مختلف و گاه متضادی از سوی اندیشمندان ارائه شده است. علامه طباطبایی نیز با غور در معارف دینی رویکرد خاصی در مباحث عقلی برگزیده و با ادله ای محکم که برخاسته از باور راسخ ایشان بوده، رویکردهای مطرح دیگری را به چالش کشیده است. این مقال، ضمن ارائه تعریفی مبسوط از عقل و بیان اقسام آن، انواع رویکردهای عقلی را مطرح نموده و در ادامه به مختصات رویکرد عقلی مختار علامه طباطبایی می پردازد. در نظر ایشان رویکرد صحیح به کارگیری عقل برای دستیابی به شناخت صحیح امور، ارائه حجت ها و براهین کشف شده توسط عقل به فطرتی است که تجلی گاه حق است. ادراک توأم با سلامت فطرت و نیز ادراک عقلی برخاسته از تهذیب نفس، دو لازمه عقلانیت فطری این اندیشمند فرزانه محسوب می شوند.

مفتاح الغيب قونوي مهم ترين اثري است که در علم عرفان نظري نگاشته شد و مصباح الانس فناري نيز چونان شرحي تفصيلي بر مفتاح الغيب در استدلالي کردن مباحث عرفاني سهم بسزايي دارد. اما فصل پاياني بخش فاتحه مصباح الانس، اختصاص به مباحث سير و سلوک دارد که فناري در اين فصل، طريقه خواجه عبداله انصاري را در منازل السائرين مطرح مي کند که در واقع بازنويسي طرح فرغاني در منتهي المدارک است، زيرا فرغاني منازل سير و سلوک خواجه عبداله انصاري را بر وفق مباني مکتب استادش قونوي، تقرير و عرفان عملي را از منظر عرفان فلسفي مورد بررسي قرار داده است. امام خميني (ره) نيز در تعليقات خود بر اين فصل از مصباح الانس، برخي از منازل سلوکي خواجه عبداله را با تقرير فرغاني مد نظر قرار مي دهد و نکات بديعي را، خصوصا از منظر عرفان نظري، گوشزد مي کند. اين تعليقات را به واقع مي توان قرائت امام از منازل سلوکي فرغاني خواند که در مجموع، همدلانه نگاشته شده است.

برهان آنسلم یکی از نمونه‌های نامور برهان وجودی است که می‌کوشد وجود «آن‌چه فراتر از آن قابل تصور نیست» را اثبات کند. در نگاره حاضر، چهار مورد از صورت‌بندی‌های منطقی این برهان مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ نخست به صورت‌بندی اوپنهایمر و زالتا (1991) پرداخته می‌شود که با ارائه یک مدل مبتنی بر تصورپذیری و در نتیجه بازسازی یک زیربرهان، تلاش می‌شود فاصله میان متن آنسلم و مقدمات نویسندگان پر شود. بر اساس این زیربرهان، یکی از نقدهای وارد بر این برهان ـ مسئله امکان خدای آنسلمی ـ نمود یافته و پاسخ‌های محتمل به آن بررسی می‌شوند. در فصل پایانی کار، به‌اختصار صورت‌بندی‌های میلیکان (2004)، لوئیس (1970) و کینگ (1984) گزارش و بررسی می‌شوند که طی آن، نگارنده می‌کوشد نقدهایی بر این صورت‌بندها وارد کند. در پایان، تلاش می‌شود با ایجاد تغییراتی در برهان وجودی، صورت‌بندی نوینی ارائه شود که بخش عمده‌ای از نقدهای وارد بر صورت‌بندی‌های پیشین را پاسخ دهد. با این حال، چنین به نظر می‌رسد که این صورت‌بندی ـ در به‌ترین حالت ـ اثبات می‌کند که خدای آنسلمی در ذهن واجد ویژگی «وجود در خارج» است. اما نقد مهمی که پیرامون «فرض تعدی ویژگی‌ها» مطرح می‌شود، نشان می‌دهد که نه‌تنها این صورت‌بندی‌ها، بل‌که بخش عمده‌ای از صورت‌بندی‌های برهان وجودی آنسلم با مشکل مواجه خواهند شد.

طبق یک تعریف رایج، برهان صدیقین استدلالی است که در آن با تأمل در نفس وجود و بدون فرض وجود ممکن، وجود واجب الوجود اثبات می‌شود. شیخ الرئیس، مبتکر برهان صدیقین، تقریرهای متفاوتی را از این سبک برهان در کتاب‌های اشارات، نجات و مبدأ و معاد ارائه نموده و فلاسفه‌ی دیگر با وجود تأیید چهارچوب کلی برهان، نقدهایی را بر آن وارد کردند. برخی از این نقدها، متوجه صدیقین بودن برهان و برخی هم ناظر بر مفهوم اصلی به کار رفته در آن یعنی، سلسله هستند. در این نوشتار ضمن بررسی سه تقریر اصلی برهان سینوی به تحلیل منطقی یکی از آن‌ها، یعنی تقریر نجات، پرداخته و امکان اثبات اعتبار منطقی آن را در منطق موجهات محمولی بررسی می‌نماییم. از این طریق روشن می‌شود که: اولاً تقریر شیخ واجد ملاکی که خود، برای براهین صدیقین معرفی می‌کند، هست یا خیر. ثانیاً نقد وارد بر وجود فی‌نفسه سلسله بر اعتبار منطقی استدلال چه تأثیری دارد و به طور کلی در این زمینه چه پاسخی می‌توان به منتقد داد و در نهایت تفاوت‌های صورت‌بندی حاضر با صورت‌بندی شیخ و پی‌آمد‌های آن از جمله داخل بودن واجب در سلسله، چگونه قابل توجیه است. هم‌چنین اهتمام نوشتار حاضر بر این است تا اصول تقریر منتخب را به همراه لوازم منطقی و فلسفی هریک، مانند نیاز به یک نظریه‌ی جامع برای علیّت، استخراج و اثبات اعتبار منطقی آن‌ها و ارتباط‌شان با حوزه‌های دیگر فلسفی مانند پارشناسی را بر عهده گیرد. در این راستا امکان کاهش تعداد مقدمات را به طور کلی و نیز از طریق برخی پیش‌نهادات شیخ، مانند ارائه‌ی تعریف جدیدی از واجب الوجود بررسی می‌نماییم.