جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عین‌القضات همدانی از صوفیان برجستۀ سدۀ ششم است که آرای متهورانه و باطنی وی منجر به حبس و اعدامش شد. این مسائل باعث شد تا صوفیان پس از وی، با احتیاط با احوال و اندیشه‌هایش مواجه شوند. این مقاله بر آن‌ است تا میزان تأثیر و بازتاب عین‌القضات را در آثار صوفیه پس از او نشان دهد. این پژوهش به‌صورت کتابخانه‌ای و با پیمایش آثار صوفیه پس از وی انجام شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که آرای عین‌القضات از همان دوران پس از وی مورد توجه صوفیان بوده است و به‌رغم اینکه بسیاری از صوفیه نام وی را در آثار خود ذکر نکرده‌اند، بخش قابل ملاحظه‌ای از صوفیان نامدار و برجسته، از اندیشه‌های وی تأثیر پذیرفته‌اند. این بازتاب به‌لحاظ تاریخی از آثار محیی‌الدین‌ ابن‌عربی آغاز و به معصوم علیشاه شیرازی ختم می‌شود. به‌رغم اینکه جماعت صوفیان به اندیشه‌های شائبه‌برانگیز عین‌القضات مانند دعوی احیای اموات و تقدیس شیطان و دیگر عقاید حلولی وی استناد کرده‌اند، هیچ‌کدام منتقد وی نبوده بلکه منزلت معنوی‌اش را ستوده، چنان‌که برخی عین‌القضات را در عِداد بزرگ‌ترین صوفیان تاریخ تصوف آورده‌اند. بدین‌ترتیب باوجود احتیاط و مخالفت‌های احتمالی با اندیشه‌های عین‌القضات، طرد چندانی در تودۀ صوفیان دربارۀ وی به چشم نمی‌خورد، بلکه از منظر ایشان، وی از برجسته‌ترین چهره‌های تاریخ تصوف محسوب می‌شود.

این پژوهش با هدف مطالعه احوال، آثار و اندیشه‌ های عین ‌القضات در کتب صوفیه انجام شده است. پژوهش به شیوه ‌ی توصیفی - تحلیلی به انجام رسیده و اطلاعات و داده‌های مورد نیاز آن به روش کتابخانه‌ ای و با ابزار فیش‌برداری گردآوری گردید. آثار صوفیان مکاتب و طریقه‌های مختلف پس از عین‌القضات یعنی از سده‌ی ششم هجری تا عهد قاجار، بررسی شده است. بر اساس داده‌های به دست آمده، دلایل بازتاب و عدم بازتاب گفته‌ها و احوال عین‌القضات در کتاب‌های صوفیه ‌ی پس از او مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و مشاهده گردید که از میان خیل پرشمار صوفیان پس از عین‌القضات (از سده‌ های 5 و 6 تا عهد قاجار) تنها 27 صوفی در آثار خود (در مجموع 38 کتاب) به عین ‌القضات همدانی و آثار و اندیشه‌ های وی پرداخته‌اند. مهم‌ترین دیدگاهای عین ‌القضات که در آثار صوفیان بعد از وی بازتاب یافته است، دیدگاه وی نسبت به وحدت خالق و مخلوق، بحث نبوت و رابطه ‌ی عاشقانه میان ابلیس و خدا است. از میان 27 صوفی مورد اشاره و 38 عنوان کتاب مورد مطالعه، 7 صوفی در 7 کتاب خود، تنها به ذکر نامی از عین‌ القضات و اشارت مختصری به وی، بسنده کرده، 3 صوفی در 3 کتاب خود، بدون ذکر نام عین‌القضات، به بازتاب اندیشه‌های عین‌القضات پرداخته‌اند. همچنین 7 صوفی در 13 کتاب خود، ضمن معرفی عین‌القضات و ذکر آنچه بر سرش آمده است، از آثار و اندیشه‌های او یاد کرده و در نهایت، 10 صوفی در 15 کتاب، تنها به ذکر برخی دیدگاه‌های عین‌ القضات پرداخته‌ اند. شایان ذکر است که تا 200 سال پس از قتل عین‌القضات، تنها 8 صوفی در9 کتاب خود به او اشاره داشته و اغلب کتب صوفیه که در آنها توجهی به احوال و آثار و اندیشه‌های عین‌القضات مشاهده شده است، از سده‌ی نهم هجری به بعد بوده‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که از مهم‌ترین علل عدم توجه کافی به عین‌القضات و نظریات وی در آثار صوفیه‌ ی پس از او می‌توان به دیدگاه‌ های وی در خصوص خدا و ابلیس و رابطه ‌ی آنها و همچنین اعدام شدن او پس از اتهام به کفر و دعوی الوهیت، به حکم فقهای زمان و ترس صوفیان پس از او از دچار شدن به سرنوشت عین‌ القضات، اشاره کرد

از جمله مهم‌ترین مباحث و اندیشه‌های فلسفی و عرفانی می‌توان به هستی‌شناسی، انسان‌شناسی، معرفت‌شناسی و غایت‌شناسی اشاره کرد. تمامی این مباحث در آثار بزرگ ادب عرفانی ایران مشاهده می‌شود. از جمله این آثار می‌توان به دو اثر ارزشمند از «عین‌القضات همدانی» یعنی «تمهیدات» و «نامه‌ها» اشاره کرد. وی در این دو اثر خود آشکارا به بیان دیدگاه‌ها و اندیشه‌های هستی‌شناختی، انسان‌شناختی، معرفت‌شناختی و غایت‌شناختی عرفانی خود پرداخته است. هستی‌شناسی عین‌القضات بر وحدت ذات و ثنویت صفات استوار است که بر اساس آن ذات حق یکی است و وصف‌شدنی نیست. بنابراین اندیشه‌های هستی‌شناسانه عین‌القضات، اندیشه توحیدی است؛ یعنی تنها ذات خداوند قدیم است و کل عالم هستی قائم به ذات او هستند. وی معتقد به قاعده الواحد است و تنها وجود و هستی مطلق را خداوند تعالی دانسته و هر کسی را که عالَم را قدیم می‌داند از احدیّت دور می‌داند. در انسان‌شناسی عین‌القضات، انسان موجودی وابسته به خداوند است که سعادت وی در گرو کسب معرفت الهی است و معرفت حاصل نمی‌شود مگر با طی مسیر سلوک الی الله. او در این راه به سبب وجود مخاطرات فروان، لزوم تعلیم و ارشاد پیر را ضروری می‌داند. عین‌القضات انسان کامل را کسی می‌داند که در هر ذرّه‌ای از عالم هستی وجود لم‌یزلی الله تعالی را می‌بیند. عین‌القضات در بعد معرفت‌شناسانه معتقد است که وصول به سعادت هدف اصلی حیات آدمی است و سعادت انسان با شناخت خداوند حاصل می‌شود و از آنجا که «دل» کامل‌ترین جلوه خداوند است، معرفت به دل، همان معرفت به خداوند تعالی است، و معرفت به جمال و جلال خداوند باعث زدودن حبّ دنیا و آخرت از دل انسان می‌شود؛ در نتیجه وی معرفت را از علم سودمندتر می‌داند. و از دیدگاه غایت‌شناسانه، عین‌القضات غایت زندگی بشر را بازگشت به مبدأ یعنی ذات باری تعالی می‌داند. از نظر او هدف از سیر و سلوک و در نهایت معرفت خداوند، رسیدن دوباره به خداوند و یکی شدن با او است. بنابراین سالک از طریق کشف و شهود باید به تجربه عرفانی گرانقدری دست یابد که همانا رسیدن به مبدأ و کمال و سعادت و در حقیقت همان رسیدن به غایت است. در این پایان‌نامه به شیوه کتابخانه‌ای و توصیفی به بررسی و واکاوی این اندیشه‌ها در دو اثر مزبور پرداخته ایم.

محمد بن عبدالله میانجی (492ه.ق- 525ه.ق) معروف به عین القضات همدانی از برجسته‌ترین ، مهم‌ترین و بزرگترین عارفان اهل قلم در اوایل قرن ششم هجری قمری بوده است .عین القضات شخصیتی منحصر به فرد در تاریخ تصوف و تفکر ایرانی دارد. دوران زندگی او معاصر با حکومت سلجوقیان و دورانی پر آشوب از نظر فکری بوده که به دلیل دشمنی و عدم شناخت صحیح آثار و عقایدش متهم به بدعت گذاری در دین شد و در سال 525 هجری قمری به شهادت رسید . آثار او حاوی مطالب مهمی در باب عرفان نظری ، عملی و شیوه سیر و سلوک عرفانی است که به صورت پراکنده در مهمترین کتاب‌هایش یعنی تمهیدات و مکتوبات مطرح شده‌اند. نگارنده در این پایان نامه در تلاش است تا نظرات او را در باب خداشناسی ، هستی شناسی و انسان شناسی از آثارش استخراج کرده و ابهامات آن ها را برطرف کند و نظرات او را به صورت منظم و منسجم با ذکر مبانی حکمی و عرفانی بیان کند . و بدین طریق مبانی عرفان نظری از نظر عین القضات را تبیین کند

در قرون اولیه تمدن اسلامی، شریعت و طریقت معنای تقریبا یکسانی داشتند. «خود نزدیکـی بـه منبـع وحی اجازه آن را نمیداد که سنت دینی به دو قسمت ظاهری و باطنی یا شریعت و طریقت که اجـزای ترکیـب کننده آن هستند، منقسم شود، گو اینکه جوهر هر دو از همان آغاز وجود داشته است. مجمـوع سـنت دینـی در آغاز همچون گدازه گداخته در حال جوشش بود، و تا تأثیر سردکننده زمانی و اوضاع و احوال تباه کننده جهـان آن را رفته رفته سرد و منجمد نکرد، انعقاد پیدا نکرد و به عناصر گوناگون تجزیه نشد» (نصر،100:1361) اما رفته رفته، تصوف یا «قیام القلب مع الله بلاواسطه.» (هجویری،206:1358) بن‌مایه‌ای ویژه گرفت و مثلثی به نام : طریقت، شریعت و حقیقت در فرهنگ اسلامی شکل پیدا کرد. «شریعت تو همچو شمع است، ره مینماید، و بی آنکه شمع به دست آوری راه رفته نشود، چون در ره آمدی، آن رفتن تو طریقت است و چون رسیدی به مقصـود، آن حقیقت است» (زمانی، 1375: ج5: 13) اندک اندک تصوف، تبدیل به جریانی شد که آموزه‌های نظری و علمی منحصر به خود را داشت. در دوره‌ی عباسی، تفتیش عقاید در راستای تحمیل عقیده‌ی معتزلیِ مخلوق بودن قرآن روی کار آمد. البته که این موضوع تازگی نداشت. تفتیش عقاید یا همان ایمان‌کاوی به معنی اعمال سرکوب‌گرانه‌ای است که اول‌بار در دادگاه‌های کلیسای کاتولیک در سال 1233 میلادی برای برانداختن فساد عقیده و بدعت در دین راه افتاد. سابقه‌ی تفتیش عقاید در حکومت اسلامی از پنجاه سال پیش از عباسیان، علیه زندیقان که معمولا گرایشهای مانوی داشتند وجود داشت. زندیق صفتی اداری و ساخته دستگاه عباسیان برای مبارزه با دگراندیشان بود. معمولا قربانیان چنین ایمان‌کاوی‌ها و پاکسازی‌هایی مجازاتی همچون تبعید، حبس، شکنجه و حتی اعدام دریافت می‌کردند. اما پس از مدتی دایره مظنونان از افراد با گرایش های مانوی فراتر رفت و صوفیان را نیز شامل شد. از ابتدای تاریخ تصوف، صوفیان مورد سوءظن مقامات بودند. در فضای متشنج اعتقادی و سیاسی بغداد، برخی از صوفیان حتی اگر دامن عافیت به گوشه‌ای می‌کشیده و از سیاست کناره‌گیری می‌کردند، باز به دلایل مذهبی و بعضا سیاسی توسط دولت تحت تعقیب قرار می‌گرفتند. علت اصلی این اختلافات به خوانش‌های متفاوت نحله‌های فکری از دین و شریعت برمی‌گشت. به تدریج از قرن سوم ، عقاید صوفیان حساسیت فقیهان را تحریک کرد. اندک اندک فقیهان به صوفیان بدبین شدند و زمینه‌ی آزار و اذیت آن‌ها و حملات مذهبی ایجاد شد. گاهی اختلافات کلامی و فلسفی جرقه‌ی آغاز جدل‌های بسیار می‌شد و در نهایت گروهی حکم الحاد یا ارتداد گروه دیگر را صادر می‌کرد. در مواردی دستاویز صدور چنین احکامی اعمال و گفتار شطح‌آمیز صوفیان بود. مشهورترین قربانی این حوادث منصور حلاج و ندای «انا الحق.» اوست. ماسینیون می‌نویسد: «حلاج ابتدا تکفیر و سپس کشته شد.» (ماسینیون،70: 1348) عطار نیز این ماجرا را در منطق الطیر بازگو می‌کند و به زبان شعر می‌گوید: «چون شد آن حلاج بر دار آن زمان جز انا الحق می‌نرفتش بر زبان چون زبان او همی نشناختند چار دست و پای او انداختند.» در کتاب مصائب حلاج آمده است که:« موضوع پرونده حلاج بلافاصله از جانب مخالفانش به زمینه زندقه کشیده شد. زیرا او صوفی بوده، زبان و بیان آنان را داشته و بنیاد تعلیماتش شیوه‌ی زهد و ریاضت بوده است.» (ماسینیون، 194:1384) ابولحسین نوری، عارف برجسته‌ی بغداد از دیگر قربانیان این محاکمات است. معتمد عباسی در یک زمان دستور قتل چند تن از صوفیان همچون ابوحمزه بغدادی، شبلی و ابوالحسین نوری را صادر می-کند. ارنست معتقد است که اتهام اصلی نوری زندقه و به‌طور خاص سخن گفتن بی‌باکانه از خداوند بوده‌است. البته باید توجه داشت که «نحوه مرگ نوری کاملا مطابق تصویر ایده‌آل او از عشق بود.» (ارنست 101:1984) علاوه بر آنها، عین القضات همدانی نیز به علت بی‌پروایی در سخن گفتن مورد عناد و مخالفت حکومت قرار گرفت و به مرگ محکوم شد. ارنست در مورد عین القضات چنین می‌نویسد: «اتهامات او به سه دسته تقسیم می‌شوند: 1. اقوال در مورد نبوت 2.ادعای پیروی از شیخ برای ترقی معنوی 3. و گزاره‌های فلسفی و عرفانی درباره‌ی ذات خداوند.» (ارنست، 112:1984) بازگویی اسرار در آثار عین‌القضات بسامد بالایی دارد. در نتیجه‌ به دعوی الوهیت متهم می‌گردد و جماعتی از قشریون حکم قتل او را از حاکم وقت می‌گیرند. شیخ شهید یا شهاب‌الدین یحیی سهروردی از دیگر کسانی‌ است که متعصبان او را به الحاد متهم کردند و علمای حلب خونش را مباح دانستند. یاقوت حموی می‌نویسد:« ملک الظاهر او را فرا خواند و مجلسی از فقها و متکلمین بر پا ساخت. با او مباحثه و مناظره کردند و در برابر حجت‌ها و ادله و براهین او منکوب شدند. ملک الظاهر را از او خوش آمد و او را مقرب خود ساخت و از خواص خود گردانید. این امر خشم و کینه شکست خوردگان در مناظره را برانگیخت و به الحاد متهمش کردند و زندیقش خواندند و این اتهام به ملک الناصر صلاح الدین نوشتند و گفتند اگر او را زنده بگذارد بسا اعتقادات مردم را نیز فاسد کند. صلاح الدین به پسرش نوشت که باید شهاب الدین را بکشد و در این اقدام تأکید بسیار نمود. فقهای حلب به قتل او فتوا دادند. این خبر به شهاب الدین رسید. از الظاهر خواست که او را در مکانی حبس کند و از خوردن و آشامیدن بازدارد تا بمیرد. و گویند که الظاهر فرمان داد او را در زندان خفه کنند. پس در سال 587 او را خفه کردند. در این هنگام به 40 سالگی نزدیک شده بود.» (حموی. 1223: 1381) این پژوهش می‌کوشد با بررسی روند محاکمه چهارتن از صوفیان: نوری، حلاج، عین القضات و سهروردی در متون بجامانده عربی و فارسی، ابعاد مختلف این دست از محاکمات همچون زمینه‌ی ایجاد این دادگاه‌ها، تاثیر افکار عمومی، بازتاب این محاکمات در متون ادبی و عرفانی بعدی و شباهت‌ها یا تفاوت-های آن‌ها را مورد واکاوی قرار دهد. همچنین تلاش میشود تاثیر این محاکمات بر تحولات و جهت گیری های بعدی در عرفان اسلامی مورد تحلیل قرار گیرد.

یکی از شبهات مهمی که در جریان ترک فعل ابلیس مطرح می شود این است که ابلیس در جریان رانده شدن خویش از ساحت الهی تلاش دارد تا این فعل را به خدا نسبت داده از سویی برای انتقام از حضرت آدم علیه السلام به عزت و جلال الهی سوگند یاد می کند که نگذارد بهشت جایگاه ابدی انسان گردد. لیکن این که آیا ابلیس با اراده و اختیار خویش ترک سجده نموده و تکبر ورزید و یا اینکه این ترک فعل، براساس جبلّی و سرشت ابلیس بوده و او مجبور به ترک سجده بوده و لذا پیامد آن دوری از رحمت الهی و متلبس به خلعت غضب و لعن الهی شده شده است از منظر مفسران و اهل تصوف و عرفان مباحثی مطرح شده است. از ظواهر سخنان برخی از متصوفه مانند عین القضات همدانی با استناد به آیه" قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ "این گونه می توان استنباط نمود که او با تأویلی خلاف ظاهر از معنای آیه، به دفاع از ابلیس برخاسته، و عدم اختیار و جبر ابلیس را از آیه فهمیده است. اینها معتقدند در نهایت ابلیس مشمول رحمت الهی گشته و به بهشت بر می گردد. در مقابل بسیاری از مفسران و عرفا او را واجد اختیار دانسته لعن او را نتیجه ابا و استکباری می دانند که در مقابل خدای متعال ابراز نموده است. . یافته های تحقیق برآن است که ابلیس فاقد اختیار نبوده بلکه واجد آن بوده و با خوی استکباری که داشت تمرد نموده است.

از مباحث مهم‌‌ مطرح‌‌شده نزد متصوفه، مسئلۀ کفر و ایمان و پیوند آن‌ها با یکدیگر است. اگرچه مفهوم کفر و ایمان در سده‌‌های نخست اسلام، تقریباً مبتنی‌بر مبانی اسلامی است، با بررسی دقیق آثار عین‌القضات، درمی‌‌یابیم که نه‌تنها تأویل او از کفر و ایمان بدیع است، بلکه تقسیم‌‌بندی نوین و اصطلاحات عرفانی ویژۀ خود را نیز در پیرامون این دو اصطلاح مطرح کرده است. این مقاله بر آن است تا از یک‌سو ضمن بررسی دیدگاه عین‌‌‌القضات دربارۀ کفر و ایمان، نوآوری‌‌های او را در این حوزه برشمرد و ازسوی دیگر با بررسی دقیق آثار عرفانی پیش‌وپس از عین‌‌القضات، آبشخورهای فکری او را تحلیل کند و میزان تأثیرگذاری عین‌‌القضات بر عارفانِ پس از خود را نشان دهد. در اندیشۀ عین‌‌القضات «کفر حقیقت» که به معنای فنای در وجود خداوند است، در بین اقسام کفر، بالاترین مرتبه را دارد. به باور او سالک برای رسیدن به «کفر حقیقت» باید از «کفر ظاهر»، «کفر نفس/مغ/جلالی» و «کفر قلب/محمدی/جمالی» عبور کند تا به «کفر حقیقت» برسد. پس از این مرحله، «ایمان» روی می‌‌نماید و سالک «مؤمن» می‌‌شود. نتایج پژوهش نشان‌‌دهندۀ آن است که برداشت بدیع عین‌‌القضات از کفر و ایمان تا حدی متأثر از جنید و حلاج است، اما طبقه‌‌بندی تازۀ او و اصطلاحات بدیع مطرح‌‌شده، ساخته و پرداختۀ خود اوست. پس از قاضی، بقلی در عبهرالعاشقین، نسفی در انسان کامل، باخرزی در اوراد الاحباب، شبستری در گلشن راز و مسعود دهلوی در مرآت العارفین از عین‌‌القضات در زمینۀ کفر و ایمان تأثیر پذیرفته‌‌اند.

عشق کلید معنایی بسیار مهم در متون عارفانه است که ماهیت آن مبتنی بر شهود و مکاشفات درونی و سرشار از اندیشه‌های غنی و احساسات و عواطف شورانگیز عرفانی است. عشق در نگاه عین‌القضاه همدانی و روزبهان بقلی شیرازی جایگاه ممتاز و مشخصه‌های مشترکی دارد. این دو عارف از جمله پیروان مکتب جمال¬اند و بر رابطۀ حُسن و عشق و مؤلفه‌های دیگر مربوط به آن تأکید بسیار دارند، در این مقاله که به روش کتابخانه‌ای نگاشته¬شده، شباهت¬ها و تفاوت‌های دیدگاه این دو عارف حول محور حُسن و عشق بررسی و تحلیل می‌شود. نتایج پژوهش نشان¬می‌دهد که عشق به زیبایی عنصر مهم اندیشۀ این دو عارف بود¬ه¬است و هر دو عشق را معلول زیبایی می‌دانند. ایشان معتقدند هر جمال و زیبایی منتهی به خداوند می‌شود و تمام موجودات با شوق به این زیبایی، به سوی او در حرکتند و نهایتاً به مقام وحدت عاشق و معشوق متصل¬می‌شوند. از منظر این دو عارف، کلیۀ موجودات عالم به عشق غریزی، عاشق خیر مطلق هستند و خیر مطلق که همان ذات حضرت حق است، بر عشاق خود به مراتب مختلف تجلی¬می‌کند. همچنین الفاظ شاهدبازی و نظربازی در آثار این دو عارف نمود مشهود و ملموسی دارد که این امر برگرفته از شیوۀ جمال‌پرستی و تعلق این دو عارف بر مکتب جمال است.

آنچه عین‌القضات را از دیگر عارفان زمان خود- و حتی دورة پس از خود – متفاوت می¬کند، دیدگاه تأویلی او در آیات و احادیث و نوآوی¬های وی در مفاهیم عرفانی و آیین¬های مذهبی است. روش عین‌القضات در به¬کارگیری آیات قرآنی و احادیث اسلامی منحصربه¬فرد است؛ روشی که هنوز پس ازگذشت چند قرن می¬تواند برای متفکران این زمان، پیام¬های جدیدی به همراه داشته¬باشد. عرفان عین‌القضات اگرچه ریشه در آیات قرآن و احادیث پیامبران و اولیا دارد، اما از آن بوی کهنگی، زهد یا انحراف به مشام نمی¬رسد بلکه برعکس، عرفان او بسیار پویا و نو است. گویا این جوان نابغه بسیار پیش‌تر از زمان خود می¬زیسته¬است، افق¬های دورتری را می¬دیده و با انواع سردرگمی¬ها و بن بست¬های فکری و مذهبی متفکران آشنابوده¬است. این مقاله می¬کوشد تا پس از بررسی کوتاه مفاهیم عرفان و تصوف از نگاه متفکران گذشته و حال، به تحلیل اندیشة عین‌القضات درخصوص اصالت مذاهب بپردازد.