جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جهان‌بینی هر متفکر، بر بنیان جهان‌شناسی او استوار است و بدون واکاوی نظام‌واره جهان‌شناختی وی، شناخت صحیح و دقیق از جهان‌بینی‌اش دشوار، بلکه گاه ناممکن خواهد بود. از این‌رو، برای معرفی جهان‌بینی استاد شهید آیت‌الله مرتضی مطهری، پیش از هر چیز باید ساختار نظام‌مند جهان‌شناسی ایشان را بررسی کرد؛ ساختاری که از دل پرسش‌هایی چون: چیستی جهان، چگونگی پیدایش آن، ساختار هندسی و فیزیکی جهان، ساکنان این عالم و قوانین حاکم بر آن سربرمی‌آورد. بر همین اساس، این مقاله با روش توصیفی‌ـ ‌تحلیلی و رویکرد استنادی، به بررسی مکتوبات استاد مطهری پرداخته و به بازسازی منظومه جهان‌شناختی وی می‌پردازد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که شهید مطهری با اتخاذ رویکردی عقل‌گرایانه و بهره‌مندی از سنت فلسفی حکمت متعالیه، در عین وفاداری به آموزه‌های قرآن کریم و تعالیم اهل‌بیت:، «جهان» را به‌عنوان «ما سوی‌الله» پدیده‌ای حادث، اما مبتنی بر صدور از واجب‌الوجود تلقی کرده است. او ساختار هفت آسمان و هفت زمین را پذیرفته و انسان، ملائکه و جنیان را از جمله ساکنان مختار این عالم دانسته است. از نظر وی، سنت‌هایی نظیر علیت و اختیار از جمله قوانین بنیادینی‌اند که بر این جهان و ساکنان آن حاکم‌اند.

امروزه اعتقاد به حق یکی از اعتقادات اساسی بشر در حوزه روابط اجتماعی و صحنه‌های بین‌المللی است و انسان امروز، عصر خود را عصر حق نامیده و خود را محق می‌داند. انسان به این امر اکتفاء نمی‌کند که مسأله‌ای موجب رفاه او شود، بلکه تنها دستیابی به حقوقش او را آرام می‌سازد. از این‌رو، مسالۀ حق به یکی از مسائل مهم زندگی انسان معاصر تبدیل شده است. دین اسلام و به ویژه قرآن کریم نیز که «حقانیت» از مهم‌ترین ویژگی‌ باورها، آموزه‌ها و احکام آن به حساب می‌آید، بر مسأله حق تاکید زیادی دارد. یکی از مباحث مهم در مسئله حق، تقسیم آن به تکوینی و اعتباری است. این تقسیم، هم در میان اندیشمندان اسلامی و هم میان اندیشمندان غربی مطرح بوده و اندیشمندان بسیاری به این تقسیم پرداخته و دیدگاه‌های خاص خود را درباره آن بازگو کرده‌اند. در این میان، شهید مطهری به عنوان یکی از اندیشمندان برجسته معاصر به تفصیل و با اهتمام فراوان به این مسئله پرداخته است. ایشان با اعتقاد به حق‌های تکوینی و اعتباری، تعریف ویژه‌ای از حق تکوینی و اعتباری ارائه می‌کند که قابل تأمل است. پژوهش حاضر با مطالعه آثار شهید مطهری در مسئله حق، به تبیین دقیق و ساختارمند دیدگاه ایشان درباره حق تکوینی و اعتباری پرداخته و در نهایت آن را نقد و بررسی کرده است. مسأله اصلی این پژوهش، بررسی صحّت و سقم تعریف شهید مطهری دربارۀ حق تکوینی و اعتباری بوده و این مهم با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است. شهید مطهری، تعریف‌های متعددی برای حق بیان کرده است. براساس یک تعریف، حق، علاقۀ خاص میان موجودات مانند انسان‌ها و سایر موجودات بوده و این علاقه نیز همان اختیار ویژه‌‌ای است که صاحب حق دارد. این اختیار، یا تکوینی است و یا اعتباری؛ از این‌رو، حق به تکوینی و اعتباری تقسیم می‌شود. به عقیده شهید مطهری، حق تکوینی براساس یک رابطه غایی شکل می‌گیرد که مفاد آن، اختیار، إذن و توانایی تکوینی موجودات برای رسیدن به کمال است، به‌نحوی که موجودات به صورت تکوینی، طوری آفریده شده‌اند که اختیار و توانایی رسیدن به کمالات شایسته خود را دارند. اما حق اعتباری، اختیار غیرحقیقی است که انسان، مثلاً نسبت به یک شیء دارد که این اختیار در بستر اجتماع از سوی قانون، جعل و وضع می‌گردد. روشن است که نتیجۀ این اختیار، بهره‌ای است که صاحب حق می‌برد. اما این دیدگاه از جهات مختلفی محل نقد و نظر است. از یک‌سو، معلوم نیست شهید مطهری کاربرد واژه حق در معانی مختلفی که ذکر می‌کند را به اشتراک معنوی می‌داند یا اشتراک لفظی؛ چراکه از برخی عبارات ایشان، اشتراک معنوی و از برخی دیگر، اشتراک لفظی بودن واژه حق استفاده می‌شود. از سوی دیگر، شهید مطهری حق را علاقه و رابطۀ خاص میان دو موجود می‌داند، به‌نحوی که اگر آن علاقۀ خاص وجود داشته باشد، حق موجود است و اگر آن علاقه وجود نداشته باشد، حق موجود نیست؛ اما تعریف حق به رابطۀ میان دو موجود، متوقف بر آن است که اولاً، دو موجود تحقق داشته باشد و ثانیاً، میان آنها رابطه وجود داشته باشد؛ تا پس از آن، حق محقق گردد. در حالی‌که به‌نظر می‌رسد این تحلیل درست نیست؛ زیرا حق، امتیازی است که صاحب حق واجد آن است و تحقق این امتیاز نیز ضرورتاً به دو موجود و رابطه میان آنها نیاز ندارد؛ نظیر حق آفرینش برای خداوند که امتیازی برای خداوند بوده و او حتی پیش از خلق سایر موجودات نیز دارای این امتیاز است. همچنین انحصار حق تکوینی به رابطۀ غایی نیز درست به‌نظر نمی‌رسد؛ زیرا حق تکوینی به‌گونۀ فاعلی نیز تصویرپذیر است؛ برای نمونه، رابطه میان خداوند با مخلوقات، رابطه فاعلی است؛ به‌نحوی که خداوند، فاعل و علت هستی‌بخش مخلوقات است و مخلوقات نیز فعل او بوده و همۀ شئون آنها وابسته به خداوند است و اختصاص تکوینی به او دارد، که لازمۀ این اختصاص تکوینی، حق تکوینی تصرف خداوند نسبت به مخلوقات است که به‌گونۀ فاعلی می‌باشد. در مجموع، دیدگاه شهید مطهری دربارۀ حق تکوینی و اعتباری، از جهات مختلفی دارای نقص است و نیاز به تکمیل دارد.

فینبرگ ازجمله فیلسوفان تکنولوژی است که می کوشد در قالب «تئوری انتقادی تکنولوژی» دو ویژگی مکانیسم ارزش باری و چگونگی انتقادپذیری تکنولوژی را تبیین کند. اندیشة انتقادی و ظرفیت های موجود در فلسفة تکنولوژی او، موجب شد تا نظریة وی از منظر حکمت اسلامی مورد بررسی قرار گیرد. در تعقیب این هدف، نخست نظریة ابزارسازی وی با روش اسنادی ـ کتابخانه ای تشریح و در قالب نموداری صورت بندی شده، آن گاه با روش تحلیلی عقلی، مواضع تعامل و تقابل آن با مبانی حکمت اسلامی با تأکید بر آثار شهید مطهری بررسی گردیده است. توجه به ارزش باری و انتقادپذیری تکنولوژی و اجتناب از نگرش ابزاری، ذات انگاری و برساخت گرایی اجتماعی، برخی از یافته ها در موضع تعامل است. اختلاف در الگوی تصرف مطلوب در طبیعت به عنوان مهم ترین منبع تغذیة تکنولوژی و اختلاف در منشأ ارزش های بارگذاری شده در مرحلة طراحی سامانه های تکنیکی، پاره ای از یافته های این تحقیق در موضع تقابل است. این تقابل، پاره ای از نقدهای پیامدی چون بازگشت به قفس آهنین در سایة بر ساختی بودن مطلق ارزش ها، قداست زدایی از ارزش ها و فروکاستن آنها به ارزش های زیست محیطی و مهندسی را به دنبال دارد.

خلود در عذاب یکی از مسائل مربوط به معاد و کیفر الهی است که هریک از اندیشمندان به مقتضای مبانی فکری خود در پی تبیین آن برآمده‌اند. عده‌ای قائل شدند که خلود در دوزخ، مساوی خلود در عذاب نیست و مخلدین در دوزخ پس از اینکه مدتی عذاب می‌بینند، عذاب با طبع آنها سازگار شده و به عذب تبدیل می‌شود، در مقابل عده‌ای قائلند که عذاب به‌هیچ عنوان برای مخلدین در دوزخ گوارا نخواهد شد. مسئله تحقیق این نوشتار بررسی دیدگاه علامه طباطبائی و شهید مطهری در این مسئله و بررسی شبهات پیرامون آن با توجه به نظر این دو اندیشمند است که به روش توصیفی ـ تحلیلی نگاشته شده و یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که از دید این اندیشمندان خلود در عذاب امری قطعی است و کفار، منافقان و مشرکان معاند تا ابد در عذاب خواهند بود؛ همچنین در پاسخ به شبهات مخالفان خلود در عذاب مشخص می‌گردد که این مسئله با رحمت، عدل و حکمت الهی ناسازگار نیست و آیاتی را که ایشان در جهت عدم دوام عذاب ذکر کرده‌اند همه قابل خدشه است.

باتوجه به رویکردهاى متفاوت اندیشمندان مسلمان درباره علم اخلاق، رویکرد حکمای قرن اخیر حوزه علمیه قم به مسائل این علم عمدتاً عقلی و فلسفی بوده است. هرچند آراء‌شان با شواهد نقلی همراه بوده و با ذوق عرفانی نیز تلطیف یافته است، ولی به‌سختی می‌توان آن را اخلاق تلفیقی به‌شمار آورد. ازسوی‌دیگر در فلسفه اخلاق به‌معنای فرااخلاق که به تحلیل مفاهیم و قضایای اخلاقی از چهار جهت «معناشناختی»، «هستی‎شناختی»، «معرفت‎شناختی» و «منطقی» می‌پردازد، نگاه حکمای مذکور به‌جهت اهمیت دانش معرفت‌شناسی در عصر حاضر و نیز بحران شکاکیت و نسبیت در معرفت اخلاقی، عمدتاً معرفت‌شناختی است. حاصل تحقیق که به‌روش توصیفی ـ تحلیلی به‌دست آمد، آن است که همه آنها گزاره‌های اخلاقی را ذاتی و عقلی می‌دانند، نه شرعی. درباره یقینی‌بودن گزاره‌های اخلاقی، هرچند عباراتی از علامه طباطبایی دلالت بر مشهوری و عقلایی‌بودن این گزاره‌ها دارد، ولی درنهایت باید او را همچون شاگردانش و دیگر حکمای معاصر، به یقینی‌بودن قضایای اخلاقی قائل دانست. درباره بداهت یا عدم بداهت گزاره‌های اخلاقی، اختلاف نظر جدی‌تر است و دو طرف ادله‌ای بر مدعای خود اقامه کرده‌اند. اهمیت این بحث در واقع‌گرایی اخلاقی و برخی لوازم آن مانند مطلق‌گرایی اخلاقی و نیز در مسئله مبناگروی در اخلاق، نمایان می‌شود.

هدف مقالۀ حاضر بررسی تطبیقی و قیاسی رویکرد دو متفکر غرب و شرق در باب مفهوم حق و تکلیف است. ایمانوئل کانت فیلسوف مشهور آلمانی در عصر روشنگری و مرتضی مطهری فیلسوف و متأله معاصر ایرانی دو قطب این بررسی را که با روش تحلیلی تطبیقی تهیه شده تشکیل میدهند. مقالۀ حاضر نشان میدهد که جایگاه هر دو متفکر نسبت به زمینه های انقلابی شان یعنی روشنگری در اروپای قرن هجدهم و انقلاب اسلامی ایران در سال 57 خورشیدی مهمترین مسائل و مفاهیم مرتبط با حق و تکلیف را در آرای خود انعکاس داده اند. حق و تکلیف دو نیرویی است که به شکل کنش و واکنش در آحاد یک اجتماع مستقر و تعریف میگردد. اگرچه کانت تلاش میکند تا با بسط مفهوم عقلانیت و احداث ساختار حق بر اساس عقل و از نقطه عزیمت آن مسئلۀ تکلیف را نیز تعریف کند، اما این رویکرد در تفکر شهید مطهری به میانجی پیوند خوردن با آموزههای الاهیاتی روندی کامل تر پیدا می کند. بهره گیری از دو نیروی عقل و آموزه های دینی به فلسفۀ اسلامی کمک می کند تا انطباق عملی بیشتری نسبت به فرمالیسم کانتی داشته باشد. با این حال طبق نتایج حاصله دستاوردهای کانت در زمینۀ تعریف آزادی و نسبت آن با امر مطلق زمینه ای مهم است که بسیاری از متفکران غرب و شرق از آن تأثیر پذیرفته اند و شهید مطهری نیز از این قاعده مستثنی نیست.

اخلاق پژوهان که در حوزه‏ى بحث‏هاى اخلاقى، فلسفه اخلاق، رفتارشناسى انسان و ریشه‏هاى آن ژرف‏اندیشى نموده‏اند، از مقوله‏اى به عنوان «خود» با گونه‏هایى چون «خودشناسى»، «خودیابى»، «خود عزتمند» و یا «خود زیانى و خودفراموشى» سخن گفته‏اند. در میان این اخلاق پژوهان، باید از دانشورى یاد کرد که در حوزه اندیشه و معارف اسلامى، نگرشى همه سویه و فراگیر داشته و به اخلاق و مسأله خودى در آن، هماره، به عنوان بخش مهم و بنیادى از آموزه‏هاى دینى نگریسته و در پى آن بوده که ریشه‏هاى آنها را با شیوه‏هاى نوین و منطقى و کاربردى، استوار سازد. او کسى نیست جز علاقه شهید، مرتضى مطهرى «رحمه‏ا... علیه». آن استاد فرزانه، مسأله خودى در اخلاق را پایه اخلاق دانسته و از آن با عنوان «اخلاق مکرمتى» یاد مى‏کند. در این مقاله سعى نگارنده بر این است که مفهوم و گونه‏هاى خودى، مبارزه با خود و نمودارهاى از خود بیگانگى را در عرصه اخلاق انسانى از دیدگاه شهید مطهرى مورد بحث وبررسى قرار دهد.