جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از مهمترین مسائلی که همیشه ذهن و قلم اندیشمندان را به خود مشغول داشته است مسئله‌ی معاد است که هر یک از مکاتب کوشیده‌اند به این مسئله پاسخ گویند. در این میان، حکمت متعالیه با نوآوری این مسئله را صورت‌بندی عقلانی می‌کند. در این میان دیدگاه‌های مختلف برخی از حکمای هم عصر ملاصدرا تحت الشعاع درخشش این خورشید پر فروغ قرار می گیرد. از جمله حکمایی که هم عصر ملاصدراست و دیدگاه‌های او مغفول واقع شده است حکیم ملا اسماعیل خواجویی است. باید به این نکته توجه داشت که دیدگاه‌های هر اندیشمند تا حد زیادی مولود زمانه‌ی خود است و حکیم خواجویی در عصر حمله‌ی افغانان به اصفهان، انتقال قدرت از صفویه به افشاریه، رواج اخباری‌گری به علت مهاجرت علما به نجف و سیطره‌ی دیدگاه‌های ملارجبعلی تبریزی که پیرو حکمت مشاء است، رساله‌ای تحت عنوان ثمره الفواد فی نبذ من مسائل المعاد می‌نگارد. این رساله در پاسخ به مسائل معاد است اما حکیم خواجویی در این رساله به هیچ روی به دیدگاه‌های حکمت متعالیه اشاره‌ای ندارد و این در حالی است که خود از شاگردان حکیم اردستانی است که از حلقه‌ی شاگردان ملاصدرا است. حاصل بررسی رساله‌ی حکیم خواجویی و مقایسه‌ی آن با دیدگاه های صدرایی چنین است که هر دو حکیم معتقد هستند که معاد امری فطری است و آنچه که از نقل، در اثبات آن می‌آید صرفاً جهت تنبیه مطلب است. ملاصدرا بیان می‌دارد که اثبات معاد متکی بر اثبات بقای نفس است اما حکیم خواجویی در این رابطه معتقد است که نفس انسان و نفوس تمام موجودات دیگر به بقای الهی باقی هستند. ملاصدرا بیان می‌کند که، نفس به علت تجرد و تاکد وجودی که می یابد، در برزخ، جسم برزخی خود را خلق می‌کند اما حکیم خواجویی معتقد است که اثبات عقلانی جسم برزخی ممکن نیست؛ اما به طریق نقل و بر اساس روایات این مطلب قطعی است. در ادامه، حکیم خواجویی با توجه به آیات و روایات بیان می‌دارد که جنیان، ملائک و حیوانات همه دارای نفس و حشر هستند اما افلاک خود تحت تدبیر ملائکه و بدون نفس هستند و بنابراین حشری هم ندارند. ملاصدرا اما معتقد است که تمام هستی دارای حشر و رو به سوی خداوند دارد و عقول مجرده خلقتشان همان حشر آنها است. حیوانات در صورتی که دارای قدرت خیال باشند به صورت فردی محشور می‌شوند و در صورتی که فاقد قدرت خیال باشند با متحد شدن با رب النوع خود محشور می‌شوند. در رابطه با بهشت و دوزخ، حکیم خواجویی میان بهشت تقوا پیشگان و بهشت حضرت آدم تفاوتی قائل نشده و طبق روایات بیان می‌دارد که بهشت و دوزخ اکنون موجود است اما ملاصدرا معتقد است که بهشت حضرت آدم با بهشت تقوا پیشگان متفاوت بوده اما هر دو از جهت شرافت با هم برابرند چرا که اولی در قوس نزول و دومی در قوس صعود قرار دارد اما این دو بر یکدیگر منطبقند.

هدف از ترجمه و تحلیل رساله ملااسماعیل خواجویی درباب معاد و بنیان دیدگاه وی در باب عالم آخرت، برزخ، معاد جسمانی و حشر انسان که بر خلاف دیدگاه های رایج فلسفی و کلامی بوده است،حکیم آن را به سبک و سیاقی نو و مبتکرانه ارائه نموده است که نمونه آن را نمی توان در متون کلامی و فلسفی یافت. حکیم بحث معاد را در رساله ی خویش از طریق متکلمین نگاشته است و معترض عقاید ملاصدرا نشده و معاد جسمانی را به سبک متأخران از حکمای متقدم بر صدرالمتألهین مورد برسی قرار داده است. خواجویی مباحث فلسفی، کلامی و روایی را به صورت تلفیقی آورده و صرفاً به نقل روایات و آیات اکتفا نکرده است، بلکه به تحلیل عقلیِ محتوای روایات پرداخته، چنانچه میتوان گفت دیدگاه وی به مسأله معاد نه صرفاً مشائی است ونه صرفاً صدرایی. خواجویی در این رساله مباحثی را مانند بهشت و جهنم، اثبات نفس، تجرد و بقای آن، تناسخ و ابطال آن، محال بودن اعاده معدوم، بدن برزخی و مثالی و... مطرح میکند و حکیم با توجه به قدرت مطلق الهی و علم نامتناهی خداوند معاد را به اثبات می رساند و همچنین معتقد است که در قیامت نفس به بدن دنیوی عنصری بازگشت می کند. حکیم خواجویی ملاک بقاء نفوس بعد از فنای ابدان را، کتاب، سنت و اجماع دانسته است و عقل را ملاک نمی داند. روش تحقیق این اثر بنا به ترجمه و تحلیل رساله از کتب روایی، کلامی و فلسفی میباشد.

هدف از ترجمه و تحلیل رساله ملا اسماعیل خواجویی در باب معاد و بنیان دیدگاه وی در باب عالم آخرت، برزخ،معاد جسمانی و حشر انسان که بر خلاف دیدگاه های رایج فلسفی و کلامی بوده است،حکیم به سبک و سیاقی نو و مبتکرانه ارائه نموده،که نمونه آن را نمی توان در متون کلامی و فلسفی یافت. حکیم بحث معاد را در رساله خویش از طریق متکلمین نگاشته است و معترض عقاید ملاصدرا نشده، و معاد جسمانی را به سبک متأخران از حکمای متقدم بر صدرالمتألهین مورد برسی قرار داده است. خواجویی مباحث فلسفی، کلامی و روایی را به صورت تلفیقی آورده و صرفاً به نقل روایات و آیات اکتفا نکرده است، بلکه به تحلیل عقلیِ محتوای روایات پرداخته، چنانچه میتوان گفت دیدگاه وی به مسأله معاد نه صرفاً مشائی است ونه صرفاً صدرایی. خواجویی در این رساله مباحثی را مانند بهشت و جهنم، اثبات نفس، تجرد و بقای آن، تناسخ و ابطال آن،محال بودن اعاده معدوم، بدن برزخی و مثالی و...مطرح میکند و وی باتوجه به قدرت مطلق الهی و علم نامتناهی خداوند معاد را به اثبات می رساند و همچنین معتقد است که در قیامت نفس به بدن دنیوی عنصری بازگشت می کند. حکیم خواجویی ملاک بقاء نفوس بعد از فنای ابدان را، کتاب، سنت و اجماع دانسته است و عقل را ملاک نمی داند. روش تحقیق این أثر بنا به ترجمه و تحلیل رساله از کتب روایی،کلامی و فلسفی می باشد.

باور به حدوث عالم، گزاره‌يي است كه پس از اعتقاد به مبدأ يكتا، پيشاني‌نشينِ هر باورنامة الهي است. نظر خاص ميرداماد در اينباره، اثبات گونه‌يي آغازمندي واقعي و فرازماني براي عالم هستي است. او با اشاره به ناكامي فلاسفة پيش از خود در تبيين برهاني مسئلة پيدايش جهان، محتوا و اصطلاح نظرية «حدوث دهري» را نتيجة ابداع خويش و بزرگترين ثمرة منظومة حكمت يماني ميداند. از سوي ديگر، ملا‌محمد اسماعيل خواجويي در رسالة ابطال‌ الزمان‌ الموهوم، با انتساب اين نظريه به جلال‌الدين دواني و تطبيق ديدگاه‌ او بر آموزة حدوث دهري، تلويحاً به اقتباس اين نظريه از آثار دواني حكم نموده است. پژوهش حاضر با بررسي تحليلهاي متافيزيكي، مدعاي خواجويي را به داوري نشسته است.

احادیث ثقلین قرآن و امام را دو ریسمان الاهی برای تمسّک مسلمین معرفی کرده است، لکن افضلیت قرآن بر امام یا بالعکس به صورت واضح از این احادیث فهمیده نمی‌شود؛ از این‌رو این سؤالات مطرح می‌شود که آیا در این احادیث، افضلیّت هم مطرح شده است؟ مصداقِ افضل کدام است؟ جهت و دلیل افضلیت چیست؟ بر اساس تتبّع صورت‌گرفته، ملا اسماعیل خواجویی، اولین عالمی است که، افضلیت قرآن بر امام را اثبات کرده است؛ مهمترین دلیل ایشان این است که در برخی از احادیث ثقلین قرآن ثقل اکبر معرفی شده و اکبر همان افضل است. در این نوشتار، با استفاده از منابع درون‌دینی و بررسی احادیث ثقلین، ادلّه خواجویی را نقد کرده‌ایم و به این نتیجه رسیده‌ایم که اصلِ افضلیّت، از این احادیث استفاده می‌شود؛ ولی با توجّه به اینکه افضل افعل تفضیل است، جهتِ افضلیّت می‌تواند مختلف باشد و مصداقِ افضل، با توجّه به جهات مختلف، متفاوت گردد، به این بیان که قرآن و عترت بدون در نظر گرفتن متمسّکین به آن، مساوی‌اند؛ ولی اگر متمسّکین به آن را در نظر بگیریم، از جهتِ دشوارتر بودنِ فهمِ قرآن نسبت به فهمِ کلام امام، امام افضل از قرآن خواهد بود و در عین حال از این جهت که عترت مفسّر قرآن هستند، قرآن افضل است.