جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از استدلال‌هایی که وجود خدا در جهان را نشانه می‌رود، برهان “اختفای الهی” است. جان آل شلنبرگ (۱۹۵۹. )، فیلسوف کانادایی معاصر، نخستین بار این استدلال را به‌صورت برهانی الحادی علیه وجود خداوند مطرح کرد. او مدعی شد که مستور بودن خداوند، قرینه‌ای است بر کذب خداباوری. شلنبرگ در بیان مسئله خفای الهی می‌گوید عده‌ای از مردم دست‌کم گاهی قرائن و نشانه‌هایی از وجود خداوند را در زندگی خود احساس نمی‌کنند. خداوند برای انسان‌ها به‌قدر کافی قرائن و شواهدی بر وجود خود عرضه نکرده و ازاین‌رو او در خفاست.

از استدلال‌هایی که وجود خدا در جهان را نشانه می‌رود، برهان “اختفای الهی” است. آن را برهان ناباوری هم می گویند. این برهان در دوران اخیر بیشتر مورد توجه قرار گرفته و آن را در نقد ادله اثبات خدا به کار می‌برند. در دوران اخیر بیش از هر کسی “تئودور درینج” (۱۹۳۴-) آن را مطرح کرد.

آیت‌الله جوادی آملی به عنوان یک فیلسوف و فقیه اسلامی به موضوع خداشناسی با انگاره‌های سنتی توجه می‌کند. ایشان تعالیم دینی را در راه خداشناسی پیش می‌کشد و از آن برای ترسیم منظومه‌ای در خداشناسی بهره می‌گیرد. اگر چه آیت‌الله جوادی آملی مشخصاً در موضوع اختفای الهی سخنی به میان نیاورده است، اما موضع ایشان در مواجهه با خداشناسی، می‌تواند ما را به نگرش ایشان در خصوص اختفای الهی نیز واقف کند.

صفات محدود و مقیدِ فعلیِ خداوند‌‌‌‌، تجلّی و بُروز صفات مطلقِ ذاتی او در مقام فعل هستند‌‌‌‌، اما محدودیت آنها به جهت اِعمال توأمان آنها در کنار یکدیگر و در ارتباط با مخلوقات است. در میان صفات فعلی‌‌‌‌، صفتِ «حکمت» - تجلّی صفت ذاتی علم - حاکم بر دیگر صفات بوده و تقیّد‌بخشِ آنهاست. جان شلنبرگ، در «برهان اختفای الهی» از تمایز میان این دو دسته صفات غفلت کرده و همین امر سبب شده تا اولاً با اتخاذ رویکردی تشبیهی‌‌‌‌، عشق الهی را صورت مطلق شدهٔ عشق انسانی قلمداد کند. ثانیاً‌‌، با خلط میان صوَر مختلفِ عشق، یعنی آگاپه و اروس، درک نادرستی از عشق الهی و میزانِ اطلاق آنها داشته باشد و ثالثاً، به‌ رغم صحت تأکید شلنبرگ بر تمایز میان برهان اختفا و برهان شر‌‌‌‌، استفادهٔ او از اختفا - به عنوان مورد نقضی بر عشقِ نامتناهیِ الهی‌‌‌‌ - به نوعی، بازگشت به برهان شر را به ذهن مخاطب متبادر می‌کند و برداشت و بهره‌گیری‌ای نادرست است. بر مبنای صفت فعلی حکمت، می‌توان نشان داد که اختفای الهی - بر خلاف مدعای شلنبرگ‌‌‌‌ - نه‌تنها نقضی بر عشق الهی نیست‌‌‌، بلکه مظهری از عشق حکیمانهٔ خداوند به انسان‌هاست که در این نوشتار به برخی از این حکمت‌ها اشاره خواهد شد.

پل موزر از فیلسوفان تحلیلی معاصر است. او در بعضی کتاب‌ها و مقالاتش سعی کرده است تا تبیین مناسبی از مسئله خفای الهی ارائه دهد. وی در مواجهه با مسئله پنهان بودن خداوند، نگاه و رویکرد مثبتی را برگزیده است. از نظر او مسئله اختفای الهی نمی‌تواند الحاد را توجیه کند. وی در مقابل دیدگاههای جان شلنبرگ، که اختفای الهی را عاملی برای الحاد می‌دانست، به نقد رویکرد وی پرداخته و اختفای الهی را نمادی از عشق به بندگان می‌داند. برای انجام این منظور او ابتدا پرسش‌های مرتبط با وجود خداوند و انواع معرفت به خدا را بررسی کرده؛ سپس مسئله خفای الهی را تبیین می‌کند.

بعضي از فيلسوفان دين نظير شلنبرگ بر اين باور است كه خداوند، با فرض وجود، دست‌كم براي گروهي از مردم و در پاره¬اي از اوقات ناآشكار و در خفاست. حب مطلق الاهي مستلزم آن است كه خداوند شواهدي بر وجود خود در اختيار انسان‌ها قرار دهد. از ديدگاه اني گروه برخي اوصاف الاهي نظير علم، قدرت، خير مطلق، و بويژه حب مطلق الاهي در تعارض با فقدان نشانه‌هاي كافي بر وجود خداوند است. از نظر شلنبرگ، چون خداوند شواهدي بر وجود خود در اختيار انسانها قرار نداده، ناباوري آنان به او سرزنش‌ناپذير است. لذا به باور او خفاي الاهي خداناباوري را توجيه مي‌كند. اين ديدگاه مبناي شكل‌گيري مسأله¬اي با عنوان «مسأله¬ي خفا» در ميان جمعي از فيلسوفان دين در دو دهه اخير است. استدلال خفاي الاهي، به عنوان استدلالي شكاكانه يا الحادي براي اولين‌بار در سال 1993م توسط جان ال. شلنبرگ، فيلسوف معاصر كانادايي در كتاب «خفاي الاهي و عقل آدمي» مطرح شد و در آثار بعدي تقرير‌هاي جديد از آن ارايه گرديد. از آن زمان تا كنون عده‌اي از فيلسوفان و متألهان از جمله پل موزر به نقد و بررسي آن پرداخته اند. حال پرسش اصلي پژوهش اين است: آيا خفاي الاهي خداناباوري را توجيه مي‌كند؟ فرضيه پژوهش اين است كه خفاي الاهي خداناباوري را توجيه نمي‌كند. در باب پيشينه پژوهش بايد گفت تا جايي كه نگارنده مي‌داند اين رساله اولين اثر به زبان فارسي است كه به معرفي و بررسي اين مسأله مي‌پردازد. گردآوري داده‌ها در اين پژوهش به شيوه كتابخانه‌اي صورت گرفته و روش پژوهش در آن به صورت توصيفي- تحليلي است. اين پژوهش پس از معرفي دقيق استدلال خفاي الاهي، ايضاح مباني و پيش‌فرض‌هاي آن، تقريرهاي مختلف آن را مطرح مي‌كند. از مسايل بحث‌برانگيز در اين باب، نسبت استدلال خفا و استدلال شر است كه برخي اين دو را مسأله‌اي‌ واحد انگاشته و اوّلي را به دوّمي فروكاسته اند. اما با توجه به شواهد موجود به نظر مي‌رسد كه حق با شلنبرگ است كه از اهميت و استقلال مسأله خفا جانبداري مي‌كند و اين دو را يكي نمي‌داند. در بازخواني ديدگاه صدرا درباره خفاي الاهي، به نظر مي‌رسد روح فلسفه صدرا، بويژه بُعد عرفاني فلسفة او، با خفاي الاهي موردنظر شلنبرگ كه به خداناباوري مي‌انجامد، ناسازگار است. بر پايه رويكرد جديد موزر در معرفت‌شناسي دين، هيچ گونه خفايي وجود ندارد و به تعبير او شواهد كافي هدفدار بر وجود خدا در دسترس است. بنابراين، خفاي الاهي خداناباوري را توجيه نمي‌كند.

سنتی برای وجود خداوند را اصلاً قانع‌کننده نمی‌یابند. آن‌چه ممکن است بدتر از آن باشد، این است که بعضی از مردم با خلوص نیت در جست‌وجوی خداوند هستند، اما او را نمی‌یابند و ناچار می‌شوند با احساس ناخشنودی و دلسردی، این جست‌وجو را رها کنند. «خفای الهی» نامی است که فلاسفه بر این پدیده نهاده‌اند. جان شلنبرگ، فیلسوف معاصر، معتقد است که خفای الهی، الحاد را توجیه می‌کند. پل موزر فیلسوف تحلیلی معاصر، برعکس جان شلنبرگ، نه‌تنها معتقد نیست که خفای الهی، الحاد را توجیه می‌کند بلکه اساساً از نظر او خفا ویژگی لازم و ضروری مثبت خدای یهودی-مسیحی است. ما در این مقاله به بررسی و مقایسة دیدگاه‌ها و دلایل این دو فیلسوف معاصر دربارة مسئلة خفای الهی می‌پردازیم و اعتبار برهان خفای الهی در توجیه الحاد را با توجه به نظرات این دو فیلسوف مورد بررسی قرار می‌دهیم. نتایجی که از بررسی‌های انجام‌شده در این مقاله به‌دست می‌آید از این قرارند که اولاً برخلاف دیدگاه موزر مسئلة خفای الهی نیازمند توجیه و استدلال به طور کلی است؛ ثانیاً استدلال شلنبرگ بر مبنای خفای الهی از سوی خداباوران قابل پاسخ‌گویی است و نمی‌تواند الحاد را توجیه کنند.

خفای الهی مسئله‌ای است که یکی از براهین مهم کنونی به نفع الحاد به‌شمار می‌رود. ما در این مقاله سعی داریم دیدگاه‌های این سه فیلسوف دین معاصر، جان شلنبرگ، جان هیک و ریچارد سوئین‌برن را در مورد خفای الهی بررسی کنیم. جان شلنبرگ خفای الهی را در تضاد با عشق الهی می‌داند و معتقد است که لازمۀ عشق الهی این است که خداوند مدرک کافی برای وجودش را در اختیار انسان‌های مستعدی قرار دهد که قصوری در این زمینه ندارند. در دسترس بودن چنین مدرکی به‌منزلۀ پنهان نبودن خداوند خواهد بود. اما از دیدگاه شلنبرگ خداوند چنین نکرده است، بنابراین اساساً خدایی وجود ندارد. از دیدگاه هیک برای حفظ اختیار شناختی و اخلاقی ما ضروری خواهد بود که خداوند پنهان باشد. ریچارد سوئین‌برن معتقد است که پنهان بودن خداوند سبب می‌شود که ما بتوانیم سرنوشتمان را خودمان انتخاب کنیم. بنابراین از نظر وی خفای الهی برای تحقق انتخاب اصیل سرنوشت برای ما ضروری است. نتایجی که از بررسی‌های این مقاله به‌دست می‌آید، این است که خفای الهی الحاد را توجیه نمی‌کند. در عین حال دلایل هیک و سوئین‌برن در توجیه خفای الهی بر مبنای اختیار نیز اثبات نمی‌کنند که عدم تحقق خفای الهی با اختیار انسان‌ها منافات دارد.

برهان یا شبهۀ «خفای الهی» از شبهات بسیار مهم در حوزۀ خداباوری در عصر کنونی است. این شبهه که از سوی شلنبرگ، فیلسوف دین معاصر مطرح شده، بیش از دو دهه است که در غرب، در کانون توجه فیلسوفان دین قرار دارد. بر پایۀ این شبهه، با پذیرش خفای الهی، شواهد کافی دال بر وجود خداوند در اختیار نیست و ازاین­رو خداوند وجود ندارد. غربی­ها اهتمام فراوانی به این شبهه نشان داده­اند؛ اما در جهان اسلام کمتر به آن توجه شده است. ما در این نوشتار می‌کوشیم با بهره‌گیری از روش پژوهشی توصیفی - تحلیلی، ضمن تبیین مسئله، بر اساس آخرین تقریر ارائه‌شده، آن را از منظر فلسفۀ اسلامی- کاری که تا کنون انجام نشده- نقادی کنیم. بررسی و تحلیل پیش رو نشان خواهد داد که برداشت کفر و شرک از خفای الهی درست نیست و نقدهای چندی بر آن وارد است.

جان شلنبرگ، فیلسوف دین معاصر، برای اولین بار در سال 1993 «برهان خفا» را مطرح کرد. بر مبنای این برهان، خداوند برای بیشتر انسان‏ها شواهد کافی بر وجود خود ارائه نکرده است، و از این رو در خفاست. به عبارت دیگر، برخی از انسان‏ها، بدون تقصیر و بی آن که سزاوار سرزنش باشند، به شواهد کافی برای وجود خداوند دست نمی ی‏ابند. از منظر شلنبرگ، این امر قرینه ‏ای به سود خداناباوری است. شلنبرگ معتقد است از آنجا که خدای محب نباید مزایا و منافع باور و اعتقاد را از آدمیان دریغ ورزد، فقدان شواهد بر وجود خداوند با عشق و حب الهی ناسازگار است. این مقاله نشان می‏ دهد که برهان شلنبرگ مخدوش است. دفاع وی از دو مقدمۀ بحث‏ انگیز برهانش موفق نیست: یکی این ادعا که عشق خداوند با این فعل او که اجازه می‏ دهد برخی انسان‏ها در وجود خدا دستخوش تردید شوند، ناسازگار است؛ و دیگری این که ناباوری عده ‏ای از لاادری‏گران سرزنش‏ ناپذیر است. ادیان الهی برای این اندیشه که هر نوع ناباوری سرزنش‏ پذیر است دلایل قابل ‏قبولی دارند و شلنبرگ در رد آن‏ها موفق نیست.