جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جان برتن، خاورشناس انگلیسی، در سیر بررسی های خود زمینه ها و عواملی را برای گرایش مسلمانان به نسخ در قرآن تلقی کرده است که بررسی این زمینه ها در شناخت و ارزیابی اندیشه برتن راه گشا خواهد بود. برتن با استناد به آیات قرآن و عواملی هم چون ویژگیهای آیات ناسخ و منسوخ و تأثیر حکمت نسخ، تعدادی از آیات را با آیات دیگر، در تناقض می‌داند و این تناقض را یکی از عوامل پیدایش نسخ نشان می‌دهد، زیراکه نسخ برای حل این تناقضات میان احکام و آیات فقهی به وجود آمده و احکام بر طبق این تناقضات تغییر کرده است. نکته مثبت در استنادات وی این است که با مراجعه به تفاسیر و آوردن دلایلی از آنها نتیجه‌گیری کرده و اما ضعف کار وی، مراجعه به تفاسیر ضعیف، عدم توجه به نکات ادبی آیات و عدم توجه به فرایند نزول تدریجی آیات و بررسی نادرست آنها و تفسیرشان بوده که از این موارد، طبیعتا نتیجه ی درستی حاصل نشده است. در اینجا سعی بر آن است که با توجه به نظرات عالمان مسلمان، پاسخی صحیح به آراء و اندیشه‌های ضعیف برتن بدهیم و با بررسی آنها، این نظرات را تصحیح کنیم. در اینجا سعی بر آن است که با توجه به نظرات عالمان مسلمان، پاسخی صحیح به آراء و اندیشه‌های ضعیف برتن بدهیم و با بررسی آنها، این نظرات را تصحیح کنیم.

قرآن و سنت دو منبع اصلی از منابع فقه اسلامی است که در این خصوص تحلیل انتقادی نظریه‌های قرآنی، به‌ویژه در زمینه نسخ، از مباحث مهم علوم قرآنی و مؤثر در برگرفتن احکام فقهی به شمار می‌آید. خاورشناسان، مطالعاتی را در حوزه نسخ داشته و به طرح پرسشها و شبهاتی در این زمینه پرداخته‌اند. جان برتن، خاورشناس انگلیسی از خاورشناسان صاحب‌نظر در زمینه نسخ که آثار بسیاری در این زمینه ارائه داده است. طبیعی است که اگر به نقد و ارزیابی این آثار پرداخته نشود، با توجه به سرعت دستیابی به اطلاعات در دنیای کنونی، آثار زیانباری بر باور مسلمانان و سست کردن بنیادهای احکام فقهی خواهد داشت. با توجه به این ضرورت، لازم است آثار وی در مورد نظریه نسخ در قرآن، به دلیل چالش‌برانگیز بودن، بررسی شود. لذا این پژوهش با هدف بررسی و نقد مستندات و استدلال‌های برتن، با روش تحلیلی و مقایسه‌ای، ابعاد مختلف دیدگاه برتن را درباره نظریه نسخ بررسی می‌کند. برتن، بر خلاف دیدگاه رایج مسلمانان، تناقضات ظاهری آیات قرآن و روایات، و نحوه گردآوری قرآن را عوامل اصلی شکل‌گیری مفهوم نسخ در قرآن می‌داند. بررسی دقیق آثار برتن نشان می‌دهد که او به مواردی چون: ویژگی‌های آیات ناسخ و منسوخ، جمع بین آیات و روایات، روایات صحیح جمع‌آوری قرآن، و معنای صحیح آیات، توجه نکرده است. سپس برتن انواع نسخ را به سه دسته تقسیم می‌کند: نسخ حکم و تلاوت، نسخ حکم بدون تلاوت، و نسخ تلاوت بدون حکم. او مدعی است که در نسخ حکم و تلاوت، بخشی از اسناد وحی و احکام مرتبط به آن از بین رفته است. به عقیده برتن، علت این امر، فراموشی پیامبر6 بر اساس غریزه انسانی و خواست الهی برای حذف آن بخش از وحی است. اما بررسی منابع تاریخی و اسلامی نشان می‌دهد که برتن به مواردی چون: شخصیت پیامبر6، تفسیر صحیح آیات دالّ بر عدم فراموشی پیامبر6، حمایت الهی از ایشان و کتابش، تفاوت و تناقض روایات مربوط به آیات منسوخ التلاوه و الحکم و غیرتشریعی بودن محتوای آیات مورد نظر توجه نکرده است. در مورد نسخ حکم بدون تلاوت، برتن معتقد است که برخی آیات و سنت‌ها غیرفعال شده‌اند و این بی‌توجهی به احکام مستنبط، تلاشی برای هماهنگ‌سازی آنها با احکام فقهی رایج است. برتن برای اثبات این دیدگاه، به تفسیر گزینشی و کنار هم قرار دادن معنای آیات می‌پردازد. او با اصرار بر برداشت خود از نسخ به معنای حذف کامل حکم و متن، دچار ابهام و اشکال می‌شود؛ در حالی که مفهوم صحیح نسخ، به معنای پایان دوره اعتبار یک حکم یا محدود شدن دامنه آن است، نه حذف کلی. برتن با رویکرد تقلیل‌گرایانه و نادیده گرفتن مفهوم صحیح نسخ، دچار اشتباه تحلیلی شده و از فهم معنای دقیق نسخ که تغییر در محدوده حکم است بازمانده است. در مورد نسخ تلاوت بدون حکم، برتن انگیزه آن را گوناگونی مجازات زنا می‌داند و آن را برگرفته از منابعی چون قرآن، سنت و تورات می‌داند. در حالی که، بر اساس کتب روایی و تفسیری، این حکم قرآنی نیست، بلکه از سنت پیامبر6 نشأت گرفته است. برتن به شرایط و مصادیق این حکم توجه نکرده و آن را با آیات و سنن در تناقض می‌بیند. برتن، بر اساس نظر طبری، معتقد است دو نوع قرآن داریم: قرآن منبع (نزد خداوند) و قرآن سند (مصحف موجود). او معتقد است که قرآن منبع شامل تمامی آیات، حتی منسوخ التلاوه است. برتن در این بحث به جای تحلیل دیدگاه طبری، به برداشت شخصی از روایاتی که طبری آورده، اکتفا کرده و از درک مقصود طبری غافل مانده است. به نظر می‌رسد او با تمرکز بر ظاهر روایات و عدم توجه و تحلیل به مبانی تفسیری طبری، به نتیجه‌ای نادرست رسیده است. پرواضح است که برتن بر ناهمخوانی‌های میان منابع دین اسلام تأکید دارد و این بیشتر به دلیل بررسی روایات شاذ و نادرست است که طبیعتا نتیجه نادرست به دست می‌دهد.

جان برتن، قرآن پژوه انگليسی معتقد است که: قرآنی که امروزه در دستان ماست، در عصر پيامبر (ص) و توسط آن حضرت گردآوری شده است. مساله نسخ و مصاحف صحابه علل حذف نقش پيامبر (ص) از عرصه جمع آوری قرآن هستند. موضوعات نسخ تلاوت و حکم، نسخ تلاوت و بقای حکم و اختلاف قرائات مصاحف صحابه فاقد واقعيت خارجی بوده و ساخته اذهان فقيهانی است که در مناظرات خود با ديگر فقيهان، سعی کردند با تمسک به آنها آن دسته از احکام فقهی خود را که مستند آنها در نصوص مصحف فعلی وجود نداشت، مستند به قرآن نمايند. اگر پيامبر اسلام، آيات قرآنی را در قالب مصحفی گردآوری کرده باشد، ديگر، فقيهان مذکور نمی توانستند سخن از اختلاف قرائات مصاحف صحابه و حذف نصوصی از مصحف فعلی در قالب دو شکل نسخ تلاوت به ميان آورند. آنان چاره کار را در آن ديدند که با جعل رواياتی، نقش پيامبر (ص) را از عرصه جمع آوری قرآن حذف کنند و گردآوری آن را به دوران پس از حيات ايشان منتقل کنند. علی رغم نکات مثبتی که در نظريه بر تن وجود دارد، نقدهای اساسی نيز بر برخی از ارکان نظريه او وارد است.

از بررسی آرای قرآن پژوهان غربی (1860 ـ 1977 (چهار ديـدگاه متفـاوت دربـاره زمـان تـدوين قرآن به دست می آيد: جان برتن جمع آوری قرآن را در عهد پيـامبر ص مـی دانـد؛ فـردريش شوالی مدعی است كه قرآن در عصر عثمان جمع آوری شده است؛ پل كازانوا وآلفونس مينگانـا بر اين باورند كه قرآن در دوران خلافت عبدالملك به دستور حجاج بن يوسـف گـردآوری شـد؛ جان وانزبرو تدوين قرآن را در آغاز قرن سـوم مـی دانـد. مبنـای ايـن آرا، رويكردهـای شـكاكانه گولت تسيئر و شاخت درمورد احاديث اسـلامی اسـت. از ميـان آرای مـذكور، ديـدگاه بـرتن را می توان پذيرفت؛ ولی نه براساس دلايلی كه وی در تحقيقات خود برآنها پـای فـشرده، بلكـه بـر مبنای دلايل عقلی، تاريخی، روايی وقرآنی كه برخی از عالمان مسلمان اقامه كرده اند.