آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

رساله اي مشهور در بيان گفتگوهاي بين حضرت علي بن موسي الرضا عليهما آلاف التحية و الثناء و مأمون عباسي و آن در واقع سؤالاتي از سوي مأمون است كه بيش تر درباره ي عصمت انبياء عليهم السلام از حضرت امام رضا عليه السلام نموده است و آن از سوي شيخ صدوق (د. 381هـ) در كتاب عيون أخبار الرضا عليه السلام و به روايت تميم بن عبدالله قرشي از پدرش احمد بن سليمان نيشابوري از علي بن جهم نقل شده است؛ البته ترديدي نيست كه بين حضرت و مأمون گفتگوهاي متنوعي در موضوعات گوناگون در مقاطع و مناسبت هاي مختلف صورت گرفته است و در اين زمينه در سرچشمهها (منابع) و فهارس با عنوان مناظرات المأمون مع الامام الرضا عليه السلامت به عربي و فارسي آثار متنوع چندي گزارش گرديده است كه ممكن است برخي از آن ها نيز در مواردي با نسخه ي مورد بحث مرتبط بوده باشد كه به هر تقدير نياز به بررسي بيش تر دارد. به نظر مي رسد گفتگوهاي مورد بحث، همان مناظره اي بوده باشد كه از سوي بزرگاني همچون مرحومان علامه مجلسي (د 1110هـ) و مولي محمد اسماعيل خواجويي (د. 1173هـ) نيز شرح گرديده است. (متقي، حسين) [شورا 2/248/40]

حضور چشمگیر راویان تضعیف‌شده در جای جای منابع حدیثی شیعه و از آن میان، احادیث فقهی، چگونگی مواجهه با این احادیث را دست‌خوش دشواری کرده‌است. پیامد این دشواری در دو عرصه خودنمایی می‌کند؛ یکی، باطل‌انگاشتن حجم قابل توجهی از احادیث راه‌یافته بن منابع حدیثی و دیگری سردرگی در تحلیل رفتار برخی بزرگان در مواجهه عملی با احادیث راویان ضعیف. به هنگام گذر از داده‌های به دست‌رسیده در لابلای منابع حدیثی و اعتبارسنجی پیشینیان، با دو پدیده روبرو می‌شویم؛ رفتار عملیِ اصحاب با راویان ضعیف در عرصه‌ی نگاشته‌های حدیثی و دیگری، نگاه توصیفی به راویان در منابع اعتبارسنجی. جدا دیدن این دو پدیده و توجه‌نداشتن به ارتباط بنیادینی که میان نآآآن‌ها برقرار است، می‌تواند به پیمودن بیراهه‌هایی در مطالعات حدیث‌شناختی بیانجامد. نوشتار حاضر به بررسی رفتار شیخ صدوق در عمل به برخی احادیث منفرد فقهی الزامی که سهل بن زیاد در سند آن واقع شده، پرداخته است. هدف از این نوشتار، کشف منطق علمی حاکم بر عمل به چنین احادیثی است. این پژوهش نشان می دهد که تکیه بر منابع حدیثی-به ویژه کتاب النوادر- از سوی شیخ صدوق یکی از عوامل دستیابی به احادیث صادر از معصومان علیهم السلام است که ضعف راوی را تحت الشعاع قرار داده و باور و عمل به روایات راوی ضعیف را به دنبال داشته است.

این نوشتار به بازشناسی هویت یکی از مشایخ گمنام همدانی شیخ صدوق، یعنی ابواحمد سرَّاج همدانی و نقش او در آثار شیخ می‌پردازد و نقش واسطه‌ای شیخ صدوق در انتقال منقولات او به فرهنگ شیعی را مدِّنظر قرار می‌دهد و با جمع‌آوری و تحلیل داده‌های محدودی که شیخ صدوق در آثار خود از سَرَّاج دارد، تلاش می‌کند تا پس از مشخص‌کردن مذهب وی به یافته‌های بیشتری در شناخت او و مشایخش دست یابد. برخلافِ باور رایج، او مذهبی امامی نداشته است. نگارنده با بررسی ورود بعضی اخبار او به فرهنگ امامی و نقش پررنگ این اخبار در ادوار بعدی بین محدثان و حتی فقیهان امامیه و نیز بررسی شش خبر سراج در میراث امامیه نشان می‌دهد که حداقل دو خبر از اخبار او، از اخبار منتقلهٔ نااستوار است.

کتاب تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)، از تفاسیر روایی با حدود 379 روایت است؛ که با نزدیک به یکصد نسخه خطی متأخر، در نوع خود، کم‌نظیر است. این اثر، جدای از بی‌توجهی فهرست‌نویسان و تراجم نگاران به آن، از جهات مختلفی همچون: «تاریخ تألیف، انتساب کتاب به مؤلف، اسناد و محتوای کتاب»،‌ مناقشه‌آمیز است. یکی از این مشکلات، که لازم به تأمل است، بررسی اسناد این کتاب می‌باشد؛ هم از نظر بررسی شکلی اسناد در نسخه‌های خطی، هم بررسی راویان اسناد، از نظر افتادگی و ترجمه رجالی. در پژوهش حاضر، ضمن معرفی پنج نوع اسناد این تفسیر و نیز بررسی رجالی راویان اسناد این تفسیر تا شیخ صدوق، مشخص شد این اثر، که به احتمال بسیار قوی متعلق به ناصر اطروش و از میراث زیدیه است، حدود دویست سال «ارسال طویل نسخه‌ای» دارد؛ و نیز در بررسی رجالی ده تن از راویان اسناد آن تا شیخ صدوق، مشخص شد که جدای از افتادگی‌ها و ارسال این اسناد، بیشتر راویان این اثر، «ناشناس، مجهول و یا ضعیف» هستند. همچنین به نظر می‌رسد که شیخ صدوق این کتاب را، حداقل به شکل کنونی، در اختیار نداشته است.

شیعه از سده‌های نخستین در تفسیر قرآن کریم و شرح معانی آن نقش داشتند و تاریخ تفسیر، عناوین بیش از دو هزار و دویست تفسیر متعلق به شیعه‌ی امامیه را ثبت و ضبط کرده است. یکی از این پرچمداران شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه قمی است که کتاب‌های او مشتمل بر آراء تفسیری بسیاری بوده و تأثیر زیادی بر تفسر و تبیین کلام الله از خود به جای گذاشته است. اما آنچه مرا به نگارش در این موضوع وادار کرد، کم‌کاری محققین در این زمینه و بی‌اعتنایی به آراء تفسیری وی با وجود اهمیت و بسیاری آنها بوده است، هر چند که از تفسیر او چیزی به دست ما نرسیده است. از این رو مناسب دیدم که آرائی که در درون تألیفات اوست گردآوری کنم. پس آنها را در این تحقیق در یک جا گرد آوردم و عنوان آن را گردآوری و بررسی آراء تفسیری شیخ صدوق در آثارش نامیدم. روش من در این تحقیق همان روش گردآوری و تحلیل است، به طوری که آراء تفسیری او را در تألیفاتش دنبال کردم و آنها را در یک مکان فراهم آوردم، آنگاه به بررسی و مقایسه آنها با آراء دیگر مفسرین اقدام کردم و در ادامه به دسته‌بندی یا تقدم یکی بر دیگری پرداختم که به نتایجی منجر شد از آن جمله این که شیخ صدوق بلکه دیگر علمای امامیه کوشش بسیاری در شرح و تبیین قرآن کریم نشان داده‌اند، ولی به دیگران توجهی نداشتند و راوی آنها خود مفسر و فقیه و متکلم بوده است. به این ترتیب شیخ صدوق قرآن کریم را مطابق آنچه در ذهن داشت و بر اساس آنچه از احادیث ائمه هدی به او رسیده بود و یا با مراجعه به گفتار اهل لغت تفسیر نموده و تا اندازه‌ی زیادی از روش روائی و نقلی خارج نشده است.

کتاب عقاید شیخ صدوق کتابی گران قیمت برای مذهب شیعه دوازده امام است. وی در این کتاب مهمترین عقاید شیعه را بیان کرده و آنها را با شواهد قرآنی و احادیث نبوی اثبات کرده است. این کتاب چهل و پنج فصل دارد. سوره توحید ، فصل صفات ذاتی و فعالی خداوند ، فصل عدل الهی و ... نامگذاری شده است. این کتاب شیعیان میانمار را معرفی می کند که هنوز با اعتقادات واقعی شیعه آشنا نیستند. در فصول این کتاب توضیحاتی ارائه داده ام تا شیعیان میانمار بیشتر درک کنند. تاکنون چنین کتابی در میانمار نوشته نشده است. اگر کسی می خواهد اعتقادات شیعه را بداند ، باید زبان دیگری مانند عربی یا فارسی را بیاموزد. (الحمدلله) امروز با یاری خداوند توانستیم کتاب عقاید شیعه را ترجمه کنیم. بنابراین شیعیان میانمار باید از این کتاب بهره مند شوند.

تاریخ علم و فرهنگ غنی اسالمی مزین است به نام ستارگان و مشاهیری که با تالش خستگی ناپذیر و هوش سرشار خود واز رهگذر تزکیه و تهذیب نفس پیش برندگان راه علم و معرفت در پهنه جغرافیایی اسالم بوده اند. ایشان وامدار اسالم اند و نیز، شریعت خاتم به برکت روح بلند ایشان توسعه یافته و تثبیت گشته است و به همین سبب است که مدال افضل بودن بر انبیا را دریافت کرده اند. در میان این نام آوران و اندیشمندان پارسا، به اعتراف بسیاری از علمای پس از وی، نام شیخ صدوق تا حیات اسالم باقی است، خواهد درخشید. محدث فقیهی که در زمان امامت آخرین امام شیعیان می زیست و به دعای آن حضرت پا به عرصه وجود نهاد. از ایشان تالیفات مهمی باقی مانده که از منابع دست اول علمی محسوب می شود. از وجوه حایز اهمیت آثار شیخ صدوق در حوزه مهدویت، نزدیک بودن زمان حیات ایشان با آغاز دوره امامت امام عصر عجل اهلل تعالی فرجه الشریف می باشد. اعتقاد به مهدویت، باور و ایمان به آخرین ذخیره هستی، ثمره تمامی رسالت ها، منشا همه کماالت، سرچشمه تمام خیرات و جلوه تمامی خیرات و زیبایی ها است. ایمان به مهدویت اعتقاد را در قبها احیا می کند، به حیات انسان هدف و معنا می دهد و انسان را به آینده ای درخشان نوید می دهد به او قدرت داده تا در برابر ظلم و ستم ایستادگی کند و در مقابل ستمگران و غاصبان سرتسلیم و تعظیم پایین نیندازد. اعتقاد به مهدویت یک اعتقاد دینی با ویژگی خاص نیست، بنابراین این نگاه و اندیشه ای بود در بین تمام سرزمین های جهان با هر فرهنگ و رسومی، هر ملیت و نژادی وجود داشته، این اعتقاد ذاتی آنجا خود را بیان دارد که ملتهای گوناگون جهان با کلیه تفاوتهایی که موجود است به یک نگاه و باور همسو ایمان دارند و آن این بود که عاقبت زمانی برای زمین و انسان موجود تازه رسیده است که بشر را از کلیه سیاهی ها و زشتی ها پاک داشته و بشر را به بزرگی و کمال آنصورتی که شایسته این خلیفه خدایی است رهنمون داشته است. مهدویت فقط برای آینده نامعلوم بشریت، اهداف مشخص و زیبا بیان داشته که امروز بشر نیز در حیطه فهم و معرفت به این مهم است. ندانستن امام راه، اهداف و محل او و ندانستن تکالیف ما در قبال او، همان حیات جاهلی است که مرگ جاهلی را در پی دارد و در روایات گوناگون به آن پرداخته شده است. پژوهش حاضر اثبات و تبیین عقلی و روایی مهدویت در آثار شیخ صدوق است. ایشان با دعای امام عصر عجل اهلل تعالی فرجه به دنیا آمده و به امر آن حضرت دست به قلم برده و کتاب کمال الدین و تمام د النعه را به رشته تحریر درآورده است. این کتاب در مورد سنت الهی غیبت می باشد که در طول زمان در میان فرستادگان و انبیا الهی جاری بوده است.

شیعه امامیه پیامبران و ائمه(ع) را در همه بخش‌های زندگی‏شان از جمله تشخیص مصالح و مفاسد موضوعات و مسائل عادی زندگی و رهبری سیاسی جامعه معصوم می دانند. گفتار پیشوایان دینی و بزرگان علمی شیعه بیان‏گر این حقیقت است. شیخ صدوق در بین امامیه به ظاهر مخالف این دیدگاه است، اما به نظر می‌رسد او نیز با دیگر عالمان شیعه هم رأی است. وی از سهو نبی سخن می‏گوید و از آن به سهو رحمانی تعبیر می‌کند بنابراین نسبت دادن نظریه سهو شیطانی نسبت به او صحیح نیست. در این نوشتار پس از اشاره به شؤون و وظائف پیامبر اکرم(ص)، گستره عصمت حضرتش را در این امور بیان خواهیم کرد.

یکی از اتهاماتی وارده بر شیخ صدوق، اثرپذیری بی‌ضابطه او از مشایخ شیعی عنوان شده است. از سویی دیگر برخی در ذیل روایات منتقله، بهره‌گیری وی از مشایخ عامه را نیز دلیل ورود روایات ناصحیح عامه به منابع حدیثی شیعه دانسته‌اند. از این‌رو پژوهش حاضر بر آن است تا با روش توصیفی-تحلیلی به چگونگی بهره‌گیری شیخ صدوق از نظرات مشایخش بپردازد تا چارچوب‌های وی در میزان و حوزه‌های اثرپذیری از مشایخش را تبیین کند. اثرپذیری شیخ صدوق از مشایخ شیعی در موضوعات رجالی، اعتقادی، تفسیری، لغوی، فقه الحدیثی، نقد الحدیثی و تاریخی بوده است. اما صدوق در این اثرپذیری ضابطه‌مند بوده و دیدی نقادانه به این نظرات داشته است. هم‌چنین او در اخذ روایات از مشایخ عامه از پذیرش هر روایتی اجتناب نموده و با اهدافی هم‌چون اثبات حقانیت شیعه، اقرار آن‌ها در فضایل اهل بیت (ع)، وحدت بین شیعه و سنی به نقل روایات آن‌ها پرداخته است اما دید نقادانه خود را نیز در این بین انعکاس داده است. شناخت کافی صدوق بر فقه عامه سبب شده است تا فتاوای صدوق از اثرپذیری از مشایخ عامه مصون بماند. در مباحث غیرفقهی نیز نقل روایات عامه یا در تأیید روایات و عقاید شیعه بوده یا در موضوعات کم اهمیت بوده است. مشایخ عامه صدوق در انتقال روایاتی هم‌چون سهوالنبی، تحریف قرآن و سبعة احرف نیز نقشی نداشته‌اند.