آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

افغانستان يک جامعة چندقومي، چندمذهبي، چندزباني و به تمام معنا چندفرهنگي است. جامعة چندفرهنگي در حوزه‌هاي مختلف، از جمله رسانه‌ها، مستلزم خط‌مشي‌اي است که با ساختار اجتماعي و فرهنگي آن جامعه تناسب داشته باشد. حال سؤال اين است که الگوي تدوين خط‌مشي رسانه‌اي متناسب با جامعة چندفرهنگي افغانستان، کدام است؟ جامعة افغانستان و نظام رسانه‌اي آن در دورة کنوني، نه از نبود يا کمبود رسانه، که از ضعف ساختار، محتوا و به‌طورکلي، فقدان الگوي تدوين خط‌مشي رسانه‌اي رنج مي‌برد. انتظار اين است که اهل نظر در طراحي و تدوين چنين الگويي يا پيشنهاد مباني دستيابي بدان، مساعي خويش را به‌کار بندند. در راستاي تحقق اين هدف، نگارندگان با بهره‌گيري از روش توصيفي‌ـ تحليلي به مطالعة منابع اسلامي و قوانين افغانستان پرداخته و با توجه به گفتمان‌هاي غالب اين کشور و فرصت‌ها و محدوديت‌هاي ساختاري آن، الگويي را براي تأمين اين هدف استخراج كرده‌اند. الگويي که از يک ‌سو متضمن آموزه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هاي متعالي اسلام به‌عنوان محور وحدت جامعه است و از سوي ديگر، حقوق، منافع و انتظارات مخاطبان چندفرهنگي، به‌عنوان کنشگران فعال در آن ملحوظ شده است.

ازجمله مباحث محوري در جامعه‌شناسي دين، بحث از منشأ دين است. جامعه‌شناسان غالباً بدون توجه به دواعي اديان در تبيين منشأ خود، زمينه‌هاي اجتماعي تاريخي را در تکوين، استقرار، استمرار و تغيير دين دخيل مي‌‌دانند. اين نوشتار سعي دارد با رويکردي قرآني در اين خصوص اتخاذ موضع کرده و به سؤال از چيستي منشأ‌ دين پاسخ گويد. در پرتو اين موضع قرآني روشن خواهد شد که نظريه‌هاي جامعه‌شناسان اگر در خصوص اديان و نحله‌هاي بشرساخته صادق باشد، درباره اديان الهي قرين حقيقت نيست. رويکرد نوشتار در استنباط ديدگاه قرآن، رويکرد استنطاقي است که از طريق تأمل و واکاوي مضامين آيات مربوط و بررسي متون تفسيري انجام پذيرفته است. تفکيک ميان «منشأ دين»، «منشأ دينداري» و «خاستگاه اجتماعي دين» افقي براي ‌شناسايي خلط‌هاي صورت‌گرفته، بر خواننده مي‌‌گشايد. ديدگاه قرآن، متضمن سه مؤلفه «الهي بودن منشأ دين»، «فطري بودن منشأ دينداري» و «اجتماعي بودن خاستگاه دين» است. درحالي‌که در ديدگاه‌ غالب جامعه‌شناسان، بدون توجه به نقش علّي خداوند در ارسال و انزال دين و گرايش فطري و سرشتي عميق انسان به مطالبه و پذيرش آن، ظهور دين عمدتاً به زمينه‌ها، ضرورت‌ها و اقتضائات حيات جمعي مستند شده است.

«فرهنگ» در تلقی غالب علوم اجتماعی،‌ عام‌ترین و گسترده‌ترین مفهومی است که همه فراورده‌های غیر مادی و معنایی (و در برخی تعاریف حتی فراورده‌های مادی) را که بشر در طول حیات اجتماعی تاریخی پرفراز و فرود خود بدان دست یافته، پوشش می‌دهد. از جمله موضوعات مطرح در فلسفه فرهنگ و نیز در جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی فرهنگ، سؤال از خاستگاه، منشأ، علل ایجادی و اعدادی و در یک کلام، مبانی هستی‌شناختی فرهنگ است. این نوشتار در صدد است با غور و تأمل در ارا و اندیشه‌های عرضه‎شده با رویکردهای مختلف به این سؤال در حد امکان پاسخ گوید؛ از این رو سؤال اصلی آن چیستی مصادر، منابع، مناشی، خاستگاه‌ها و زمینه‌های معرفتی و غیر معرفتی فرهنگ به مثابه یک کل (و بالتبع عناصر و مؤلفه‌های ان) است. روش آن در مقام گردآوری داده‌ها، اسنادی و در مقام تفسیر یافته‌ها، تحلیلی، تبیینی و استنباطی است. نتایج حاصل از این مطالعه نشان می‌دهد فرهنگ یا منظومه فرهنگی بشر، درکل تحت تأثیر مجموعه درهم پیچیده‌ای از استعدادها و ظرفیت‌های فطری، ارتباطات چندگانه انسانی، عوامل محیطی (اعم از طبیعی و اجتماعی)، عوامل ماورایی (دین و تعالیم وحیانی) و تجربه‌های تاریخی متراکم تکون یافته و از طریق فرایند جامعه‌پذیری در امتداد نسل‌های متمادی استمرار یافته است.

تحقيق ميدانى (Field Research/ field study)، يا اجراي تحقيق در يک ميدان و قلمرو فرهنگي اجتماعي مشخص، نمونه‌اي از پژوهش موردي است که گاه به صورت سطحي و پهنانگر وگاه به صورت عمقي و ژرفانگر صورت مي‌پذيرد. تحقيق ميداني از نوع تحقيقات كيفى و تکنيک غالب آن، در مقام شناخت عناصر موجود در ميدان و گرد‌آوري اطلاعات مورد‌نظر، مشاهده همراه با مشارکت محقق است. در اين نوع تحقيق، محقق مستقيماً با افراد مورد مطالعه ارتباط برقرار کرده، شخصاً در محيط حضور مي‌يابد تا در يک محيط و فضاي طبيعي، به مشاهده و ثبت وقايع و رويدادها بپردازد. اين نوع پژوهش، در رشته‌هاي مختلف علوم اجتماعى، به ويژه در مطالعات مردم‌شناختى، روان‌شناسي اجتماعي، ارتباطات گروهي، آسيب‌شناسي اجتماعي، و برخى مطالعات كاربردى همچون مددكارى اجتماعى کاربرد فراوان دارد. اين نوشتار در صدد است تا توصيفي نسبتاً جامع از اين نوع پژوهش، ابعاد مختلف، اقتضائات و الزامات و فرصت‌ها و محدوديت‌هاي آن به دست دهد.

ادیان الهی هم خود ظرفیت بسیارغنی وتجدید شونده ای برای تولید وعرضه یک فرهنگ متعالی متناسب باظرفیت های آموزه ای واهداف ورسالت این جهانی خود به بشراجتماعی دارند وهم بسته به ظرفیت آموزه ای، موقعیت اجتماعی، کمیت وکیفیت موالیان، نحوه تعامل آنهاباتعالیم وحیانی، قرائت هاوتفسیرهای ارائه شده ازسوی دین پژوهان، فرصت هاومحدودیت های محیطی و...‌ نقش بسیارقاطع وتعیین کننده ای درهدایت وراهبری، پالایش وپیرایش، شکوفایی وتعالی ظرفیت ها، صیانت وپاسداری، تعمیق وتثبیت، اعتباریابی وقداست بخشی، کمک به درونی سازی، افزایش انگیزه هابرای التزام ورزی نظری وعملی؛ فرهنگ های عرفی ومولفه های مختلف آن دارند. ازاین رو، نسبت میان دین وفرهنگ ونحوه تعامل آندو بویژه درفرایند تاریخ اجتماعی بشر، ازجمله موضوعاتی است که عموماازسوی جامعه شناسان دین مطرح شده ودرمقام پاسخ بدان، دیدگاهها ومواضع مختلفی اتخاذ شده است. این نوشتاردرصدد است تابرخی ازمهم ترین این مواضع را ازمنابع ومتون مربوط استخراج ومورد واکاوی وتحلیل قراردهد. براین اساس، سوال اصلی آن نسبت های محتمل میان دین وفرهنگ به مثاله دونظام معنایی جامع درمقام تحقق وعینیت اجتماعی ازمنظرجامعه شناختی است.

دو صفت رحمان (رحمت عام الهی) و رحیم (رحمت خاص الهی) حاکی از دو نوع تعامل خداوند با بندگان است. مؤمنین و جامعه ایمانی، مشمول رحمت خاص الهی و دیگر انسان‏ها مشمول رحمت عام او هستند. رحمت عام در پرتو عنایت و اراده عام الهی، متناظر با قواعد و قوانین تکوینی عالم است که علم و دانش بشری، متکفل فهم و استخراج آن است. رحمت خاص در پرتو اراده خاص الهی، متناظر با قوانین و مداخله تشریعی خداوند در عالم است که در سویه‏های سلب و فیض نمودار می‏شود. جامعه غیر دینی، بر مدار قوانین تکوینی عالم، به هدفی که ترسیم کرده و پاداش یا نتیجه طبیعی برنامه‏ریزی و عمل خود منتهی می‏شود. در مقابل، نتیجه فعالیت و برنامه‏ریزی جامعه دینی در چارچوب قوانین تکوینی عالم، می‏تواند همان نتیجه یا کمتر یا بیشتر باشد. جامعه دینی با تکیه بر عنصر ایمان و تقوا می‏تواند به نتیجه‏ای مضاعف و دوچندان دست یابد. بر این اساس، خروجی الگوی توسعه غربی تکنولوژی (سخت‏افزار) و خروجی الگوی پیشرفت اسلامی، انسان کامل (نرم‏افزار) است. تمرکز جامعه غیر دینی، بر کشف و استخراج هر چه بیشتر قوانین تکوینی عالم و نقطه تمرکز جامعه دینی علاوه بر تلاش در راستای کشف و فهم قوانین تکوینی، تلاش برای افزایش ایمان و تقوا است.

امروزه باور رسمیِ تثلیثی-تجسدی از خداوند نزد غالب کلیسا‌های مسیحی، متأثر از آموزه‌های عقل‌ستیز «پولس» می‌باشد که تحت تأثیر ادیان باستانی و محصول جهان‌بینی مشرکان باستان است و هیچ ارتباطی با آموزه‌های توحیدی حضرت عیسی (علیه السلام) ندارد. بررسی و نقد نحوۀ بازنمایی مقام الوهی در سینمای مسیحی آمریکا با عنایت به تأثیر‌گذاری عمیق رسانه‌ها به‌ویژه سینما در تفسیر و ترویج باور‌ها و آموزه‌های دینی و با هدف دستیابی به فهم عمیق‌تر ارتباط الاهیات و سینما برای شناسایی اهداف فیلم‌ساز، در نتیجه تقویت سواد رسانه‌ای مخاطبان صورت گرفته است. در این پژوهش علاوه بر گزارش فیلم‌های مرتبط با موضوع و بیان مفاهیم برآمده از آنها، در بخش تحلیل روش‌مند اثر منتخب از روش نشانه‌شناسی «جان فیسک» برای بیان لایه‌های معانیِ اثر سینمایی استفاده شده است. از آنجا که سینما در بستر تمدن مدرن تولد یافته و ماهیتی مدرن دارد، آثار سینمایی نیز متأثر از مبانی همان تمدن همچون لائیسم، اومانیسم و لیبرالیسم می‌باشد. بنابراین علاوه بر نگاه غالب مادی و تقلیل‌گرایانۀ سینمای غرب به‌ویژه هالیوود و به تبعِ نظام الاهیاتی انسان-خداییِ مسیح، تصویر‌سازی از مقام الوهی در سینمای مسیحی، تقلیل‌گرایانه و انسان‌گونه می‌باشد که با فقدان شریعتِ عملی تام و محدود کردن دین الاهی با ایمان به خدای مصلوب و تنها رعایت برخی اصول اخلاقی هم‌سو با اخلاق سکولار، تمام هویت این دین الاهی تحریف شده است که البته با تبیین خداشناسی توحیدی و تحلیل رابطۀ وجودبخشی، علیّت، فاعلیت و تأثیر خداوند در جهان هستی، بسیاری از انحرافات و باور‌های حاکم بر این فیلم‌ها پاسخ داده شده است.

تغييرات و تحولات جوامع انساني، واقعيت آشکاري است که از ديرباز مورد توجه انديشمندان اجتماعي بوده است. در خصوص روند و خط سير تغييرات جوامع با رويکرد پوياشناسانه، تاکنون سه الگوي تکاملي، دوري و انحطاطي مطرح شده است. الگوي تکاملي مدعي است که همه يا بخش‌هاي بنيادين يک جامعه در گذر زمان، طي گذار از مراحلي رشد و ترقي مي‌کند. نوشتار حاضر درصدد پاسخ به اين سؤال است که موضع ايدئاليستي ماکس وبر، چه نقشي در تکوين نظرية‌ تکامل اجتماعي وي داشته است؟ روش اين مطالعه در مقام گردآوري اطلاعات، اسنادي، و در مقام تجزيه و پردازش، توصيفي، تحليلي و استنباطي است. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد که ايدة ذهن‌گرايي (ايدئاليسم) سه نقش در تکوين نظرية تکامل اجتماعي وبر داشته است: اول، تکامل اجتماعي به‌مثابة فرايندي به‌هم‌پيوسته‌ از صيرورت و تطور صورت‌بندي‌هاي اجتماعي، بستري فراهم مي‌سازد که در آن، هم انسان‌ها و هم صورت‌هاي اجتماعي به درجاتي از پيشرفت و ترقي دست مي‌يابند؛ دوم، از ميان عوامل متعدد تأثيرگذار بر تکامل اجتماعي، نقش باورها و ارزش‌ها به‌عنوان عوامل غيرمادي، برجسته‌تر از ساير عوامل است؛ سوم، امور انساني نيز همانند امور طبيعي، مشمول اصل عليت‌اند. بااين‌حال به تفسير وبر، عليت در امور انساني امري احتمالي است.

مسئوليت پذيري اجتماعي، پاية اخلاق اجتماعي است و از عناصر اساسي فرهنگ بومي ما، سرماية اصلي جريان انقلاب اسلامي و از مفاهيم مهم برنامة توسعة پايدار جهاني و به معناي تعهد دروني و اخلاقي در مقابل جامعه و ديگران است. در اين نوشتار با روش توصيفي-تحليلي و قياسي به بررسي مفهوم مسئوليت اجتماعي از نگاه اسلامي و ابعاد و ويژگي هاي آن پرداخته شده و به پرسش هاي اساسي دربارة ماهيت و خاستگاه مسئوليت اجتماعي، گونه‌شناسي و نحوة اعتبار اين مفهوم، نحوة صدق بر مصاديق، ارکان و ساخت مفهومي و نهايتاً ارتباط آن با مفاهيم نزديک، پاسخ داده شده است. چنانکه از تحليل اين مفهوم با استفاده از امکانات فلسفه و معارف اسلامي و با تکيه بر آراي يکي از متفکران برجستة معاصر در اين حوزه به‌دست مي آيد، مفهوم مسئوليت اجتماعي در رويکرد اسلامي، نه صرفاً يک قرارداد اجتماعي و حقوقي، بلکه مفهومي اخلاقي مبتني بر حقايق و مبادي توحيدي و از سنخ معقولات ثاني فلسفي است که با در نظر گرفتن رابطة سبب و مسببي بين افعال اختياري انسان و اهداف صحيح جامعة انساني، با معيار فطرت و شريعت، انتزاع شده است و در امتداد مسئوليت انسان در برابر خدا و خويشتن، دامنة وسيعي در همة حوزه هاي زندگي اجتماعي با اولويت هاي خاص خود دارد و حد نصاب آن به عنوان يک ارزش اخلاقي، قصد رضاي الهي است. همچنين اين مفهوم، مفهومي جامع است که رابطة آن با حقوق اجتماعي رابطه تضايف، و نيکوکاري وجه ايجابي آن است.

«معنا» از پردامنه‌ترین موضوعات علوم اجتماعی مدرن و پست‌مدرن است. یکی از بدیع‌ترین و جامع‌ترین تفسیر‌ها دربارۀ معنا را چارلز ساندرز پرس در زمان حیات خود ارائه نموده است. این مقاله می‌کوشد به بررسی ویژگی‌های نشانه‌شناسی پرس، ازجمله فرایند نشانگی، تولید معنا، کاربرد نشانه‌ها، دلالت و نگاه عملی به نشانه و ساخت معنا بپردازد. از آنجایی که، نظریۀ نشانه‌شناختی پرس در بعد معرفت‌شناختی و وجودشناختی، بر تحلیل تفکّر و ساخت معنا استوار شده است، به نظر وی، جهان و هر آنچه در آن است، از منظر نشانه و معنا شناخته می‌شود، و برداشت وی از نشانه، در نگرش او به جهان، تعیین‌کننده است. زیربنای نشانه‌ای پرس تمایز پیچیده از مقوله‌هاست. پرس نشانه را در ارتباط با این سه مقوله تعریف کرده و آن را در فرایندی سه‌گانه به نام دلالت نشانه‌ای قرار می‌دهد. به نظر پرس، دلالت بر سه رکنِ نشانه، تعبیر (تفسیر) و شئ تکیه می‌کند و بر پایۀ سه طرف استوار شده است و نظریه معنایش از فرایند این سه رکن ایجاد می‌شود. پرس از جمله منتقدان و فیلسوفان مغرب زمین است که به نظریۀ معنا اهتمام نشان داده است و این نظریه را در فرایند نشانه‌شناختی خود مطرح کرده است. در میان فیلسوفان مسلمان، علامه طباطباییe نیز در این باب مطالبی ارائه کرده است. در این مقاله تلاش می‌شود با طرح نظریۀ معنا از منظر ایشان، امکان مقایسه نظریه معنای پرس با نظریه معنای علامه طباطباییe، فراهم گردد. نظریه معنا نزد علامه در معرفت حضوری و حصولی و در امتداد مباحث اعتباریات ایشان طرح می‌گردد. در نظر ایشان، نظام اعتباری انسانی و معنا قائم به یک نظام طبیعی و حقیقی است؛ که به حسب باطن و در حقیقت با نظام طبیعی و حقیقی به سر می‌برد؛ زیرا در نظر وی هر اعتباری ناگزیر یک تکیه‌گاه حقیقی دارد و نظام اعتباری انسانی تنها در ظرف اجتماع و تمدن موجود می‌شود.