جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روان‌شناسی کمال با موضع‌گیری در مقابل مکاتب زمان خویش ازجمله؛ روان‌کاوی و رفتارگرایی کوشید جنبه‌های مغفول‌مانده روان انسان را در کانون توجه خود قرار دهد. نظریه‌پردازان این مکتب سعی کرده‌اند در پژوهش‌ها و تحقیقات خود، هنر به‌کارگیریِ تمامی توانایی‌های انسان کمال‌یافته را به نمایش بگذارند. از طرفی کتب منتخب عرفانی (اسرارالتوحید، کیمیای سعادت، فیه ما فیه، مقالات شمس) نیز طرح‌ها و الگوهایی از انسان کمال‌یافته را مطابق با معیارهای دینی و ذهنیت عرفانی مطرح کرده‌اند و از امکان کمال آدمی در یک نظام ارزشی و اخلاقی مقبول سخن گفته‌اند؛ از این‌رو هدف پژوهش حاضر، بازخوانی اندیشه‌ها و گفتارهای گنجانده‌شده در چهار کتاب مذکور بر مبنای روان‌شناسی کمال است. روش کار در پژوهش پیش رو به‌ صورت توصیفی-تحلیلی ، بهره‌برداری از منابع کتابخانه‌ای و استخراج داده‌ها به روش تحلیل محتوای کیفی است. یافته‌های این پژوهش، گویای این است که ابوسعید ابوالخیر، غزالی، مولانا و شمس تبریزی همچون روان‌شناسان کمال با شناخت جامعی که از انسان داشته‌اند به نیازها و لذایذ او توجه داشته؛ اما ماندن در آن‌ها را شایسته انسان نمی‌دانند و باور دارند انسان برای هدفی والاتر خلق شده است که آن را با شاخصه‌هایی از «کمال» نشان می‌دهند؛ اما به دلیل نگاه «خدامحور» عرفای نام‌برده، شاخصه‌هایی که آنان برای انسان کمال‌یافته احصا می‌کنند شامل دو گزاره است: 1.شاخصه‌هایی که فرد کمال‌یافته در زندگی بیرونی و جامعه از آن برخوردار است و نسبتا با آرای روان‌شناسان کمال هم‌خوانی دارد. 2.شاخصه‌هایی که حول محور دین می‌گردد و بینش عارفانه و خدامحورانه عرفای مذکور در آن نقش دارد.

شمس‌الدّین محمّد تبریزی عارف و اندیشمند اسلامی قرن هفتم هجری قمری است که عمیق‌ترین تاثیر روحی را بر شخصیّت مولانا جلال‌الدّین بلخی رومی برجای نهاده است. در مقالات شمس‌تبریزی، شخصیّت‌های فراوان عرفانی و علمی به چشم می‌خورد که شمس درباره‌ی آراء و نظریّات آنان به نقد و بررسی پرداخته است. از جمله‌ی این شخصیّت‌ها می‌توان به محبی‌الدّین بن عربی, شیخ اشراق سهروردی و امام فخر رازی اشاره کرد. شاخصه‌ی مشترک این سه اندیشمند برچسته‌ی مسلمان» تمخض و مهارت آتان در علوم بحشی و مدرسی است. محیی‌الدّین عربی عارفی است که به تصوّف رنگ فلسفه بخشید. سهروردی حکیم اشراقی است که جمع علم عرفانی و داش برهانی را ویژگی حکیم متاّه می‌داند. امام فخر رازی متکلّم و مفشر کم نظیر اسلامی است که‌به مداقه‌های علمی و مدرسی اشتهار دارد. مهمترین انتقاد شمس‌تبریزی براین سه اندیشمند بزرگه این است که آنان را به عدم متابعست از حضرت محمد (ص) منتسب داشته است. متابعت از حضرت محمّد (ص) به یک معنا یعنی کتمان و پوشیده داشتن احوال باطنی و شهودی خود و نیز هم تراز ندانستن خود با مقام آن حضرت. شمس‌تبریزی» ابن عربی را کوهی بزرگ، همدرد و مونسی نیکو و مردی شگرف می‌داند, شیخ اشراق را به نورائیت باطنش می‌ستاید و در برابر مخالفانش از شخصیّت علمی و ایمان او به حمایت برمی‌خیزد. امام فخر رازی را سرآمد بخائان علم رسمی و فیلسوف‌منش می‌خواند. شمس‌تبریزی خود را نه شیخ می‌داند و نه مرید می‌خواند. بلکه خود را فراتر از شیخ و مرید می‌بیند و با روحیّه‌ی منتقدانه‌ی خود با عارفان و عالمان به و مناظره می‌نشیند.

ذکر و دعا و یاد پروردگار، یکی از مسایلی است که در قرآن مجید، همواره مورد توجّه بوده و در سخنان پیامبر اکرم(ص) و ائمة معصوم، دربارة اهمّیت و شرایط آن مطالب فراوانی آمده است. «شمس‌الدین محمّد تبریزی» و مریدش، «مولانا جلال‌الدین محمّد بلخی»، از جمله عارفان و سالکانی هستند که سخنان فراوانی دربارة فواید، آداب، شرایط و چگونگی ذکر و دعا بیان کرده‌اند. در کتابچة حاضر، نگاهی به نظریات این دو عارف بزرگ ایرانی شده و سخنان ایشان، به همراه توضیحات مختصری ذکر شده است.

مراسم سماع که بسیاری از طریقت‌های عرفانی آن را برگزار می‌کنند، یکی از راه‌هایی است که به نظر پیروان این طریقت‌ها می‌تواند انسانِ سالک را به خداوند نزدیک کند. این مراسم در میان مولویان دارای چهار بخش است که گویا هر بخشِ آن تجلیِ یکی از سَفَرهای چهارگانه‌ای است که ابن‌عربی گفته و ملاصدرا نیز نام کتاب عظیم خود را بر اساس همین سفرهای چهارگانه «الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة» نهاده است: سَفَر اول از خلق به حق و سفر دوم از حق به حق با حق و سفر سوم از حق به خلق با حق و در خاتمه سفر چهارم است یعنی از خلق به خلق با حق. پیشینۀ تاریخیِ این مراسم معنوی به زمان مولانا جلال‌الدین محمد بلخی برمی‌گردد که پس از دیدار با شمس تبریزی دچار تحولی روحی و معنوی شد. این تحول ژرف باعث شد که مولانا تأملات گسترده‌ای دربارۀ دین و متون مقدس دینی و آثار عارفان از سر بگذراند و تفسیری نسبتاً تازه از دین ارائه دهد که نشانه‌های این تفسیر تازۀ معنویت‌محور در جای‌جای نوشته‌ها و سرودهای او، به‌خصوص کتاب عظیم «مثنوی»، مشهود است. بسیاری از علاقه‌مندان به دین و معنویت برای زیارت مولانا و سیاحت در عالم معنا رهسپار قونیه می‌شوند و نوشتۀ حاضر حاصل همین نوع سیاحت است. بخش پایانی این نوشته نقدی بر تصوف و تبدیل شدن مشایخ طریقت به بُت‌هایی فرازمینی در ذهن مریدان است. در این بخش تأکید شده است که موروثی شدن رهبری در طریقت‌های صوفیه و احترام بیش از حد به انتساب به بنیانگذاران طریقت یکی از دلایل انحراف طریقت‌های عرفانی و خالی شدن آن از معنا است.

ساحت‌های وجودی انسان نمایان‌گر اندیشه و رفتاری از اوست که ریشه در علوم گوناگون دارند. کنش‌ها و رفتارهایی که از این ساحت‌ها در انسان نمود می­یابد، براساس نوع تقسیم‌بندی مشمول ویژگی‌هایی مخصوص به­خود است؛ بنابراین روشی مناسب برای شناخت ابعاد مختلف انسان به­شمار می‌آید. زندگی شمس تبریزی همواره در هاله‌ای از ابهام بوده و از این­رو پیوسته مخاطب را برای آگاهی از ابعاد مختلف رفتاری خود تشویق و ترغیب کرده ­است. نوشتار پیش­رو که به­روش تحلیل و تبیین محتوا و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای تنظیم شده، می­کوشد با الگوبرداری از طبقه‌بندی شفیعی کدکنی در تبیین ساحات وجودی انسان به سه دستۀ روشن، خاکستری و تیره شخصیت شمس­تبریزی را با توجه به مقالات او تحلیل و هریک از ساحت‌‌های وجودی شخصیت او را با رویکردی روان­شناسانه تبیین نماید. نتایج این جستار نشان می­دهد که شمس­ دارای ویژگی‌های بسیار پسندیده، دیدگاه‌هایی انتقادی و نیز خصوصیات ناپسند است، امّا به­سبب برخورداری از جمال زیبای درونی در اذهان مخاطبان خود خوش می‌نشیند و هر خواننده با تفکر در مقالات شمس در‌می‌یابد که او در اغلبِ سخنان خود در پی یافتن مظاهر خوبی‌هاست. عشق به پروردگار و یاری­جستن از او، مهر و مهرورزی از جمله خصیصه‌هایی ا­ست که در ساحت روشن او همواره موجب جاودانگی و درخشش است. در ساحت خاکستریِ شمس، با عارفی روبه‌رو هستیم که بسیاری از عرفای نامدار ادبیات فارسی را با برچسب عدم متابعت از پیامبر مورد نقد و نکوهش قرار می‌دهد. ساحت سیاه وجودیِ شمس شامل تندخویی‌ها، پرخاشگری‌ها، توهین‌ها و تحقیرهایی است که بر زبان می‌راند.

يکي از مهم‌ترين مباحث مربوط به عوالم پس از مرگ چگونگي دريافت جزاي اعمال در آخرت است. ديدگاه متفکران اسلامي در اين باب بر دو گونه است: برخي معتقدند که جزاي اعمال در آخرت، نظير کيفر و پاداش‌هاي دنيوي از سنخ اعتبار و قرارداد بوده، مخالفان نظريۀ تجسم اعمال به‌شمار مي‌آيند. ايشان در تأييد ديدگاه خود به ‌دلايلي ازجمله آيات قرآن و عَرَضي بودن اعمال استناد کرده‌اند. در مقابل مدافعان نظريه تجسم اعمال معتقدند که رابطه عمل و جزاي آن در آخرت، تکويني، از سنخ اين‌هماني و تجسم باطن و ملکوت اعمال مي‌باشد. مولوي نيز در آثار خود در مقام اثبات تکويني بودن عمل و جزاي آن در قالب تجسم ملکوتي برآمده و در اين راستا به اقامة دليل پرداخته است. وي با استناد به ادله نقلي دال بر تخلف‌ناپذير بودن وعده الهي در باب اعطاي جزاي اعمال و بر پايۀ اصل عقلي جوهري بودن ملکوت عمل در صقع نفس انسان و عدم امکان اضمحلال آن، به تبيين مباني و نتايج نظريۀ تجسم اعمال پرداخته است.