جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بی‌تردید «بگودگیتا» و «مثنوی معنوی» نه تنها یکی از مهم ترین آثار عرفانی و ادبی آیین برهمنی و عرفان اسلامی بلکه جهان بشری به شمار می روند. آن دو علیرغم اینکه هر کدام به حوزه ی دینی، فکری، فرهنگی، قومی و جغرافیایی خاصی تعلق دارند، از آنجا که از حقیقتی واحد سخن می‌گویند از بسیاری شباهتها و موازنه‌های مفهومی یکسان و شگفت‌انگیزی برخوردارند، هرچند اختلافها و تفاوتهای قابل توجهی هم به چشم می خورد. نظر به اهمیت هر دو اثر و تأثیرگذاری غیرقابل انکار آن دو بر تفکرات دینی و عرفانی بشری به ویژه سرزمین پهناور هند و ایران، این رساله بحث و بررسی و در نهایت مقارنه و تطبیق مباحث مطرح شده در این دو میراث عظیم جهانی را بر اساس کارکرد و شباهتهای قابل قیاس، موضوع پژوهش خود قرار می‌دهد. بر این اساس این رساله در سه فصل تنظیم و تدوین گردیده است: بدین معنی که در فصل اول بعد از مقدّمه‌ای بر هندوئیسم و عرفان هندی و معرّفی اجمالی بگودگیتا، مفاهیم و موضوعات مندرج در گیتا در سه بخش مستقل خداشناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسی با زیربخشهای خاص خود مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. در فصل دوّم تحقیقی از همین نوع در باب عرفان اسلامی و عرفان مولانا در مثنوی معنوی صورت پذیرفته و همچون گیتا آراء و دیدگاههای مولانا در سه بخش مستقل خداشناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسی با زیربخشهای خود به تفصیل مورد بحث و بررسی و امعان نظر واقع می‌شود.در نهایت فصل سوم به مقارنه و مقایسه‌ی مفاهیم مورد اشاره در دو فصل پیشین اختصاص می‌یابد بدینگونه که در بخش اول به مقایسه‌ی کلی دو منظومه‌ی موضوع پژوهش می‌پردازد و بخش دوم بر اساس دو فصل نخستِ رساله در سه زیربخش خداشناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسی به مقایسه و تطبیق و بیان موارد تشابه و احیاناً موارد اختلاف این دو اثر عظیم و ارزشمند انسانی دست می‌یازد و زمینه‌های درک دقیق و فهم عمیق مطالب و مفاهیم مندرج در آنها را فراهم می‌آورد.

یکی از مهمترین نظریه های تبیین نظام هستی در عرفان اسلامی بویژه در عرفان ابن عربی، نظریه ی تجلی است. وی برای تحلیل کثرات در عرفان خود، نظام تجلی را پیش می کشد، کثرات در این نظام، تجلیات و مظاهر حق اند و تجلی، خروج مطلق از مقام اطلاق خود و تلبس به تقید و تعین. پس در نظام تجلی، عالم و کثرات عبارت اند از جلوه ی همان ذات مقید شده. وی برای تبیین کثرات از وجودی واحد، بحث اسماء الهی را پیش می کشد و اسماء را با توجه به کثرت آن ها بیان گر صدور کثرت از وحدت و ظهور واحد به صورت کثیر می داند و بر این باور است که کثرت چیزی جز اسماء الهی نیست. مشابه همین نظریه در دین مسیحیت با عنوان نزول و تجسد حق در شخص عیسی(ع) و جسم مادی وی مطرح می شود، یعنی عیسی(ع) به عنوان تجلی تام حق مطلق، به صورت بشر در این عالم نمود پیدا کرده و ظهور حق در عالم محسوسات به شمار می رود، به عبارتی عیسی(ع) تجسم و تجسد خدای نادیده می باشد. در این پژوهش سعی بر آن داریم تا علاوه برپرداختن به مفهوم تجلی در دو دیدگاه متفاوت(ابن عربی و مسیحیت) به بررسی شباهت ها وتفاوت های این دو دیدگاه از نظر خداشناسی، جهان شناسی و انسان شناسی بپردازیم. لذا اشاره به چگونگی تجلی و نزول و حضور حق در عالم و بیان مفاهیمی چون، انسان کامل به عنوان نقطه ی کمال این تجلی و حقیقت محمدیه و حقیقت عیسوی و مراتب مختلف هستی در دو نظام عرفانی ابن عربی و مسیحیت را ضروری دانسته و به بیان شباهت ها و تفاوت های هر دو پرداخته ایم.

پژوهش حاضر با هدف شناسایی محورهای دعای عرفه امام حسین علیه السلام به تحلیل محتوای این دعا پرداخته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که محورهای دعای عرفه شامل خداشناسی ، انسان شناسی، راهنماشناسی، هستی شناسی و معاد شناسی است و بیشترین فراوانی به محور خداشناسی اختصاص پیدا نموده است.

اما آنچه در این نوشتار به دنبال طرح آن هستیم، صورت اجمالی آن را به نحو مختصر چنین می‌دانیم: - آزادی یک واقعیت و یک حقیقت است . - آزادی یک صفت و عنوان تحصیلی برای انسان است یعنی اینکه انسان چنان است که می‌تواند آزاد باشد، آزادی چیزی نیست که کسی به انسانها بدهد بلکه راه درست تحصیل آن در زمینه فردی و اجتماعی این است که زمینه و موجبات حصول آن بوسیله اخلاق و تربیت فردی و ساختار قانونی و سیاسی اخلاقی حکومت و دولت با مدیریتعلمی و عدالت اجتماعی فراهم باشد. - آزادی "زمینه" و "محصول" ارزشها و فضائل اخلاقی است زیرا اگر انسان کرامت و آزادی خود را از دست بدهد در قبال کرامت از دست رفته خویش هر چه بدست آورد زیان کرده است . - نسبت فرد و اجتماع نسبت مظروف و ظرف است و ممکن نیست در یک ظرف آلوده که پر از فساد و آفت و حق‌کشی است مظروف آن (افراد انسان) سالم بماند. بنابراین عدالت اجتماعی اصل مهمی استکه آزادی را حاوی و شامل است پس آزادی درونی و اخلاقی منهای آزادی و عدالتاجتماعی مانع رشد و سعادت فرد و اجتماع است . - در تعریف ماهیت آزادی و اهداف و مبانی آن در هر مکتب باید چهار اصل زیربنایی مهم را ملحوظ کنیم که عبارتند از : هستی‌شناسی، انسان‌شناسی، معرفت‌شناسی، اخلاق و ارزشهای انسانی، لذا قبل از اینکه آزادی یک مقوله سیاسی اجتماعی باشد مقوله‌ای است که در زمینه انسان‌شناسی و نوع تعریف از انسان مورد بحث قرار می‌گیرد. و آزادی سیاسی اجتماعی میوه‌ای است که از ریشه و زمینه آن چهار اصل مذکور حاصل می‌شود. - آزادی با دو عنصر "ایمان" و "عقل" ارتباط زنده و حیاتی دارد که در صورت جاری بودن دو عنصر ایمان و عقل در زندگی انسان هم به آزادی درونی می‌رسیم و به آزادیهای بیرونی و دوری از اسارت و بندگی. - آزادی کامل و آرمانی در زبان هنجارهای دینی با تعابیر "فالح"، "تقوی" و "کرامت انسان" بیان شده است . - اصل بسیار مهم سیاسی اجتماعی و تربیتی دینی "امر به معروف و نهی از منکر و تواصی به حق و صبر" اگر با زمینه‌سازی درست تعلیم کتاب و حکمت به حاکم و مردم در حیات اجتماعی جاری باشد موجب آزادی واقعی دینی در حکومت اسلامی است . - طالبان آزادی واقعی و حاکمان آزادی‌بخش که نسبت به آزادی اهتمام دارند ساختار سیاسی اخلاقی حکومت و مجاری امور را به گونه‌ای تنظیم می‌کنند که "خواست و نیاز و اندیشه مردم" مورد شناخت قرار گیرد. و در مسیر درست حرکتکند و این از طریق بیان آزاد فکر میسر است . لذا آزادی شعار انسانهای متواضع و محتاج است که خود را فوق حق و اخلاق و قضاوت عمومی و تعدیل و تصحیح نمی‌بینند. - با ملاحظه چهار مبنای اساسی تعریف آزادی دینی که عبارتند از: هستی‌شناسی دینی، انسان‌شناسی دینی، اخلاق و ارشهای انسانی در دین و معرفت‌شناسی سه اصل مهم به عنوان مبادی و اصول موجبه آزادی در اسلام مطرح است که عبارتند از: "اصل ولایت - اصل عبودیت - اصل عدالت . اصل ولایت شاخص نحوه ارتباط انسان با خداوند است که مطابق و ملازم با حریت است ، اصل عدالت (عدالت اجتماعی) شاخص ارتباط انسان با جامعه در قالب قانون و حق است که حاوی و شامل آزادی است .

در این پژوهش پس از معرفی «خواجه افضل‌الدین کاشانی»، مشهور به «بابا افضل»، حکیم و عارف پارسی‌گوی قرن ششم و هفتم هجری و اشاره به زندگانی، آثار و برخی از مفاهیم و کلیات اخلاق از دیدگاه وی، می‌کوشیم با بررسی مبانی معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی و انسان‌شناختی اخلاق از منظر او، یکی از زمینه‌های لازم برای استخراج نظریه اخلاقی اسلام را فراهم آوریم تا زمینه‌ای باشد در کنار نظرگاه‌های دیگر دانشمندان مسلمان و نیز آموزه‌های اخلاقی قرآن کریم و احادیث اهل بیت? برای استنتاج نظریه فلسفه اخلاق اسلامی.خواجه افضل‌الدین «علم اخلاق» را یکی از زیرشاخه‌های علم النفس و علوم رفتاری دانسته که به اصلاح، هدایت و تربیت ویژگی‌های نفس انسانی می‌پردازد. وی علم اخلاق را «علمِ شناخت خصلت‌های نیک و بد انسان و روش‌های کسب خوبی‌ها و پرهیز از بدی‌ها» یا «علم شناخت مکارم و رذایل اخلاقی و روش آراستن خود به مکارم و زدودن رذایل از خویش» دانسته است.جایگاه شناخت و آگاهی در آموزه‌های اخلاقی بابا افضل به قدری پررنگ است که وی حتی خیر و شر را نیز براساس آگاهی و دانش تعریف می‌کند؛ چنان‌که افعال خیر را اعمالی می‌داند که سبب افزودن آگاهی شود و انسان را در رسیدن به کمال مطلوبش یاری رساند و شرور را کارهایی می‌داند که به جهل و ناآگاهی بینجامد و انسان را از نیل به هدف حقیقی‌اش بازدارد.بابا افضل علاوه بر اعتقاد به جدایی بدن و نفس انسانی، امکان تغییر و تربیت پذیری اخلاقی انسان را می‌پذیرد و با تأکید بر رابطه شناختی و وجودیِ مثلثِ «خداشناسی، هستی‌شناسی و انسان‌شناسی»، بر آن است که اگر کسی از این معارف محروم باشد، ادراک و شناختش همانند ادراک و شناخت خفتگان، ناقص و غیرحقیقی خواهد بود.از دیدگاه وی، وجود تامّ و حقیقی هر چیز، صورت علمی و معقول آن است و بر همین اساس، کمال نهایی انسان نیز در بقای عقلانی اوست؛ زیرا کمالِ حیات و حسّ، به قوّه ادراک و تعقّل است و کمالِ ادراک و تعقّل، به فعلیت آن و کمال فعلیّت تعقّل و دانش، به «اتّحاد عاقل و عقل و معقول».از حیث اخلاق عملی نیز به عقیده حکیم افضل‌الدین، نشان کمال انسان در این است که قوای غضبی و شهوی او در حدّ اعتدال باشند و تحت حاکمیتِ خرَد عمل کنند و مطیع و مسخّر آن باشند.

در این رساله به تبیین دیدگاه مارتین بوبر و نقد دلالت های آن در تربیت اخلاقی بر اساس دیدگاه سهروردی پرداخته ایم. ابتدا روند تحول فکری بوبر به سه دوره عرفانی، فلسفه تحقق بخشی و فلسفه گفتگویی تقسیم شده است. با بررسی و مقایسه مراحل سه گانه "عرفانی"، "فلسفه تحقق بخشی" و" فلسفه گفتگویی" در اندیشه بوبر به نظر می رسد که در مرحله" عرفانی" رابطه" من و تو" در تفکر بوبر ظاهرمی گردد. اما این رابطه غیر از آن رابطه ای است که بعداً در کتاب " من و تو" مطرح شده است و آن رابطه ای است که در آن طرفین با یکدیگر "وحدت" پیدا نمی کنند، بلکه پس از رابطه هم مستقل باقی می مانند. اما در مرحله دومیعنی رابطه "من و تو"ی مربوط به مرحله "تحقق بخشی" از رابطه " من و تو" ی مربوط به مرحله "عرفانی" متفاوت است زیرا رابطه "تحقق بخشی" نه در لحظه مجزای جذبه عرفانی و جدای از اشیاء، بلکه در"کلیت زندگی" تحقق پیدا می کند و از جهتی نیز با رابطه " من و تو"ی مربوط به مرحله "فلسفه گفتگویی" که در کتاب "من و تو" بیان می شود نیز متفاوت است. زیرا رابطه" من و تو"ی مربوط به مرحله "تحقق بخشی" مانند رابطه" من و تو"ی مربوط به مرحله" عرفانی" در قلمرو "ذهنیت" ، یعنی در"درون فرد" رخمی دهد و نه" بین انسان و دیگری" اما رابطه "من و تو"ی مبتنی برگفتگو در" بین" موجودی با موجود دیگر رخ می دهد.در نهایت این که با توجه به مبانی فلسفی ( وجود شناسی، انسان شناسی، خداشناسی، معرفت شناسی و ارزش شناسی) در اندیشه بوبر، پرورش انسان آزادیخواه اخلاقی به عنوان هدف غایی، فراهم سازی فرصت برای انتخابی آزاد و اخلاقی ، خودآگاهی و شناخت هویت فردی، رشد و تکامل احساس مسئولیت اخلاقی، برقراری رابطه مطلوب و عبور از پوچ انگاری، به عنوان هدف واسطه ای تربیت اخلاقی از منظر بوبر اشاره شده است، مطابق با اندیشه بوبر، پرورش انسان آزادیخواه اخلاقی، با تحقق اصل آزادی در اندیشه و عمل، با روش تربیتی زمینه سازی برای فعالیت های خود انگیخته، اصل تحقق خود با روش تربیتی تدریس مبتنی برگفتگوی اصیل، اصل مسئولیت پذیری باروش تربیتی مواجهه مداوم با خود، اصل تعامل موثر اجتماعی با روش تربیتی خود ارزیابی مبتنیبر تعامل، اصل تأثیر متقابل با روش تربیتی تأیید رفتار مطلوب، اصل بهبود موقعیت با روش تربیتی تمهیدی و روش تربیتی الهام گیری از شخصیت های برجسته امکان پذیر است. با توجه به مبانی فلسفی در اندیشه سهروردی و تأکید او بر نفس انسانبه عنوان جوهری ملکوتی و معرفت حضوری به عنوان معرفت حقیقی می توان قرب به حق را تحت عنوان هدف غایی تربیت اخلاقی و خودشناسی را به عنوان هدف واسطه ای از نظر سهروردی در نظر گرفت، مطابق با آثار سهروردی رسیدن به قرب الهی با تحقق اصل تفکر با روش تربیتی درون نگری ،اصل تهذیب نفس (تلطیف سر) با روش تربیتی ریاضت و دوری ار تعلقات دنیوی، اصل مداومت و محافظت بر عمل با روش تربیتی محاسبه نفس، اصل اعتدال با روش تربیتی ضد امکان پذیر است. با توجه به مبانی فلسفی و تربیت اخلاقی سهروردی، می توان گفت: پرورش انسان آزادیخواه اخلاقی با ویژگی های اخلاقی نظیر آزاد منشی، احساس مسئولیت نسبت به انسان های دیگر و برقراری ارتباط همراه با تواضع از نقاط قوت تربیت اخلاقی بوبر می باشد. همچنین تأکید او بر آزادی انتخاب انسان در موقعیت های گوناگون، توجه به علایق و آزادی فردی و موقعیت های اخلاقی منعطف، تأکید بر انتخاب های اصیل و آگاهانه از دیگر نقاط قوت تربیت اخلاقی اوست. بدیهی است سهروردی، منبع تمام ارزشهای اخلاقی را خداوند متعال می داند. لذا با این حال دیدگاه بوبر در باب تربیت اخلاقی همان دیدگاه نسبیت گرایی اخلاقی است،. لذا مسئله نسبیت در اخلاق از دیدگاه سهروردی مردود است و در واقع طرح مسئله نسبیت در مباحث اخلاقی از منظر سهروردی مساوی با نفی اخلاق است، بنابراین عدم توجه به ارزشهای سنتی، تاکید صرف بر انتخاب شخصی در موقعیت های گوناگون، عدم ارائه معیارهای مطلق در تربیت اخلاقی، عدم ارائه الگوهای اخلاقیدر دستیابی انسان به کمال اخلاقی از نقاط ضعف تربیت اخلاقی مورد نظر بوبر می باشد.

چکیده :تعلیم و تربیت،از دیرسال تاریخ موضوع بسیار مهمی برای انسان هاتلقی می شود .آنسان که خداوند یکی از رسالت های بنیادین پیامبران را تربیت و هدایت انسان ها می داند . سعادت دنیا و آخرت انسان بسته به این مهم داردو خود سازی در کنار هدایت پیامبران باعث تحقق چنین امری می شود.بدیهی است مکتب تربیتی بزرگان دین و معصومین علیهم السلام الگوی مناسبی برای بشر است.تحقیق و بررسی در زندگی عملی و در سخنان و احادیثی که از بزرگان دین به دست ما رسیده راه را برای حرکت در مسیر تعالی و کمال هموار می کند . ..در این تحقیق محقق با مطالعه و تحقیق در زندگی امام سوم شعیان ، امام حسین علیه السلام، که به فرموده پیامبر اعظم صلی الله علیه و اله و سلم ،کشتی نجات و چراغ هدایت است ، راهکار هایی عملی برای تربیت در مدارس و دانشگاه ها به دست آورده. البته این خود مستلزم مطالعه در زمینه هایی استکه فصول این تحقیق را شامل می شوند، این فصول عبارتند از:_هستی شناسی آن امام همام و نوع نگاه ایشان به دنیا و همچنین مبحث خداشناسی آن حضرت ...(ایشاندنیا را دارای خالق و آفریدگار می داند و معتقد است دنیا بر حسب حادثه به وجود نیامده است .) _بررسی دیدگاه ایشان در مورد انسان .امام حسین علیه السلامراه رسیدن به خدا شناسی را شناخت خود و انسان رازیر مجموعه هستی می داند.آن بزرگوار معتقد است کهانسان برای رقم زدن سرنوشت خود موجودی مختار و مسئول است . _در ادامه به بررسی این موضوع از دیدگاه امام حسین علیه السلام پرداخته شدهشناخت تعریف شده وآمده است که شناخت برای انسان امکان پذیر است. در ادامه ابزار شناخت که عبارتند از عقل و دل و حواس و... معرفی می شوند ._ موضوع دیگری که در این تحقیق به آن پرداخته شده است ارزش شناسی است، توجه به اینمبحث که از نگاه امام سوم شیعانچه چیزی ارزش است و انسان به خاطر چه چیزهایی باید از همه ی داشته های خود بگذرد. در تمامی مباحث مورد تحقیق سعی شده تا استلزامات تربیتی و نکات کاربردی تربیت که شامل مبنای آموزش، موضوع آموزش ، وظیفه معلم به عنوان فرد مربیو دانش آموز به عنوان متربی آورده شده

هستی شناسی شاخه ای از فلسفه ی متافیزیک است که پایه ی همه ی مکاتب الهی و غیر الهی بر آن بنا شده است. هدف این پژوهش مطالعه ی اشتراکات بین هستی شناسی در قرآن و انجیل و همچنین پیامدهای تربیتی این اشتراکات در تربیت شهروند جهانی می باشد. پژوهشگر این اشتراکات را با مراجعه به منابع اصلی(قرآن و انجیل ) و منابع کتابخانه ای ،از طریقتفسیرِ عنصر متن و زمینه و با تحلیل کیفی و عقلیاستنتاج نموده است. نتایج این مطالعه نشان داد که شباهتهای اساسی بین هستی شناسی قرآن و انجیل در حوزه هایی همچون جهان نظام دار ، ایمان (اعتقاد به وجود خدای واحد) و منزلت انسانی است. یافته ها همچنین حکایت از آن دارد که پیامد این اشتراکات تربیت شهروند جهانی و ایجاد "امت واحده " است . این شهروندانِ جهانیِ تربیت شده (امت واحده ) با پیروی از اصولی که حاصل از مبانی دینی مشترکی همچون توحید در جنبه ی خداشناختی ،حفظ نظم در طبیعت از لحاظ جهان شناختی و برابری انسانها در حوزه ی انسان شناختی و با پرورش انسانهای معنوی(موحد) سبب استفاده ی بهینه از طبیعت و گسترش عدالت اجتماعیمی شوند .

با نگاهی به تاریخ جهان به این حقیقت پی خواهیم برد که انسان برای وصول به رستگاری، رفاه و فرجام نیک با شتاب فراوان تلاش کرده، تا جایی که پیشرفت معرفت و دانش بشری، فلسفه‌ها، مکتب‌ها و ایسم‌های گوناگونی را در همین راستا پیش روی بشریت قرار داده است. اومانیسم یکی از رویکردهایی است که مدعی نجات انسان است. انسان گرایی به طور کلی و بدون تصریح کافی، جریان فکری است که در آن به تاکید بر ارزش‌های خاص انسانی در برابر ارزش‌های مادی، اقتصادی، فنی و یا ارزش‌های دینی و فوق مادی پرداخته می‌شود.انسان گرایی، از دیدگاهی دیگر، اعتقاد به رستگاری انسان تنها از طریق کاربرد نیروی انسانی است. به طور قطع به همان اندازه که طرز تفکر راجع به انسان و سرنوشت او تنوع می‌یابد همان قدر نیز انسان گرایی، صوری گوناگون می‌یابد.برخی از مواضع اومانیسم خالص را می‌توان چنین خلاصه کرد:1-انکار خدا؛ 2-اصالت انسان؛ 3-آزادی مطلق؛ 4-ذهن و خرد انسان، خاستگاه معرفت است نه تجلی‌گاه معرفت؛ 5-انسان میزان و معیار همه چیز است؛ 6-اصالت لذت و نفی هرگونه ریاضت جسمانی. در مقابل، دین اسلام، دین کامل است. دین در نزد خداوند تعالی، اسلام است و اسلام تمام شئون و نیازهای واقعی مربوط به انسان را ملاحظه و براساس آن، شرافت انسانی را رعایت کرده است. این دین برتر و تنها آیین ناب، انسان را خلیفه خدا در روی زمین می‌داند.بالاخره «انسان موجودی است برگزیده از طرف خداوند، خلیفه و جانشین او در زمین، نیمه ملکوتی و نیمه مادی دارای فطرتی خدا آشنا، آزاد مستقل، امانت‌دار خدا و مسئول خویشتن و جهان مسلط بر زمین و آسمان، ملهم به خیر و شر وجودش از ضعف و ناتوانی آغاز می‌شود، و به سوی قدرت و کمال سیر می‌کند و بالا می‌رود. اما جز در بارگاه الهی و جز با یاد او آرام نمی‌گیرد.» لذا اسلام برای انسان ارزش والایی قایل است و هیچ تضادی بین اصالت اسلام و اصالت انسان از دیدگاه اسلام وجود ندارد.

تربیت که به‌معنای شکوفا نمودن استعدادهای انسان به سمت کمال و ارزش‌ها، برای رسیدن به قرب الهی می‌باشد، یکی از اهداف اصلی انبیای الهی است. آیات قرآن کریم هم با توجه به نیاز انسان، اهتمام جدی در پرورش سالم و تربیت او دارد. عوامل تربیت، نقش پیش‌گیرانه، بازدارنده و هدایت‌گرانه دارند، و با توجه به جنبه‌های زیستی، اجتماعی، روانی و طبیعی انسان‌ها و هدف‌های او، نقش خود را ایفا می‌کنند. انسان واجد دو دسته از ویژگی‌ها می‌باشد؛ از یک‌سو، ماهیت دوگانه‌ای دارد که متشکل از روح و جسم است، و همچنین برخوردار از آزادی و اختیار، ظرفیت یادگیری و فطرت الهی می‌باشد که می‌تواند در سایه آن‌ها به مقام خلافت الهی برسد؛ و از سوی دیگر، واجد برخی از خصوصیات غیرارزشی مثل ضعیف بودن، ستمگری، نادانی، ناسپاسی، مال‌دوستی، حرص، طغیانگری، غفلت، ناامیدی، تنگ‌نظری، فخرفروشی و نفس اماره می‌باشد. با توجه به این ویژگی‌های دوگانه، انسان اختیار دارد تا به سمت کمال یا شقاوت حرکت کند. یکی از عوامل تربیتی انسان، محیط زندگی اوست، که متشکل از خانواده، دوستان و الگوهای مختلف می‌باشد. معاشرت با آنان بیشتر در دوران کودکی و نوجوانی به‌طور مستقیم اثرگذار خواهد بود. ایمان نیز به‌معنای اعتقاد و باور درونی، با ایجاد هدف، آرامش خاطر و بهبود روابط اجتماعی، موجب هدایت و تربیت انسان می‌شود. یکی از مظاهر ایمان، عبادت خدا است که آثار تربیتی بسیاری همچون پرهیز از خودخواهی، مصونیت از گناه، تقویت روح و اراده و ایمان برای مواجهه با مشکلات را به‌همراه دارد. بشارت و انذار نیز عامل دیگری برای تربیت انسان است، که آمادگی بیشتر برای پیمودن راه، و جلوگیری از خطاها و اشتباهات را به‌همراه دارد. همچنین امتحان و ابتلا، از دیگر عوامل تربیتی است که با رشد و شکوفایی استعدادها، بازگشت به فطرت الهی، جداسازی مومن و کافر، تعقل و تفکر، خداشناسی، سنجش و کنترل امور به تربیت انسان کمک می‌کند.