جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آلفرد نورث وایتهد (1861-1947) بر این باور است که در هر نظام فلسفی یک امر غایی وجود دارد که اساس آن به شمار می­آید. در فلسفۀ ارگانیسم او، که اصالت را به صیرورت و پویش می­دهد، این امر غایی عبارت است از خلاقیت. اما وقتی در این زمینه به سراغ آثارش می­رویم درمی­یابیم که به رغم اهمیت این موضوع، او مقصود خویش را به روشنی بیان نکرده است. نوشتار حاضر با نظر به اهمیت این موضوع، تلاشی است در جهت: یکم، توصیف و تحلیل خلاقیت به مثابه اصل غایی و روشن ساختن عمده مشخصه­های آن. دوم، نقد تفسیرهای کثرت­گرایانه و وحدت­گرایانه از خلاقیت و ارائۀ تفسیری دیگر از خلاقیت که مبتنی بر وحدت در عین کثرت باشد. سوم، بررسی رابطۀ خلاقیت با خدا در آثار وایتهد و نشان دادن اینکه قرائت وایتهد از وجود خدا در چهارچوب نظام پویشی­اش (به خصوص در پویش و واقعیت)، ایجاب می­کند خدا و خلاقیت متمایز از هم باشند اما در عین حال به هم وابسته. چهارم، استخراج پاره­ای از پیامدهای مهم الهیاتی خلاقیت به مثابه امر غایی و نقد دیدگاه وایتهد بر اساس تمایز بین خلاقیت جهان­شناسانه و خلاقیت هستی­شناسانه که حاکی از این است که خلاقیت مورد نظر وایتهد عمدتاً از سنخ خلاقیت جهان­شناسانه ­است و قابلیت تبیین آن در محدودۀ طبیعت می­گنجد.

چارلز هارتسهورن (1897-2000 م) سرشناس‌ترین فیلسوف و الهیدان پویشی، پس از وایتهد (1861-1947 م)، است. وی در پیِ نقد این وجه از خداباوری سنتی، که به‌واسطۀ تعالی‌گرایی، مانع ارتباط دوسویه میان خدا و جهان است، بدیل متفاوتی را مطرح می‌کند، که مطابق آن، خدا واجد دو قطب انتزاعی و غیرانتزاعی (بالفعل)، فرض می‌شود. به زعم او، قطب انتزاعی خداوند مطلق و تغییر‌ناپذیر است و قطب بالفعل او نسبی و تغییر‌پذیر؛ و به‌واسطه همین قطب تغییرپذیر است که خداوند، جهان را در خود جای می‌دهد. به‌نظر می‌رسد، همین نگرش دوقطبی هارتسهورن به ساحت الهی است که به نظریۀ «همه‌درخداانگاری» انجامیده‌است. پژوهش حاضر، با روش تحلیلی-انتقادی، ضمن تحلیل نظریۀ «همه‌درخداانگاری» و استخراج مشخصه‌های آن از آثار هارتسهورن، به بررسی خداباوری دوقطبی به‌عنوان بن‌مایۀ اصلی «همه‌در‌خداانگاری» می‌پردازد. یافته‌های پژوهش پیش‌رو حکایت از این دارند که «همه‌درخداانگاری»، متضمّن پیامدهایی، چون زمانمند شدن خدا و علم او، تغییرپذیری کمال الهی، تأثیرپذیری خدا از مخلوقات، حلول خدا در جهان و محدودیت قدرت الهی است. دیدگاه‌های هارتسهورن، همچنین به‌خاطر تأکید بر پویش و تغییرپذیری خداوند، نمی‌تواند به‌عنوان جایگزین مناسبی برای خداباوری سنتی پذیرفته شود. با وجود این، در جهان‌شناسی هارتسهورن، چون خدا و مخلوقات به‌عنوان هویّاتِ متمایز از یکدیگر، به رسمیت شناخته شده‌اند، نظام فکری او متمایز از اندیشۀ «همه‌خداانگاری» است که یکسانی و همسانی خدا و جهان را مسلم فرض می‌کند.

نوشتار حاضر بر مبنای روش تحقیق توصیفی- تحلیلی می‌کوشد جایگاه زمان را در نظام فکری داریوش شایگان به خصوص ظهور و بروز آن در قلمرو فرهنگ سنتی و مدرن، شعر، نقاشی و رمان مورد ارزیابی قرار دهد. نتایج به دست آمده حاکی از این است که او دالّ مرکزی یا هستۀ مرکزی فرهنگ را زمان می‌داند. این هستۀ مرکزی در فرهنگ‌های سنتی مشرق‌زمین، زمان اسطوره‌ای و در فرهنگ مدرن غرب، زمان خطی است. او با تعلق خاطری عمیق که به زمان اسطوره‌ای و تجلیات آن دارد می-کوشد با نقب‌زدن به اندیشه‌های گوناگون آن را بیابد. از نظر شایگان، هرچند با ظهور مدرنیته در فرهنگ غرب، زمان اسطوره‌ای به محاق رفت و زمان خطی به جای آن قرار گرفت، اما در پایان قرن بیستم در پی انقلاب الکترونیک، زمان خطی جای خود را به زمانِ حالی جهانی داد که قرابت زیادی با زمان اسطوره‌ای دارد. البته که نباید از اختلاف هستی‌شناسانه آنها غافل بود. سرانجام، این سعی و تلاش شایگان او را به سوی رمان سوق می‌دهد و زمان اسطوره‌ای آغازین را در رمان « در جستجوی زمان از دست رفته» مارسل پروست می‌یابد.

امروزه طبیعت­ گرایی دینی یکی از رویکردهای بارز در الهیات فلسفی معاصر به شمار می­آید که از آن قرائت­های مختلفی ارائه شده است. در این میان طبیعت­ گرایی دینی مبتنی بر الهیات پویشی که ریشه در فلسفۀ پویشی وایتهد دارد و نماینده بارز آن گریفین است، از جایگاه بس مهمی برخوردار است؛ چراکه تلاش می­کند با عبور از طبیعت­ گرایی حداکثری از یک سو و عبور از فراطبیعت­ گرایی دینی از دیگر سو، طرحی نو را دراندازد که با شرایط جهان پسامدرن سازگاری داشته باشد. مقالۀ حاضر بر آن است اولاً نشان دهد چگونه گریفین به این طرح یا الگوی الهیاتی رسیده است. ثانیاً مهم­ترین مشخصه­ های این رویکرد الهیاتی را در مقایسه با فراطبیعت ­گرایی دینی و طبیعت گرایی حداکثری معلوم سازد. ثالثاً با نگاهی نقادانه نشان دهد این رویکرد هرچند از حیث سازگاری با علم پسامدرن توفیقاتی داشته است، با چالش­ هایی روبه ‏روست از قبیل بی ‏توجهی به داده ­های ذاتاً دینی به­ ویژه وحی و متون مقدس، ناسازگاری در درک وجود خدا از حیث حضور عناصری فراطبیعت­ گرایانه و تعارض با عقلانیت معتدل یا انتقادی. افزون بر اینها در مقایسه با الگوی برگرفته از حکمت صدرایی، نمی­تواند تبیین قانع‏ کننده­ای از رابطۀ خدا و جهان و فاعلیت خداوند به دست دهد که مقبولیت عام پیدا کند.

توجه به انواع و مراتب عقل، به‌عنوان ابزار شناخت در فلسفه و عرفان از قرن‌ها پیش مطرح بوده است. در این میان مولانا نیز بر جایگاه و اهمّیت عقل و تمایز انواع آن تأکید داشته است. با دقت در مثنوی می‌توان دریافت که عقل جزوی و کلّی، شباهت های قابل تأمّلی با تفکّر اوّلیه و ثانویه‌،که گابریل مارسل، فیلسوف فرانسوی مطرح کرده است، دارند. مارسل دو سنخ تفکّر را از هم متمایز می‌کند؛ یکی تفکّر اوّلیه که ناظر به مسائل است و دیگری تفکّر ثانویه که ناظر به رازهاست. پژوهش حاضر به شیوۀ تحلیلی-مقایسه‌ای انجام شده و نتایج به‌دست آمده حاکی از آن است که مولانا و مارسل از دو دریچۀ متفاوت یعنی اولی عرفانی و دومی فلسفی، دریافته‌اند که حقایق ماورائی را از طریق تجربه و شهود واز طریق مواجهه می‌توان دریافت که در نهایت با معرفتی حیرت‌زا کشف می‌شوند. همچنین تقسیمات دو سنخی برای معرفت، آثار و نتایج اخلاقی دارد که البته هدف مارسل،کارکردهای اخلاقی و معنوی آنها مورد نظر بوده، ولی هدف مولانا رسیدن و پیوستن به حقیقت و اصل وجود است و عمل اخلاقی در مسیر معرفت به امور ماورائی، وسیله‌ای برای نیل به این حقیقت است. مولانا و مارسل در این تقسیم‌بندی‌ها، فلاسفه را به جهت استفاده از ابزار مادی درفهم امور ماورائی، مورد نقد قرار داده‌اند؛ با این حال در مورد امور ماورائی مولانا معتقد است، مسیر طریقت باید به مدد یک پیر واصل طی شود اما چنین مسئله‌ای در تفکر مارسل که فیلسوف است، مشاهده نمی‌شود.

عشق یکی از واژه‌های مهمی است که در اخلاق، فلسفه و عرفان و مکاتب مختلف فلسفی از جمله اگزیستانسیالیسم، مورد بحث قرار گرفته است. گابریل مارسل (1889-1973م)، فیلسوف فرانسوی قرن بیستم در تاملات فلسفی خویش با تفکیک «مساله» از «راز»، عشق را از مصادیق راز به­شمار آورده است. از نظر وی «راز» امری است که نمی­توان آن را از راه روش­های رایج در علوم و در قلمرو تفکر اولیه حل و فصل کرد، بلکه باید اذعان کرد که آن را باید در حوزه تفکر ثانویه مورد تامل قرار داد. همچنین از دیدگاه مارسل راز عشق به ساحت «بودن» متعلق است، نه به قلمرو «داشتن». در این مقاله به روشی توصیفی- تحلیلی، سعی کرده­ایم خطوط کلی اندیشه او را در این باب بیان کرده و لوازم معرفت­شناختی آن را از منظر روابط انسانی و پذیرش وجود دیگران در شبکه عاشقانه میان انسان­ها و پذیرش وجود موجودی متعالی در عشق به ماوراءالطبیعه، نفی شکاکیت، اثبات وجود جهان، کنار نهادن ذهنیت‌باوری و سوبژکتیویسم دکارتی مورد بحث قرار دهیم.

موضوع تأثیر ادیان بر یکدیگر از دیرباز -پس از سده نوزدهم- توجه دین پژوهان را به خود جلب کرده است. از آنجا که ادیان در بستر تاریخ پدید آمده‌اند، پژوهشگران با توجه به اسناد و مدارک تاریخی و باستان شناختی به جستجو در این زمینه می‌پردازند و هر بار که سند و یا کتیبه‌ای جدید کشف می‌شود، باب تازه‌ای به روی ایشان گشوده می‌شود. دین یهود که قدیمی ترین دین توحیدی ابراهیمی است همواره در برابر این نظر قرار دارد که باور یکتاپرستانه خود را چگونه به دست آورده است. از این رو، محققان به کندوکاو در این زمینه پرداختند تا بتوانند ریشه و سرچشمه‌ای برای این باور در میان یهودیان بیابند. از سویی، بنی اسرائیل مانند پیروان برخی ادیان-به عنوان نمونه: زرتشتی- که همواره یا بیشتر عمر خود را در سرزمینی خاص ساکن بوده‌اند، نبوده و از همان ابتدای شکل گیری و ظهور پیامبرشان، موسی، از سرزمینی به سرزمین دیگر آواره بودند. آنان پس از سال‌ها زندگی در مصر ناگزیر به همراه موسی از آن سرزمین خارج می‌شوند و سپس در کنعان اقامت می‌گزینند. بعد از حمله نبوکدنصر بابلی، به اسارت به بابل می‌روند و در آنجا با سرزمین ایران همسایه می‌شوند. در آن سال‌های لبریز از سختی و دشواری با آیین‌ها و اساطیر بین النهرین از نزدیک مواجه بودند و با توجه به سختگیری‌های دینی که بر آن‌ها تحمیل می‌شد، قادر نبودند آزادانه اعمال و آیین‌های خود را به جا آورند. در نهایت، کوروش هخامنشی آنان را از اسارت می‌رهاند و به همه اقوام آزادی دینی می‌بخشد. در اینجا عده‌ای در بابل مانده و برخی دیگر راهی کنعان می‌شوند. هر چند که در تاریخ، ذکر شده گروهی از ایشان به ایران مهاجرت کردند و به دربار هخامنشی راه یافتند. یهودیان پس از این آزادی، به جمع آوری و بازنگری در متون مقدس خود مشغول می‌شوند و در اینجاست که احتمال نفوذ و تأثیر آرای ادیان ملل دیگر، محل جستجو و تحقیق می‌گردد.

زرتشت قدیمی‌ترین پیامبرآریایی، مصلح اجتماعی و معلم اخلاق‌گرا است، نظام اخلاقی آیین او مبتنی بر فضایلی است که از آن به منش نیک یاد می‌شود. در منش نیک سه مفهوم اساسی پندار نیک و گفتار نیک و کردار نیک وجود دارد. برای درک هر گونه رفتاری که بر نظام اخلاقی مزدیسنا مبتنی است باید بررسی کرد که آن رفتار تا چه اندازه مبتنی بر منش نیک است؟ با عنایت به اینکه به لحاظ علمی تفاوتی بین مفاهیم آیین، دین، شریعت وجود ندارد، مسئله این تحقیق مبتنی بر این است که : اصول و مفاهیم بنیادین اخلاقی در آیین مزدیسنا کدامند؟ در دین یا آیین زرتشت کیهان شناسی (دوگانگی کیهانی و اخلاقی) چگونه توجیه و تفسیر می شود؟ همچنین فضایل و رذایل اخلاقی مرتبط با محیط زیست، اخلاق زناشویی چگونه است؟ در اهداف تحقیق، شناخت و تحلیل معیارهایی چون کیهان شناسی، انسان شناسی، رابطه دین و اخلاق، فضایل و رذایل اخلاقی از دیدگاه زرتشت و ریشه‌های آن، اصول اخلاقی زرتشت و باورهای اخرت شناسانه، تحلیل اخلاق زیست محیطی و تحلیل اخلاق زناشویی در آیین زرتشت مدنظر قرار گرفت. نتایج این تحقیق که به روش تحلیلی انجام شد حاکی از این است : در مزدیسنا جهان هستی به چهار دوره سه هزار ساله تقسیم می‌شود: در مرحله اول اهورا مزدا عالم فروهر را آفرید، در دوره دوم از روی صور عالم روحانی، جهان جسمانی خلقت یافت. در دوره سوم، دوران شهریاری شهریاران و خلقت بشر و طغیان و تسلط اهریمن است. زرتشت در آغاز هزاره اول از دوران چهارم زاده شد. در آیین زرتشت میان اخلاق و تربیت رابطه تنگاتنگ وجود دارد و انسان در مراحل مختلف تربیت روابط خود را با اهورامزدا، جهان هستی، خود و سایرین تنظیم می‌کند و به فضایل اخلاقی به موجب گرایش به نیکی، در اندیشه، گفتار و رفتارش نائل می شود. جامعه ایده آل زرتشت، جامعه ای عاری از خشم، ستم، دروغ و جهل است. جهان آفرینش به دو اصل یا مبدأ بر می‌گردد، یکی از خیرها پدید آمده سپنته مینو و دیگری که منبع صدور بدی‌ها است انگره مینو نام دارد و انسان در مبارزه خیر و شر قابل تصور است که به واسطه اندیشه و وجدان باید راه اشه را برگزیند. در آموزه های زرتشت لهراسب و گشتاسب به علت برخورداری از اندیشه و وجدان که رفتار حمایتی و عادلانه داشتند و از وجدان و خرد بهره برند به عنوان الگوهای اخلاقی هستند. در آیین زرتشت پاکی و طهارت منشاء معیاری برای سنجش تمامی رفتارها می تواند باشد. چنین نگاهی در باره اخلاق زیست محیطی و اخلاق زناشویی وجود دارد، زیرا عدم طهارت طبیعت و زن باعث آسیب رسانی به انسان می شود. آلودگی های زیست محیطی به انسان برمی‌گردد و زن به خاطر مولد بودن و مادر بودن باید از طهارت برخوردار باشد که در آیین زرتشت دستورات و احکام خاص خود را بر پایه منش نیک و آگاهی دارد.

بشر امروز با پیشرفت در علم و فناوری و پیچیدگی‌های دنیای مدرن از دین فاصله گرفته و‌‌ از معنویات دور شده است. این امر باعث ایجاد حس بی‌هویتی و پوچ‌گرایی در انسان گردیده در حالی که فطرتاً به معنا‌‌داری و هدفمندی نیازمند است. تنها منبع پاسخ‌گو به این نیاز بشردین است‌‌، پس لزوم دین‌داری از مهمترین نیازهای بشر محسوب می‌شود. از جمله کارکرد‌های دین در دنیای امروز می‌توان به ایجاد حس آرامش باطنی، خودباوری در پی کسب تعالیم دینی، زندگی آزادانه، اهتمام به تفکر و کسب معرفت از طریق انطباق علم و دین، به کارگیری اصول اخلاقی دینی در زندگی اشاره کرد. این پژوهش با هدف بررسی علل دین‌داری و نقش دین در زندگی انسان با توجه به دیدگاه‌های دو متفکر بزرگ جهان اسلام، علامه اقبال لاهوری و استاد شهید مطهری با روش تحقیق کتابخانه‌ای، توصیفی و مقایسه‌ای صورت گرفته است، که با مراجعه‌ی مستقیم به منابع اصلی و فیش برداری از آنها تنظیم و دسته بندی شده است. مهم‌ترین نتایج و یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که هر دو متفکر، دین را تأمین کننده آرامش و آزادی انسان دانسته و همچنین آن را احیا کننده فرد و جامعه و پیش‌برنده‌ی آن در زمینه‌های اخلاقی، علمی و فرهنگی می‌دانند و تنها در زمینه خاتمیت و وحی اختلاف نظر دارند. اقبال سرشت وحی را از سنخ غریزه و از نوع تجربه‌‌ی دینی می‌داند درحالی که مطهری وحی را هدایتی مافوق حس و عقل معرفی می‌کند و با تجربی بودن آن مخالف است و آن را تا حدود زیادی اکتسابی می‌داند.