جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معنویت درسده اخیر از سوی گروه‌های مختلف حتی از سوی مکاتب مادی‌گرا مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته است چراکه معنویت ظرفیت زیادی در راستای سازمان‌بخشی به زندگی انسان‌ها دارد تا جایی که برخی از اندیشمندان علوم انسانی، عصر کنونی را بنام عصر معنویت نام نهاده‌اند. استدلال‌های طرفداران معنویت غیر‌دینی، مبتنی بر مبانی فلسفی خاصی از جمله در ابعاد معرفت‌شناختی و انسان‌شناختی هست. ما در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی که با ابزار گردآوری کتابخانه‌ای صورت گرفته است انتقاداتی را که با تأکید بر حکمت متعالیه بر مبانی معرفت‌شناختی و انسان‌شناختی معنویت غیر‌دینی وجود دارد، تبیین نمودیم. معنویت غیردینی عبارت است از نحوه برخورد با دنیا که صرفاً رضایت انسان را در زندگی به دنبال داشته بدون این‌که در آن باور به مبدأ عالم هستی با گرایش توحیدی و التزام به شریعت آسمانی حضور داشته باشد. بعضی اندیشمندان معنویت غیردینی در حوزه معرفت‌شناسی، معنویت را بر تجربه‌گرایی، شک‌گرایی و نسبیت‌گرایی مبتنی کرده‌اند. مهم‌ترین انتقادهایی که بر دیدگاه تجربه‌گرایی وارد است عبارت‌اند از: تام نبودن استدلال‌های ارائه شده از طرف تجربه‌گرایان، وجود معلومات یقینی که از طریق تجربه قابل اثبات نیست و بداهت عدم احتیاج درک برخی معلومات به تجربه. مهم‌ترین انتقادهایی که بر دیدگاه شک‌گرایی واردند عبارت است از: تام نبودن بعضی ادله ارائه شده از طرف شک‌گرایان اخصیت بعضی دیگر آن از مدعا، اعتراف ناخواسته به امکان و فعلیت رسیدن باور قطعی در جریان اقامه استدلال و وجود باورهای قطعی نزد انسان. مهم‌ترین اشکالات که متوجه دیدگاه نسبیت‌گرایی است عبارت‌اند از: منجر شدن نسبیت‌گرایی به شک‌گرایی، متزلزل بودن مبنای نسبیت‌گرایی، منجر شدن به سلب حکایت‌گری از علم و منجر شدن به سفسطه. هم‌چنین این دانشمندان در حوزه انسان‌شناختی آزادی، فردگرایی، اومانیسم و جبرگرایی را مبانی معنویت غیردینی قرارداده‌اند. مهم‌ترین اشکالات که بر دیدگاه معنویت غیردینی مبتنی بر آزادی وجود دارند عبارت‌ است از: تنافی آزادی مورد نظر رهبران معنویت غیردینی با مقام انسانیت، زیرا مراد آن‌ها از آزادی، آزادی حیوانی است و عدم منافات معنویت دینی که برگرفته از تکالیف است با آزادی زیرا تکالیف الهی برای انسان زمینه‌ساز آزادی انسانی است بنابراین تکلیف الهی برای انسان آزاده، ضرورت دارد. مهم‌ترین اشکالات که فردگرایی وارد است عبارت‌اند از: عدم شناخت مقام انسانیت، منجر شدن نسبیت در اخلاق و عدم تبیین صحیح از نحوه ترکیب جامعه از افراد. مهم‌ترین اشکالات که متوجه دیدگاه اومانیستی است عبارت است از: ادله محکم اثبات وجود خداوند و هم‌چنین ادله توحید تشریعی منافی این دیدگاه است و در دیدگاه مذکور انسان از مقام انسانی خود تنزل داده شده در زمره حیوانات قرار گرفته است. مهم‌ترین اشکال که بر دیدگاه جبر‌گرایی وارد است عبارت‌اند از: تام نبودن استدلال آن‌ها بر جبرگرایی و وجدانی بودن اختیار برای همه انسان.

یکی از نکات مهم فلسفی، که پیگیری آن برای دانش آموزان فلسفی، ضروری است، شناخت زمینه‌سازان اندیشه‌ها و مکاتب فلسفی اصلی جهان است. از این طریق، تدبیر دقیقی در بررسی و نقد این مکاتب می‌توان داشت. به همین جهت، این نوشتار متمرکز بر بررسی اندیشه‌های کانت شده است؛ مدعای اصلی این نوشتار آن است که اندیشه-های کانت، نقش پنهان در تأسیس و ترویج نظامات فلسفی مادی و شک گرایانه نوین دارد. کانت فلسفه‌ی خویش را متمرکز بر شناخت نمود، و عقل نظری را مورد نقد قرار داد و بر این اساس، ناکام گذاردن مبادی عقلی متافیزیکی از اثبات مسائل فلسفه اولی به حد اعلای خود رسید. در این نوشتار به این مطلوب دست یافتیم که کانت معتقد است عقل نظری صرفا به حکم به ظواهر اشیاء می‌کند و به خود آنها دسترسی ندارد، و مقولات عبارت دیگری از بنیان‌های ذهن هستند که ارتباطی با حقائق اشیاء ندارند و مقدم بر هر گونه شناخت تجربی، در ذهن حضور دارند. همچنانکه کانت قانون علیت را در ذیل قالب‌های ذهنی قرار داد، و بدین ترتیب، این قانون ارتباطی با وعاء خارجی ندارد، و نیز، مختص محسوسات است. همچنین، کانت نظام عقل را بر اساس دو صورت زمان و مکان قرار داد که سلبا و ایجابا حاکم بر عقل محض هستند، و بدین ترتیب، دانش فلسفه بطور کامل از ماورائ طبیعت تخلیه می‌شود، و دیگر نمی‌توان با ادله‌ی فلسفی به اثبات واجب بالذات پرداخت، و این نیست مگر به دلیل بنیان‌های معرفتی که کانت از خلال نقد عقل نظری بدانها راه یافت. کانت ادله وجود واجب بالذات در سه قسم منحصر نموده است، که این حصر، خالی از اشکال نیست؛ لکن برهان وجودی، سبک‌های مختلفی دارد، و اشکالات کانت صرفاً بر سبک دکارتی آن وارد می‌شود؛ فلذا نمی‌توان به نقد وی به دلیل آنتولوژیک اعتباری قائل شد، مگر اینکه جمیع سبکها را مرور نماییم. اما اینکه کانت دلیل امکان و وجوب را به برهان وجودی برمی‌گرداند که به صفات واجب می‌پردازد، سخنی نادرست است؛ چرا که این برهان درصدد شناخت اوصاف واجب بالذات نیست، مگربدین بیان که هر بالعرضی باید به بالذات بازگردد. بر این بنیانها، کانت تفکیک دین و عقل نظری نموده است، و جمع میان آنها را مضرّ به دین وایمان دانسته است؛ این نیز، رویکرد نادرستی است، چرا که استدلال عقلی، زمینه ساز تحقق ایمان راسخ است. در نتیجه، می‌توان چنین گفت که کانت منهج حسی و تجربی را به سبک شریفی تأسیس نموده است، و عقل نظری را از ریاست در شناخت واقع، نازل نموده است؛ بر این اساس، هیچ قضیه‌ی متافیزیکی را نمی‌توان اثبات یا نقد نمود؛ همچنین، علم به معنای هر آن گزاره‌ای می‌شود که متمرکز بر حس و تجربه است؛ این رویکرد سهم وافری در تشکیل منظومه اندیشه مادی و احیاء اندیشه شک گرایی نوین دارد، که امروزه جهان را به خود آلوده نموده است.