جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آراء مستشرقان پیرامون روایات گسترده و متناقض جمع قرآن در دو گروه قابل بررسی است. نخست مستشرقانی که قائل به جعل گستردۀ روایات جمع قرآن در عهدِ خلفا، در اواخر قرن دوم به بعد هستند و تاریخ حقیقیِ جمع قرآن را یا در عهد نبوی و یا دوران حجّاج بن یوسف ثقفی دانسته‌اند. دوم مستشرقانی که این روایات را در قرن نخست هجری تاریخ گذاری کرده و با توجه به نقش ابن شهاب زهری به عنوان حلقۀ مشترک تمامیِ اسانید، او را مروّج روایات جمع قرآن هم در عهد ابوبکر و هم عثمان دانسته‌اند؛ لیکن به ارزیابی محتوایی روایات ورود نکرده‌اند. درنتیجه از سویی گستردگی اسانید و منابع این روایات واز سوی دیگر تعارضات مضامین آنها، نشانگر اصالت این وقایع در دوران خلفا و در عین حال مبهم بودن آنهاست. ازاین-رو این نوشتار ابتدا با برجسته سازی تناقضات محتوایی این روایات، غیرواقعی بودن گزارش مرسوم از جمع دو مرحله‌ای ابوبکر و عثمان را اثبات نموده و سپس به خوانش جدیدی از روایات جمع قرآن در دوران خلفا پرداخته است. براساس رهیافت این مقاله، همواره صحابه در حاشیۀ مصاحف خود روایات تفسیری پیامبر را می‌نگاشتند؛ چنانکه امتیاز مصحف علوی در جمع کامل روایات تفسیری بوده است. اما به سبب تعارض بخشی از تفسیر نبوی با منافع سیاسیِ خلفا، شیخین تلاش نمودندتا قرآنی بدون حواشی تفسیری گردآوری و مردم رااز نقل و نگارش این روایات برحذردارند. عثمان نیز با استنساخ گسترده از قرآنِ نزد حفصه و ارسال آن به جهان اسلام توأم با سوزاندن دیگر مصاحف، به تثبیت رسمیِ روش شیخین پرداخت.

یکی از موضوعات مورد توجه مستشرقان موضوع جمع قران است. یکی از این مستشرقان هارالد موتسکی است وی دیدگاه های مستشرقانی چون ونزبرو و مینگانا و جان برتن وشوالی را مطالعه و بیان نموده است و دیدگاه های این مستشرقان را در 4 دیدگاه خلاصه می کند:شوالی جمع قرآن در دوران عثمان، خلیفه‌ی سوّم می داند. مینگانا به دوره‌ی خلافت عبدالملک در پایان قرن نخست هجری اشاره می کند ونزبرو به جمع قرآن در آغاز قرن سوّم معتقد استبِرتُن آن را به زمان حیات پیامبر نسبت می‌دهد. که به هرکدام از این دیدگاه ها نقدی وارد است.موتسکی پس از تبیین دیدگاه های مستشرقانی که در بالا ذکر شد روش های آنان را در بررسی جمع قرآن به صورت کلی رد نموده و آن را نا درست می داند و روشی جدید برای تبیین این مسئله ابداع می نماید که این روش را از زبان خودش عنوان می کنیم:وی در مقاله اش اینگونه بیان می کند: ((در زمینه‌ی روش‌شناسی دو پیشرفت اساسی را باید خاطر نشان کرد: نخست تحلیل اسناد برخی روایات خاص که ابزاری کارآمد در امر تحقیق است و نخستین بار خوتیر ینبُل از این روش بهره برد. دوم تحلیل متن احادیث که با بررسی گونه‌های مختلف یک روایت و تلفیق این رویکرد با تحلیل اسناد تکمیل شده است. از میان محققانی که با این روش پژوهش می‌کنند، باید به ینبُل، گرِگور شولِر و خودم اشاره کنم.)) (پارسا، فروغ، خاورشناسان و رویکردهای نوین در جمع قرآن)او معتقد است برای پی بردن به تاریخ جمع قرآن باید احادیث را در نظر گرفت و اسناد احادیث را دنبال کرد تا بتوان حلقه ی مشترک نقل این احادیث را یافت و بر اساس تاریخ وفات آن حلقه ی مشترک تاریخ جمع قرآن را بیان کرد وی پس از انجام این کار محمد بن شهاب زهری را حلقه ی مشترک نقل احادیث جمع قرآن ذکر نموده است.او اینگونه نتیجه می گیرد که محمد بن شهاب زهری منبع واقعی نقل این رشته احادیث است و با توجه به زمان وفات وی، در سال 124 ق، می‌توان گفت حدیث جمع ابوبکر در ربع نخست سده دوم رواج داشته است.او در پایان مقاله به عنوان تاییدی بر نظریات مسلمانان خاطر نشان می کند که روایات مسلمانان قدیمی تر است و از لحاظ تاریخی به زمان جمع قرآن نزدیکتر می باشد اما آنچه تا کنون پژوهشگران غربی عنوان کرده اند بسیار دور از واقعیت است.برخی از نقد هایی که بر نظریات وی وارد است عبارتند از:جعل حدیث پدیده ایست که تمام عالمان در طول زمان با آن رو به رو بوده اند و در مصنف عبدالرزاق نیز که یکی از کتب مورد استناد موتسکی است صورت گرفته است که متاسفانه موتسکی به گونه های جعل حدیث در این کتاب توجهی نکرده است.(پارسا، فروغ، درآمدی بر مطالعات حدیث شناختی موتسکی)همچنین وی برای مطالعه ی احادیث جمع قرآن و یافتن حلقه ی مشترک نقل احادیث رجوعی به کتب شیعه نداشته و صرفا بر اساس منابع اهل سنت مثل صحیح بخاری و مسند ابن حنبل ومصنف عبدالرزاق و ... نتیجه گیری نموده است در حالی که بهتر بود برای جمع بندی و ارائه نظری جامع از کتب شیعی نیز بهره می برد.به طور کلی در این نوشتار نقد نظریات وی در دو بخش انجام خواهد شد:1-نقد روش‌شناختی: به این صورت که روش وی در اعتماد بیش از حد بر روایات اهل‌سنت با استفاده از قرائن تاریخی و نه شخصیت راوی با نقدهای جدی روبروست.2- نقد محتوایی: ادعای وی در مورد وثاقت و درستی روایات جمع ابوبکر و عثمان و دلائلی که ذکر می‌کند قابل مناقشه است.

بالغ بر نیم قرن است که پژوهشگران غربی با پدیده ی حلقه ی مشترک در سندهای روایات آشنا شده اند، تفسیرهایی متفاوت از آن عرضه کرده اند و کوشیده اند با بهره گیری از آن، تاریخ پیدایش و نشر روایات را شناسایی کنند. مقاله ی حاضر با روش و رویکرد تحلیلی، تفسیرهای گوناگون این پدیده را تبیین و پیش فرض های روش شناختی هر یک از این تفسیرها را تحلیل می کند. در این پژوهش آشکار می شود که دست کم سه تفسیر متمایز از حلقه ی مشترک وجود دارد و بنابر هر تفسیر، تاریخی متفاوت برای پیدایش و نشر روایت تعیین می شود. در این تفسیرها، حلقه ی مشترک، مسئول جعل و نشر روایت برشمرده می شود، محصول جعل سندها در دوره ای متأخر تلقی می گردد، یا نخستین جامعِ روشمند روایات به شمار می آید. تاریخ پیدایش حدیث نیز، متناسب با تفسیرهای پیش گفته و به ترتیب، به زمان حلقه ی مشترک باز می گردد، متأخر از وی تلقی می شود، یا کهن تر از او به شمار می رود. همچنین، معلوم می شود که اختلاف یا تقابل تاریخ گذاری روایات به پیش فرض هایی بازمی گردد که هریک از این تفسیرها بر آن ها استوار شده اند.

غديرخم يكی از مهم‌ترين، كليدی‌ترين و سرنوشت‌سازترين نقاط تاريخ اسلام است كه درآن، دست كم به اعتقاد شيعه، رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم سرنوشت آيندۀ جهان اسلام را تعيين کردند و نسبت به موضوع مطرح  شده در آن، از امت اسلام بيعت و پيمان وفاداری گرفتند. اين رويداد را می‌توان از ميان ديگر رويدادهای دوران رسالت پيامبر صلی الله علیه وآله وسلم ، بارزترين نقطه‌ای دانست كه خاستگاه اصلی شيعه از آن جاست و باز هم دست  كم به اعتقاد شيعه، بحث وفاداری يا عدم وفاداری به پيمان مطرح  شده در آن است كه امت اسلامی را به دو گروه مهم شيعه و غيرشيعه تقسيم كرده است. غديرخم با اين ديدگاه، همواره و برای هميشۀ تاريخ، موضع ظهور تمايز اصلی ميان شيعه و غيرشيعه به حساب می‌آيد.