آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

آیا خداوند نمی‌توانست خود را از این که هست واضح‌تر کند تا راهی برای انکار وجودش باقی نماند؟ آیا خدای قادر علی‌‌الاطلاق قادر نبود قراین حضور و وجودش را به‌‌گونه‌ای در اختیار بشر قرار دهد که او راهی جز پذیرش خداوند نداشته باشد؟ چگونه می‌توان این اختفای خداوند را با اعتقاد به هدایت‌گری تامّ او جمع کرد؟ این پرسش‌ها را فیلسوفان اختفاءباور مطرح کرده و بر اساس آن معقولیّت خداباوری را به چالش کشیده‌اند. آنان معتقدند باور به خدایی که می‌توانست خود را آشکار کند، ولی نکرده است، معقول نیست. برای پاسخ به این پرسش‌ها نباید تنها به هدایت‌گری خداوند توجه کرد؛ زیرا متغیّرهای دیگری نیز در حلّ این معادله مؤثّرند. مؤلّفه‌هایی مانند اختیار انسان که از مهمّ‌ترین لوازم تحقّق کمال‌ انسان است. این مقاله می‌کوشد تا ارتباط میان اختفای الهی و اختیار حداکثری انسان را تبیین کند و ادّعای فیلسوفان اختفاءباور را به چالش بکشد. در مسیر این چالش و تبیین، هم از استدلال‌های عقلی و هم الهیات قرآنی بهره گرفته شده است؛ زیرا قرآن کریم با وجود قدمت هزار و چهار صد ساله مطالبی سودمند در تبیین چرایی اختفای الهی دارد، اگر چه با این ادبیات بیان نکرده باشد. در نهایت این نتیجه به دست آمده که اگر چه ممکن بود خدا خود را بیش از مقدار کنونی عرضه کند امّا به میزان افزایش جلوه‌گری خداوند، اختیار انسان برای ایمان به او و یا انکار او کاهش می‌یافت. امری که با ضرورت اختیار حداکثری انسان در تعارض است.

کارکرد اخلاق در انسان برحسب نوع نگاه به ابعاد وجودي او فرق دارد. برخي انسان را تك‌ساحتي و مادي مي‌پندارند که با مردن، نابود مي‌شود و برخي ديگر انسان را دوساحتي (بدن و نفس) مي‌دانند که با مردن، نيست نمي‌شود و همچنان به حيات خود ادامه مي‌دهد. مسلّماً کارکرد اخلاق براساس اين دو نگاه متفاوت است. براساس ديدگاه اول، کارکرد اخلاق کاملاً اجتماعي و بيرون از فاعل اخلاقي است و انسان با مردن تمام آنچه را به‌لحاظ زيست اخلاقي به‌دست آورده است همراه خود به عالم نيستي مي‌برد. اما براساس ديدگاه دوم، اخلاق علاوه بر کارکرد بيروني، کارکرد دروني نيز دارد و اخلاق با جان آدمي سروکار دارد و حقيقت انسان و شکل‌گيري هويت او با ارزش‌هاي اخلاقي تحقق مي‌يابد و با مردن، گرچه ساحت مادي انسان در زير خاک قرار گرفته، مي‌پوسد، اما ساحتي که با ارزش‌هاي مثبت يا منفي اخلاقي شكل گرفته است، به حيات خود ادامه خواهد داد. به نظر مي‌رسد انگيزه زيست اخلاقي در اين دو نگاه بسيار متفاوت است. اين مقاله کوشيده است علاوه بر نقش کارکرد اجتماعي اخلاق، نقش جاودانه‌ بودن انسان از منظر قرآن در انگيزش زيست اخلاقي را تبيين کند.

اخلاق یکی از مهمترین مسائل برای انسانها و دغدغه مشترک افراد بشر است. سخن از اهمیت اخلاق، انسان را به تفکر دربارة این پرسش وامی‌دارد که چرا باید اخلاقی زیست؟ پاسخ این سؤال را می‌توان در میان کارکردهای مختلفی که اندیشمندان برای اخلاق مطرح کرده‌اند، جست؛ چراکه اگر علم فاعل، مفید و خیر بودن فعل را تأیید کند، فاعل نسبت به انجام آن شوق یا انگیزه پیدا می‌کند. بنابراین کارکردهای یک فعل می‌تواند پاسخی به چرایی انجام فعل باشند. یکی از کارکردهای زیست اخلاقی افزایش شانس بقاست که توسط تکامل گرایانِ اخلاقی معرفی شده است. سؤال مقاله حاضر این است که این کارکرد تا چه اندازه می‌تواند برای فرد شوق و انگیزه برای انجام فعل اخلاقی ایجاد کند؟ آیا علم فاعل به اینکه زیست اخلاقی موجب افزایش شانس بقا می‌شود، می‌تواند نقشی در تحریک انگیزة او برای رعایت ارزش‌های اخلاقی ایفا کند؟ با توجه به چالش معادناباوری و فدا کردن جان، وجود مشکلات متعدد در زندگی و سختی‌های زیست اخلاقی، این نتیجه حاصل می‌شود که هر چند افزایش شانس بقا می‌تواند انگیزه‌بخش انسان برای اخلاقی زیستن باشد، اما صرف افزایش شانس بقا به پذیرش هزینه‌های اخلاقی بودن نمی‌ارزد و برای تحمل زحمات زندگی اخلاقی، انگیزه کافی را فراهم نمی‌کند. بنابراین اخلاق تکاملی با چالش‌ فقدان قدرت تبیینی برای انگیزه‌های اخلاقی روبه‌روست و نمی‌توان آن را به عنوان نظریه‌ای جامع در حیطه انگیزش اخلاقی پذیرفت.

تربیت عقلانی بدون شک از مهمترین اهداف نظام های تربیتی است و در تعلیم و تربیت اسلامی نیز نقش مهمی دارد و مورد تأکید آیات و متون دینی است . البته تربیت عقلانی با تربیت ارزشی ، دینی و حتی عرفانی در تضاد نیست همچنان که ادغام برهان‌، قران و عرفا‌ن را می توان در حکمت متعالیه به نظاره نشست. برنامه فلسفه برای کودکان نیز از برنامه‌های آموزشی جدید در جهت بهبود روند فلسفه‌ورزی و تفکر در کودکان است و مدعی رویکردی جدید در تربیت عقلانی با نام «حلقه کندوکاو» است .این برنامه باوجود ظرفیت‌های خوب برای ایجاد فضای تفکر دارای مبانی‌ای ناهمخوان با مبانی فلسفی تربیت اسلامی است. به این منظور ضروری است جهت استفاده از ظرفیتهای مثبت این برنامه، مبانی فلسفی آن مورد توجه قرار گیرد. البته در این مجال به علت اهمیت و ارتباط مستقیم مبانی معرفت‌شناختی با تربیت عقلانی این مبنا مورد بررسی قرار می گیرد. به این منظور بعد از بررسی وتحلیل این برنامه، مبانی معرفت شناختی آن استخراج و با مبانی مستخرج از حکمت متعالیه مقایسه می شود. نتایج حاصل نشان می‌دهد حکمت متعالیه می‌تواند با داشتن مبانی معرفت شناختی همچون امکان دسترسی به یقین ،مطلق گرایی ، تنوع ابزار و منابع معرفت و امکان معرفت دینی و فلسفه الهی فضای تربیتی متفاوتی از برنامه فلسفه برای کودکان عرضه کند که علاوه بر استفاده از ظرفیت‌های مثبت برنامه فلسفه برای کودکان، نواقص آن را در تربیت یک انسان جامع خداجوی اندیشه‌ورز برطرف سازد

نظام‌مند کردن گزاره‌های دینی ناظر به تشریع مجازات‌های اسلامی، نقش عمده‌ای در درک همه جانبه فلسفه تشریع آنها و پاسخ‌ به شبهات مخالفان دارد. نتیجه این کار، استخراج بایدها و نبایدهایی مبتنی بر عقاید دینی است که بر تشریع مجازات‌های اسلامی حاکم‌‌اند. این بایدها و نبایدها، اصول کلامی حاکم بر تشریع مجازات‌ خوانده می‌شوند. این مقاله درصدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی و با مفروض گرفتن ساحت‌های وجودی انسان و مسیر تکاملی او در انسان‌شناسی اسلامی، ضمن نظام‌مند کردن گزاره‌های دینی ناظر به تشریع مجازات‌ در اسلام، اصول کلامی‌ای را استخراج کند که با بکارگیری صحیح آنها، فلسفه تشریع مجازات‌های اسلامی به‌خوبی روشن گردد. بر اساس یافته‌های این پژوهش، اصول مستخرج از متون دینی عبارتند از: ۱. اصل کرامت ذاتی انسان؛ ۲. اصل هدایت‌گری و رستگاری؛ ۳. اصل عدالت‌طلبی و احقاق حق؛ ۴. اصل حیات و پویایی فرد و جامعه؛ ۵. اصل بازدارندگی در مجازات. بعد از تبیین این اصول و بیان تقدم یا تأخر آنها نسبت به یکدیگر، به نقش آنها در پاسخ به شبهات کلامی وارد بر مجازات‌های اسلامی اشاره شده است.

نظام‌مند‌کردن گزاره‌های دینی ناظر به تشریع مجازات‌های اسلامی، به‌ویژه مجازات قصاص نفس و استخراج اصول حاکم بر تشریع این مجازات، نقش مهمی در درک فلسفۀ تشریع آن و چگونگی پاسخ‌ به شبهات وارد بر آن دارد؛ زیرا تنها از این طریق می‌توان زمینۀ پاسخ‌دهی مدونی را به شبهات مخالفان ایجاد کرد. این مقاله با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و با در‌نظر‌داشتن ساحت‌های وجودی انسان و مسیر تکاملی او در انسان‌شناسی اسلامی، درصدد استخراج اصول کلامی‌ای‌ است که با به‌کارگیری صحیح آن‌ها، فلسفۀ تشریع مجازات قصاص نفس به‌خوبی روشن و زمینۀ پاسخ‌‌هایی نقضی و حلی برای شبهات قصاص ایجاد شود. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده در این مقاله، پنج اصل کلامی که عبارتند از: ۱. اصل کرامت ذاتی انسان؛ ۲. اصل هدایتگری و رستگاری؛ ۳. اصل عدالت‌طلبی و احقاق حق؛ ۴. اصل حیات و پویایی فرد و جامعه؛ ۵. اصل بازدارندگی در مجازات، بر تشریع مجازات قصاص نفس حاکمند. این مقاله با بهره‌گیری از اقتضائات این اصول و استفاده از تقدم و تأخر آن‌ها در پاسخ به شبهات قصاص، به نمونه‌هایی از این شبهات نظیر برتری مجازات حبس ابد بر قصاص نفس و نیز مخالفت قصاص با حس بشردوستی انسان و کرامت انسانی قاتل پاسخ می‌دهد.

یکی از مهم‌ترین دلایل پیتر سینگر، از مدافعان حق حیات حیوانات، گونه‌پرستانه بودن بسیاری از رفتارهای انسان با حیوانات است. او حیوان را دارای حق توجه برابر با انسان می‌داند و توجه ویژۀ انسان به افراد نوع خود را «گونه‌پرستی» می‌نامد و هرگونه استفاده از حیوان را استفادۀ ابزاری و نادرست می‌شمرد. از نظر او گونه‌پرستی به‌مثابۀ نژادپرستی‌است و همان‌گونه که نژادپرستی به‌لحاظ اخلاقی نادرست است، گونه‌پرستی نیز نادرست و غیر اخلاقی است. در این مقاله، ضمن بررسی و نقد این استدلال سینگر، مشخص می‌شود که آنچه محکوم است، ترجیح بدون دلیل یک نوع بر نوع دیگر است که در مقایسۀ انسان با حیوان، به دلیل وجود برتری‌های خاص نوع انسان منتفی‌است و با توجه به جایگاه خاص انسان در هستی، تفاوت رفتار در مواجهه با انسان و حیوان، متفاوت با نژادپرستی بوده و در نتیجه، استفادۀ هدفمند و مسئولانۀ انسان از حیوان مجاز است و برتری انسان نه‌تنها تجویز نگاه برتری‌جویانۀ او به حیوان نیست، بلکه باید موجب رعایت بیشتر حقوق حیوان شود. بدون ادعا بودنِ منطق ضد گونه‌پرستی، بی‌توجهی به تفاوت شأن و منزلت انسان و حیوان و توجه‌نکردن به جایگاه انسان در عالم هستی، از جمله نقدهایی‌است که می‌توان به سینگر وارد کرد.

یکی از مهمترین دلایل مدافعان حق حیات حیوانات و لزوم تغییر رفتار نامناسب با آنان، «استعداد درک درد و رنج» در حیوانات است. پیتر سینگر از مدافعان اصلی این استدلال و با تاکید بر لزوم توجه برابر به حیوان با انسان، هرگونه استفاده از حیوان اعم از خوردن گوشت، پژوهش آزمایشگاهی، دامداری صنعتی را به چالش می‌کشد. او با انکار برتری انسان بر حیوان، تمام بهره‌وری‌ها از حیوان را به لحاظ اخلاقی نادرست دانسته و با نقد نگاه ادیان در این باره آن را زمینه‌ساز تضییع حقوق حیوانات معرفی می‌کند. در این مقاله ضمن بررسی و نقد این استدلال و با تاکید بر لزوم رعایت حریم حیوانات و مسوولیت انسان در قبال آنها بیان می‌گردد که با توجه به جایگاه ویژه انسان در عالم هستی و تفاوتهای وجودی او با حیوانات، استفاده هدفمند و مسوولانه او از حیوان از نظر اخلاقی مجاز است که نگاهی بر آموزه‌های ادیان نیز موید آن می‌باشد. توجه به رابطه درد و رنج با علم و آگاهی، میزان ارزش انسان، ملاک یکسان جنین و حیوان، تناقض در ادعا نیز از جمله نقدهایی است که می‌توان به سینگر وارد کرد.

تفکر عقلانی دربارۀ اخلاق از همان ابتدای نزاع‌های کلامی میان متکلمان دیده می‌شود. شاید بتوان گفت نخستین بحث جدی در این زمینه، نزاع مشهور میان اشاعره و معتزله دربارۀ حسن و قبح افعال است. اشاعره حسن و قبح را وابسته و مستند به خدا می‌دانستند و معتزله و امامیه مستقل از خدا. در آثار عالمان اخلاق اسلامی نیز تفکر عقلانی دربارۀ اخلاق مشاهده می‌شود و معمولاً در آغاز برخی از کتاب‌های اخلاقی، تقریری از اخلاق فضیلت ارسطو ارائه شده است. در قرن اخیر، تفکر عقلانی دربارۀ اخلاق در غرب، رشد و شکوفایی چشمگیری داشته است؛ به‌گونه‌ای‌که عنوان مستقلی به آن اختصاص داده شده و به نام فلسفۀ اخلاق مشهور شده است. با توجه به گذشت صد سال از تأسیس حوزۀ علمیۀ قم، حال این پرسش مطرح است که در سدۀ اخیر، تفکر عقلانی و به عبارتی فلسفۀ اخلاق در حوزۀ علمیه چگونه بوده و چه فرازوفرودی را پشت سر گذاشته و چه آینده‌ای در انتظار آن است. شاید بتوان برای تحلیل چنین امر مهمی، دو برش تاریخی قبل از پیروزی انقلاب و بعد از آن را در نظر گرفت و بی‌شک میان این دو دوره تفاوتی جدی در این زمینه وجود دارد. در این مقاله سعی می‌شود وضعیت فلسفۀ اخلاق در سدۀ اخیر در حوزۀ علمیه تحلیل و بررسی شود. حاصل آنکه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، فلسفۀ اخلاق رواج چندانی نداشته است و اولین کسی که در این زمینه ورود کرده است شهید مطهری است، ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فلسفۀ اخلاق در قلمروهای گوناگون فرااخلاق، اخلاق هنجاری نظری و اخلاق کاربردی رشد نسبتاً خوبی داشته است.

از دیرباز بشر در آرزوی بهسازی ترکیب ژنتیکی نسل خود و پاک‌سازی آن از برخی معلولیت‌ها و نقص‌ها بوده و همواره در عصرهای مختلف این دغدغه به سبک‌های مختلف پیگیری شده است. وجود سیاست‌های اقتدارگرا و نژادپرستانه و روش‌های تبعیض‌آمیز در اصلاح نژاد قدیم، حکم به غیراخلاقی‌بودن آن را آسان می‌نمود،‌ اما قضاوت درباره اصلاح نژاد لیبرال و جدید قدری دشوار است. زیرا گروهی با استناد به زمینه‌های علمی و بسترهای اجتماعی ناشی از پیشرفت‌های علم ژنتیک و ارزش‌های جوامع لیبرالی حکم به اخلاقی‌شدن آن می‌کنند و در مقابل گروه دیگر با وجود این زمینه‌ها، چالش‌های اخلاقی مربوط را همچنان باقی می‌دانند. یکی از این چالش‌های مهم، نقض اصل عدالت، البته به ‌گونه‌ای متفاوت با گذشته، است. بی‌عدالتی در اصلاح نژاد قدیم به سبب تحمیل برنامه اصلاح نژاد به ‌صورت تبعیض‌آمیز بر طبقه خاصی بود و نمود بی‌عدالتی در شیوه جدید اصلاح نژاد این است که مزایایش در صورت تجویز در دسترس اقشار خاصی قرار می‌گیرد و امکان بهره‌برداری همگانی از آن نیست. تجویز بی‌قید و شرط اصلاح نژاد بدون بررسی برخی ملاحظات اخلاقی، پیامدها و چالش‌های اخلاقی دیگری را نیز به دنبال خواهد داشت. چالش‌های اخلاقی متنوعی همچنان در برنامه اصلاح نژاد لیبرال و جدید با محوریت اصل عدالت وجود دارد. نوشتار حاضر در پی شناسایی، بررسی و تحلیل اخلاقی آنها است.