جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پرسش اصلی رساله حاضر این بود که سیر تحول نگاه مورخان سنی قرن یک تا قرن ده درباره شخصیت ،نقش اجتماعی-سیاسی خلفای سه گانه(ابوبکر،عمر،عثمان)چگونه بوده است؟از میان بررسی های انجام شده از میان کتب مورخان قرن یک تا نیمه قرن هفتم که در فصل دوم این رساله را در بر می گیرد به این نکته می رسیم که ابن اسحاق مورخ اواخر قرن یک و اوایل قرن دوم،نگرش مثبتی به ابوبکر داشته ولی درباره عمر به نکات منفی وی نیز اشاره کرده است.در مجموع ،وی بسیار کم به خلفا پرداخته است شاید یکی از دلایل آن نوع نوشته وی می باشد که همان سیره نگاری است و هدف از آن پرداختن به سیره و زندگانی پیامبر اکرم می باشد و البته جو حاکم در جامعه آن روز در عملکرد ابن اسحاق بی تاثیر نبوده است.ابن اسحاق از مورخان و سیره نویسانی است که هر دو خلافت اموی و عباسی را درک کرده است.در این عصر ناآرامی و جبر و خفقان حاکم بوده است.سیرهابن هشام نیز از جهتی قابل توجه است .وی به راحتی نقطه ضعف ها یا اشتباهاتی که خلفا داشته اند را بیان می کند.مثلا به خشونت و آزار بردگان نومسلمان که توسط عمر انجام گرفته یا مخالفتی که عمر در ماجرای دوات و قلم نسبت به فرمان پیامبر اکرم انجام می دهد را بیان می دارد .البته سیره ابن هشام نیز از زمره سیره نویسی است لذا به طور مفصل به شرح حال خلفا نپرداخته است.ابن هشام راجه به عثمان سکوت کرده است.از مورخین قرن سوم می توان ابن سعد،خلیفه بن خیاط،ابن شبه،ابن قتیبه،ابوحنیفه دینوری،طبری را نام برد که در کتب تاریخی خود رویکرد متفاوتی در بیان مطالب اتخاذ کرده اند.ابن سعد در کتاب طبقات الکبری رویکرد مثبتی نسبت به سه خلیفه داشته و تقریبا می توان گفت با تعصب برخورد کرده است.ابن خیاط به دور از موضع گیری سیاسی و مذهبی به نقل مطالب میپردازدو تقریبا می توان گفت به اختصار به دوران خلافت سه خلیفه پرداخته است.وی شخصیت و نقش اجتماعی خلفا سخنی نرانده و درباره نقش سیاسی ایشان فتوحات را بیان داشته است.درباره ماجرای قتل عثمان بسیار کوتاه سخن گفته و دلایل شورش و قتل عثمان را بیان نکرده است.شاید علت آن مربوط به بصری بودن و تمایلات عثمانی وی باشد.ابن قتیبه در کتاب معارف به اختصار به خلفا پرداخته و اشاره ای به شخصیت یا نقش اجتماعی ابوبکر یا عمر ندارد.درباره نقش سیاسی ایشان تنها از فتوحات مهم دوره ایشاننام می برد. وی نیز به دور از اظهار نظر یا تعصب مطالب را نقل می کند .دینوری مطلبی درباره ابوبکر نیاورده است و درباره عمر و عثمان تنها به نقش سیاسی آنها تحت عنوان فتوحات به طور اختصار پرداخته است.ابن شبه در کتاب تاریخ مدینه منوره به زندگی و خلافتابوبکر نپرداخته است اما به طور مفصل به زندگی و وقایع دوران عمر و عثمان پرداخته و بدون این که اظهار نظری نماید مطالب جالبی را که در سایر منابع وجود ندارد و یا به ندرت قید شده را بیان می کند.ابن شبه سنی متعصبی است و شاید رویه وی در بیان مطالب خصوصا راجع به ابوبکر و ماجرای سقیفه، به خاطر جو سیاسی حاکم بر اثر نزاع های کلامی مابین معتزلیان و سایر فرق کلامی باشد که وی میخواسته از این اوضاع به دور باشد.طبری در کتاب تاریخ طبری وقایع و حوادث مربوط به دوران خلفا را به تفصیل با روایات مختلف بیان داشته و از اظهار نظر پرهیز می کند.وی قضاوت را به عهده خواننده می گذارد تا خواننده با انتخاب یکی از اقوال، قضاوت کند.مقدسی از مورخان قرن چهارم به شخصیت و نقش اجتماعی خلفا نپرداخته است.وی به فتوحات و مسائل سیاسی که در دوران خلافتابوبکر و عمر رخ داده به تفصیل پرداخته و درباره عثمان جانب اختصار را پیموده است.وی درباره عثمان در خصوص فتوحات وقعی ننهاده و به محاصره عثمان در خانه اش و اعمال خلافی که موجب شورش بر علیه وی شده است اشاره می کند.خرگوشی نیز از مورخان قرن چهارم است وی هر چند در حد چند عبارت مختصر درباره خلفای سه گانه صحبت می کند اما از عبارات وی روشن می شود که رویکرد مثبت و تعصب آمیزی نسبت به ایشان دارد.همانگونه که از نام کتاب خرگوشی نیز پیداست کتاب وی یک کتاب تاریخی صرف نیست بلکه به خصایص و امور مربوط بهپیامبر و فضایل ایشان اشاره دارد.در این میان کتاب المنتظم ابن جوزی بیشتر نمود پیدا می کند.وی از اعقاب ابوبکر است. تعصبات ابن جوزی اولا نسبت به ابوبکر و در وهله بعد نسبت به دو خلیفه دیگر کاملا از مطالبی که بیان می دارد مشهود است.وی حالتی تدافعی نسبت به خلفا داشته و هر حادثه ای را که در مذاق و افکارش ناخوشایند باشد توجیه می کند.به عنوان نمونه راجع به عزل سعید بن عاص از امیری سپاه ،قولی را که دلالت بر نارضایتی ابوبکر از تاخیر سعید بن عاص در امر بیعت با وی است را رد می کندو غضب عمر نسبت به سعید بن عاص واصراربر عزل وی را از جانب عمر،دلیل قضیه بیان می کند. یا در جایی دیگرخالد را از اتهامی که به وی وارد شده مبرا می داند و دلیل نیز بر آن اقامه می کند تا به این گونه انگشت اتهامی که به سوی ابوبکر نشانه رفته است مبنی بر اینکه ابوبکراز خطاها و اشتباهات عمالش چشم پوشی می کند را از میان بر دارد.در جاهای مختلف ابن جوزی این توجیهات را تکرار می کند.ابن جوزی نیز در بیان مطالب و شرح و بسط آنها جانب تفصیل را پیموده است و به طور مفصل به وقایع خلفای سه گانه می پردازد.روش ابن اثیر نیز در شرح و بسط مطالب همانند طبری و ابن جوزی است با این تفاوت که موضع گیری و تعصبی که در ابن جوزی وجود دارد در اینجا به چشم نمی خورد و از طرفی وقایع را با نقل قولهای مختلف و متعدد بیان نمی کند.روی هم رفته مورخان این دوره زمانی آگاهیهای جالبی را نسبت به خلفا به دست ما می دهند که شامل نقطه ضعف های آنها هم می شود.مثل فرار عثمان از احد یا عدم حضور او در بیعت رضوان و یا در جنگ بدر.خشونت عمر،خطاپوشی های ابوبکر.بر خلاف فصل سوم که تعصب نسبت به خلفا به وضوح دیده می شود.ما در فصل سوم به مورخانی همچون ابن کثیر دمشقی و ذهبی و مقریزی بر می خوریم که تعصب در بیان مطالب از گفتار و زندگینامه آنها پیداست.این سه تن از طرفداران ابن تیمیه بوده و بسیار از وی تاثیر پذیرفته اند.ابن کثیر به عنوان نمونه برای اثبات حقانیت ابوبکر در مسأله ارث و فدک ،پس از ذکر ماجرا یک فصل جداگانه ای را در تالیف خود لحاظ کرده است.در اثبات این مطلب می توانبه البدایه و النهایه جلد چهارده ص 285 مراجعه کرد.ذهبی و مقریزی نیز به همان شیوه ابن کثیر عمل کرده اند.ذهبی در کتاب تاریخ اسلام ج3صفحه 274 مطالب تعصب آمیزی را مطرح می کند نظیر «هر کس علی را بر ابوبکر و عمر مقدم دارد خطاکار است.عمر و ابوبکر پدر و مادر اسلام هستند و قس هذا.همچنین از نویسندگان این دوره ابن وردی می باشد که وی نیز از عقاید تعصب آمیز و مغرضانه ابن تیمیه بی نصیب نبوده است.در این میان ابن خلدون تا حدود قابل ملاحظه ای به بیان واقعیات می پردازد هر چند وی نیز به عنوان یک مورخ سنی حنبلی مذهب از این رویکرد مستثنا نیست. سیوطی در کتاب پرمحتوا ولی مختصر تاریخ الخلفا، بیشتر به شخصیت و خصوصیات فردی ابوبکر پرداخته است و درباره دو خلیفه بعدی جانب اختصار را پیموده است.با توجه به نمودارها به این نتیجه می رسیم که هر چه از قرن یک به سمت جلو پیش می رویم پرداختن به شخصیت ابوبکر از لحاظ فراوانی سیر نزولی داشته است و مورخان کمتر به این جنبه توجه داشته اند.البته رویکرد مورخانی که به این امر پرداخته اند رویکرد مثبتی بببوده است.در مورد نقش اجتماعی و سیاسی خلیفه اول سیر صعودی طی شده است به این معنی که مورخان قرون بالاتر نسبت به قرون نخست بیشتر به این امر پرداخته اند.رویکر نیز مثبت بوده است.درباره خلیفه دوم در منابع نخست اطلاعات چندانی نمی یابیم و هر چه به پیش می رویمپرداختن به شخصیت،نقش اجتماعی-سیاسی پررنگ تر می شود.باید یادآوری نمود که در منابع سده های نخست از بیان نقاط منفی خلیفه نیز احتراز نشده است.درباره شخصیت خلیفه سوممی بینیم که به شخصیت وی پرداخته نشده و در موارد نادری بسیار مختصر اشاره شده است.داده های مورخان در مورد نقش اجتماعی خلیفه سوم در حد متوسطی قرار دارد اما به نقش سیاسی وی در حد قابل توجهی پرداخته شده است.هر چه به منابع بالاتر رجوع می کنیم میبینیم که نقش سیاسی عثمان حجم بیشتری را در برگرفته است و مورخان از بیان حقایق ابایی نداشتند. درباره سیره ابن اسحاق که از منابع قرن اول و دوم این پژوهش است و همچنین سیره ابن هشام که قرن سوم نگاشته شده است جای تعجب نیستکه به خلفا بسیار موجز و کم پرداخته اند.به دلیل این که این دو کتاب،کتاب سیره نگاری است و بیشتر به سیره و مغازی و زندگانی پیامبر اکرم پرداخته است.منابع قرن سوم و تقریبا اوایل قرن چهارم جانب احتیاط را در بیان مطالب پیموده اند.یا به خلیفه ای نپرداخته اند و یا تنها به جنبه ای از جنبه های مورد بحث پرداخته اند و یا این که روایات مختلفی بیان نموده و از اظهار نظر پرهیز داشته اند.شاید دلیل آن را بتوان به اوضاع سیاسی اجتماعی آن عصر مربوط دانست.دوره دوم حکومت عباسیان (334-232 ه)، دوره حاکمیت حدیث و قشریگرى است. در این دوره اندیشه به بند کشیده شد، زیرا متوکل معتزله و شیعه و هر کسی را که عقایدش مخالف با اهل حدیث بود را راند و تحت پیگرد قرار داد، لذا آزادى اندیشه به ضعف گرایید و مردم از ترس جان به پنهان داشتن اندیشه‏هاى خود اقدام مى‏کردند. علم کلام در زمان متوکل رو به انحطاط گذاشت، عده‏اى از دانشمندان را کشت و با دانش و دانشمندان دشمنى مى‏ورزید. دانشمندان و دانشجویان به تدریج از ایرانى و عرب، از بغداد بیرون رفته در شرق و غرب جهان اسلام پراکنده شدند.لذا برخی مورخان مانند ابن شبه از بیان مسائل دغدغه برانگیز خودداری کردند مانند عدم پرداختن به زندگانی و خلافت ابوبکر و علی علیه السلام.یا طبری که از اظهار نظر علنی در کتاب تاریخش خودداری کرد و با آوردن روایات مختلف از حوادث،خواننده را در قضاوت مخیر گردانید.و قس هذا.. .نمودار زمانی حاکی از میزان توجه مورخان در قرون مختلف نسبت به ویژگیهای شخصیتی،اجتماعی،سیاسی خلفای سه گانه می باشد.هر چه به قرون متاخر نزدیکتر می شویم نوع نگاه مورخان و رویکرد آنها نسبت به خلفای سه گانه مثبت است.باید یادآوری بنمایم که آن چه در نمودارهاآمده فراوانی مطلق نیست بلکه فراوانی متناسب با تعداد منابع است.دلیل فراز و فرود موجود در نمودارها به این دلیل است که در هر کدام ازقرنهای یک و دو ، شش،هفت و نه ،یک منبع مورد بررسی قرار گرفته است .در قرن سوم هفت منبع و قرن چهارم سه منبع و قرن هشتم شش منبع مورد بررسی قرار گرفته است لذا فراوانی در قرن سوم و چهارم و هشتم طبعا بیشتر خواهد بود.لازم به ذکر است که داده های مورخان قرون نخستین با توجه به نزدیکی زمانینسبت به حوادث و وقایع دوران خلفای سه گانه ،به حقیقت و واقعیت نزدیکتر ترند و متون دوره های نخست همسانی و سازگاری بیشتری با دیدگاههای شیعی دارد.

در این رساله، در پی شناخت چیستی هویت شیعیان در عصر امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و بیان چگونگی شکل‌گیری آن هستیم و دست‌یابی به این شناخت، با ارزیابی نقشی که ارتباط با دیگر مذاهب و فرهنگ‌ها در شکل‌گیری هویت داشته صورت می‌گیرد. در مقام بیان چگونگی شکل‌گیری هویت، به شرایط کلی حاکم بر جامعه و فرهنگ و ارتباطی که شیعه با دیگری‌هایش داشته و این که چگونه این عوامل بر جهت‌گیری هویت شیعیان اثر گذاشته و البته به فراخوان‌هایی که از سوی امام باقر(ع) و امام صادق(ع) با توجه به شرایط مذکور صورت ‌گرفته و شیعه را به گونه‌ای خاص از «بودن» فرا‌خوانده، توجه گردیده است. این گونه پرداختن به موضوع با عنایت به نظریه و روش تحلیل گفتمان لاکلاو و موفه و در پی تغییراتی که در این نظریه انجام گرفت، صورت پذیرفته است. از دو عامل ارتباطات میان مذهبی و میان فرهنگی، نقش ارتباطات میان مذهبی بر جهت‌دهی به هویت شیعیان برجسته بود و ارتباطات میان فرهنگی در آن دوره هر چند باعث برخی تغییرات می‌گشت اما از آن جا که نسبت به دیگر فرهنگ ها با معیار مذهبی، داوری انجام می‌گرفت؛ بنابراین نقش آن در ذیل نقش مذهب قابل پی‌گیری بود. برای توصیف هویت و بیان چگونگی شکل‌گیری آن، ضمن بحث از زمینه‌های ساخت هویت به پنج بعد فقهی، کلامی، نژادی- قبیلگی، سیاسی و اقتصادی هویت شیعیان پرداخته شد. از نتایج مهم بحث آن است که دال اصلی و مرکزی سازنده هویت شیعی امامت است. شیعه ضمن حفظ ارتباطات اجتماعی با دیگران، به تدریج خود را از طریق اهتمام به امام از دیگری‌های خود جدا و متمایز ساخت. امامت، ضمن آن که خود بخشی از هویت است در ساخت دیگر ابعاد هویتی شیعیان نیز نقش آفرینی می‌کند. در صورتی که امامت از شیعه گرفته شود، عمیق‌ترین نوع از بحران هویت برای شیعه رقم خواهد خورد و به استحاله و اضمحلال آن خواهد‌ انجامید. دال مرکزی امامت، خود با دال‌هایی چون، اهل بیت پیامبر(ص)، محبت، وصایت، ولایت و علم، ساخته می‌شود و در کنار آن، هویت شیعه علاوه بر امامت، با دال‌های طینت برتر، پایبندی به میثاق، علم، مومن بودن، عمل صالح، مذهب حق و اهل سعادت، تقیه و برخی نمادهای خاص فقهی و کلامی و برخی دال‌های دیگر ... ساخته می‌‌گردد.

عصر صفوی یکی از درخشان‌ترین و حساس‌ترین عصرهای تمدن اسلامی به شمار می‌رود چراکه علاوه بر ثمرات گوناگون فرهنگی و هنری در میراث تمدن اسلامی، بنیان‌گذاری حکومت شیعه توسط این دولت صورت گرفت. بی‌تردید عصر صفوی فعال‌ترین دور? تاریخی ایران ازنظر رشد و توسعه افکار مذهبی به شمار می‌رود، چراکه از یک‌سو این دولت پایگاهی جهت پرورش اندیشمندان شیعه شد و از سوی دیگر میدان ترویج افکار شیعی و بحث گفتگو و مباحثات در بین آن‌ها فراهم گردید.همچنین با آغاز انقلاب رنسانس اروپا و شکوفایی صنعت کشتی‌سازی در اروپا، بسیاری از تجار اروپا و هیئت‌های تبشیری همراهشان به شرق روانه شدند. این گروه‌ها در ایران با موقعیت ویژه‌ای روبرو شدند چراکه دولت صفوی و عثمانی موجب برقراری آزادی عمل و ایجاد رابط? دوسویه و مسالمت‌آمیز میان دولت ایران با آن‌ها شد که این اقدامات منجر به ایجاد رابطه میان دولت صفوی با اهل کتاب در این دوره گردید. قدرت گیری دولت صفوی که از میانه عصر صفوی به دلیل وجود اندیشمندان نام‌آور شیعه شروع شد، باعث تقابلاتی از سوی دو جناح گردید که تقویت افکار عمومی و رابطه با اهل کتاب را در پی داشت. نتیجه این نبرد فرهنگی- مذهبی به‌صورت یکسری تألیف‌ و ترجمه و برخی گزارش‌های تاریخی برجای‌مانده است.بنابراین این پایان‌نامه در نظر دارد با استفاده از روشی توصیفی – تبینی ضمن واکاوی به بررسی رابطه میان دولت و مردم شیعه با اهل کتاب مشخصاً یهود و زرتشت بپردازد. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده در این دوره زرتشتیان و یهودیان درزمینه? مای اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی با شیعیان رابطه داشته‌اند؛ که درنتیجه این تأثیرپذیری یا اقدام به نزدیک نشان دادن آیین خود به آیین اسلام و یا نوشتن کتاب‌هایی در رد اسلام جهت اثبات حقانیت دین خودکرده‌اند که در تاریخ اسلام بیان‌شده است. این اقدامات همچنین منجر به آگاهی برخی از آن‌ها به حقانیت اسلام وپذیرفتن آن شد. ازآنجایی‌که پژوهش‌های زیادی در خصوص مسیحیت صورت گرفته است ازجمله می‌توان کتاب‌های مبلغان مسیحی تألیف ویدا همراز و بحران اقلیت‌ها در ایران از پروفسور رودی متی را نام برد، بنابراین این پایان‌نامه به یهود و زرتشت می‌پردازد.

در این مقاله پس از بحثی کوتاه درباره منابع و واژگان تبلیغی ، فعالیتهای تبلیغی پیامبر (ص) در عهد مکی حول سه محور الف: مراحل دعوت ، ب: روشهای دعوت و جهت گیری ها و ج: دستاوردها مورد بررسی قرار گرفته است. مراحل دعوت پیامبر (ص) در مکه عبارت بودند از: 1. مرحله آغاز رسالت 2. مرحله دعوت محدود و ارتباط فردی و چهره به چهره، 3. مرحله دعوت گسترده و شروع ارتباط گروهی تا هجرت به حبشه، 4. مرحله پس از هجرت گروهی مسلمانان به حبشه تا هجرت عمومی به مدینه. مهم ترین ابزارها و روشهای فرهنگی ارتباطی پیامبر (ص) در مراحل یاد شده عبارت بود از: قرآن کریم، ابداع نهادها و نمادهای جدید ارتباطی و معرفی منطقی و استدلالی دین جدید ، بهره گیری از ایام حج و تماس با تازه واردان به مکه و عرضة دعوت بر قبائل مختلف ، خطابه و .... . جهت گیری و دستاوردهای تبلیغی سیزده سال کوشش پیامبر (ص) در مکه نیز عبارت بود از: تربیت روحی و روانی مردم و تحول فرهنگی در جامعه، نشان دادن جهانی بودن دعوت، کشاندن دعوت به مرزهای بیرون مکه و زمینه سازی برای فراگیر کردن آن و اثبات لزوم انعطاف پذیری در بهره گیری از ابزارها و روشهای تبلیغی دینی.

رفتار سیاسی بزرگان و اندیشمندان نیز می‌تواند در شمار منابع اندیشه سیاسی قرار گیرد، مشروط بر آنکه با ژرف کاویهای تاریخی همراه باشد. در نیمه دوم قرن هفتم هجری و در پی هجوم بی‌امان مغولان، تحولی مهم در جهان اسلام واقع شد. با سقوط بغداد بساط خلافت دیر پای عباسیان برچیده شد، و تیره‌ای از مغولان-ایلخانان- در ایران و عراق حکومت یافتند. در این دوره و حتی پیش از اسلام آوردن حاکمان مغولی، دانشمندان پر آوازه شیعه مانند ابن علقمی، خواجه نصیرطوسی، سید بن طاووس، ابن میثم بحرانی و علامه حلی همدلی ها و همکاری هایی با آنان از خود نشان دادند. کاوشی در منابع تاریخی آن روزگاران، ما را به این باور می‌کشاند که عوامل ذیل در این رویکرد ویژه مؤثر بوده است: آمادگی ذهنی علمای شیعه برای سقوط عباسیان و استیلای مغولان، اعتقاد به لزوم تلاش برای تبدیل مدینه‌های غیرفاضله به مدینه فاضله، اعتقاد به بهتر بودن سلطان عادل کافر از سلطان ظالم مسلمان، اعتقاد به جواز پذیرش ولایت از حاکم جائر برای اقامه حق، و سرانجام بهره‌گیری از تسامح مذهبی ایلخانان برای پراکندن تفکر شیعی.

مقالۀ «تحقق تاریخی نظام اقتصادی اسلام»-که در صفحه‎های 183 الی 196 همین شمارۀ نشریه از نظرتان گذشت- از جنبۀ نظری مبتنی بر دیدگاه فردگرایانه در شکل‎گیری نظامهاست. این دیدگاه در مقابل دیدگاه جامعه‎نگر و قدرتگرا مطرح شده است. به نظر می‎رسد در مقابل این دو دیدگاه، دیدگاه دیگری برای ایجاد تحول نظامهای اجتماعی می‎توان ارائه داد که با واقعیات تاریخی و آموزه‎های دینی سازگارتر است. این دیدگاه، نگاهی جامع و توأم به فرد و جامعه در شکل‎گیری و تحول نظامها دارد. در مقالۀ حاضر، تناسب نداشتن میان نتیجه‎گیری با محتوای مقالۀ مورد بحث نیز گوشزد شده است. مقاله ای که با عنوان " تحقق تاریخی نظام اقتصاد اسلامی " از نظر خوانندگان گرامی گذشت، متضمن دیدگاهی است که تاریکیهایی در آن به چشم می خورد و شایسته است با رعایت ارج، منزلت و احترام مؤلف محترم آن، مورد نقد و تأمل قرار گیرد . طبیعی است آنچه به عنوان نقد این مقاله رقم خواهد خورد، خود نیز می تواند از سوی ارباب فکر در بوتۀ سنجش قرار گیرد .

قرآن کریم رویداد هاى تاریخى را خود به خود و تصادفی نمى‏داند و قضا و قدر و لزوم تسلیم چشم و گوش بسته را در برابر فرمانهاى غیبى رد مى‏کند و در بیدار کردن هوش و گوش مردم مى‏کوشد تا تصور نکنند که جبر محض در زندگی آنها حاکم است. قرآن این برداشت‏هاى افراطى و انحرافى را قبول ندارد و همه‏ جا بر روى قوانین تاریخى تکیه مى‏کند. اگر انسان با اراده و اختیارى که خدا به او بخشیده است، نتواند از قوانین تاریخى به نفع خود بهره بردارى و بر آنها حکومت کند، قوانین تاریخى بر او حکومت‏ خواهد کرد.از آنجا که در طول زمانهاى متمادى، تاریخ به عنوان یک ابزار مناسب در جهت تحقیر و یا تعظیم ملتها و اشخاص، بازیچه دست رهبران طاغوتی بوده ‏است و از آن سوء استفاده مى‏کرده‏اند! بجاست که به عنوان یک منبع و مأخذ، مورد شناخت و تجزیه و تحلیل قرار گیرد تا حقیقت روشن گردد و افرادى باید باشند که با بینش عمیق و درک صحیح این گره را گشوده و راه را براى درک حق، آسان سازند. از طرفى چون تاریخ سرگذشت گذشتگان است و گنجینه‏اى از جواهر صفات سابقین و سفینه‏اى براى لاحقین و مرآتى جهان‏نما است، باید آموخته شود و این آموختن باید با واقعیت تاریخى و تحلیل همراه باشد، اما دانستن واقعیت تاریخى با تحلیل و فلسفه کافى نیست ‏بلکه شناخت و تفکر و عقل و درایت هم لازم است. یعنى وقایع تاریخى اطلاعات معلوماتى را در اختیار آدمى قرار مى‏دهد که قوه هوش و ادراک وى درباره آن به تفکر مى‏پردازد و عقل و درایت او قبل از هرگونه تصمیم‏گیرى درباره آن تامل مى‏کند.تاریخ همواره، شاهد و حکایت کننده چگونگی پیدایش، به اوج رسیدن و افول یا فروپاشی جوامع بوده است. در یک بررسی کلی، علل فروپاشی جوامع را می توان در دو دیدگاه مطرح کرد: 3.

مستشرق یهودی، آتان کولبرگ، در مقالۀ از امامیه تا اثنی عشریه ، با بررسی تاریخی اعتقاد به دوازده امام در متون شیعی نشان داده است که نخستین اندیشمندان شیعه برای اعتبار بخشیدن به اعتقاد ، از روشهایی مانند استناد به قرآن، احادیث شیعی ، روایات اهل سنت، کتاب مقدس و روایات یهودیان بهره برده‌اند. وی سپس با بررسی تاریخی اعتقاد به غیبت دوازدهمین امام ، از گوناگونی و اختلاف و صفهای مربوط به این اندیشه و پاره‌ای قراین تاریخی دیگر، چنین برداشت کرده است که اعتقاد این به دوازده امام و غیبت دوازدهمین امام به عنوان شاخصۀ اصلی تفکر شیعه اثنی عشری- از اصالت برخوردار نیست بلکه علمای مذهب نوظهور شیعه اثنی عشری با توجه به شبهات و حملاتی که متوجه آنها بود و در برهه‌ای مناسب (عصر آل بویه) برای دفاع از خود، ضمن همساز ساختن منابع پیشین با اعتقادات خود در پی اثبات این امر برآمدند ، که این اعتقادات از مدتها قبل از سوی امامیه پرداخته و ارائه شده بود. و لذا در چنین فضایی و با توجه به جاذبه‌های اعتقاد به غیبت دوازدهمین امام و با تکیه بر زمینه‌های فکری مربوط به « عدد دوازده» و « غیبت» انتقال از «امامیه» به «اثنی عشریه» تحقق یافت. مترجم در مقام نقد مقاله ، ضمن بررسی یکایک مصادر اصلی مـورد استفادۀ مـــؤلف ، نخست اثبات نموده که بر خلاف نوشتۀ مؤلف ، نظریۀ غیبت دوازدهمین امام به طور ضمنی در منابع اولیۀ امامیه مطرح شده است. سپس با ارزیابی استدلالهای مؤلف برای نوظهور شمردن این دو نظریه و برداشتهای او از منابع ، قابل اعتماد نبودن نتیجه‌گیری او را نشان داده است و آن گاه با طرح چندین پرسش ، ناقص و آکنده از ابهام بودن دیدگاه مؤلف را دربارۀ انگیزه‌های گرایش امامیه به این دو نظریه اثبات نموده است. سپس در بخشی مستقل ، نشان داده که نگرش مؤلّف به این مسئله مبتنی بر نادیده گرفتن شرایط و حوادث سیاسی و اجتماعی شیعه و در سه قرن نخست حیات خود و مقتضیات آن بویژه مسئله تقیه- می‌باشد در پایان با استناد به مدارک تاریخی ، احتمالی جدید را برای چرایی و چگونگی طرح گسترده‌تر اندیشة دوازده امام و غیبت دوازدهمین امام در منابع قرن چهارم هجری مطرح نموده است.

نظریه شیعه امامیه در باره امامت بتدریج در قرن نخست اسلامی مطرح شد و در نیمه قرن 2 ق/8 م از سوی هشام بن حکم صورتی معین و تعریف شده یافت. به نظر نمی رسد تا حدود صد سال بعد یعنی تا رحلت امام یازدهم امام حسن عسگری علیه السلام در 260 ق/874 م، تغییر قابل ملاحظه ای دراین نظریه رخ داده باشد. تنها در نیمه قرن 4ق/ 10 م است که نکاتی عمده براین نظریه افزوده می شود؛ به این شرح که: دوازده امام وجود دارند و آخرین آنها تا ظهور نهایی خود به نام وعنوان مهدی یا قائم، در غیبت به سر می برد.

به فاصله‌ای اندک از رحلت حضرت محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ مسلمانان راهی دو سرزمین متمدن آن روزگار یعنی ایران و روم شدند و بخشهایی عمده از آنها را به تصرف خود درآوردند .علی رغم وجود تفاوت زبانی و تفاوت شرایط زندگی عربها با ساکنان سرزمینهای تازه فتح شده وهمچنین ماموریت و رسالت عربها که خود را حاملان سخن و پیام آسمانی دین اسلام می‌دانستند که نمادها و قالبهای خاص خود را داشت ولیکن به استناد واقعیات غیرقابل انکار تاریخی ، به رغم همه مشکلات و موانع ارتباطی ، آنها موفق شدندکه ارتباط بسیار کارآمدی با مخاطبان غیر عرب خود پدیدآورند که راه انتقال فرهنگ و آموزه‌های جدید دینی را هموار کرد . پرسش اینجاست که اعراب مسلمان از کدام ابزارها ، روشها و نمادهای ارتباطی بهره جستند تا بدین کامیابی دست یافتند ؟