جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم «خدا» از جمله مفاهیمی است که در عصر حاضر از دیدگاه‌های متفاوتی بدان پرداخته شده است. کارل گوستاو یونگ نیز در آثار متعدد خود با زمینه روان‌شناسی از این مفهوم در بیان آرای خود با احتیاط و گاه متناقض استفاده کرده است. از نظر او خدا در جان آدمی است و تصویر خدا مجموعه پیچیده‌ای از اندیشه‌هایی است که سرشت کهن الگویی دارند و میزان معینی از انرژی به کار رفته در فرافکنی را باز می‌نمایانند. در این میان پرسش از مفهوم خدا از پرسش‌های انسان مدرن محسوب می‌شود و مانند بسیاری از بحث‌های نوپدید دیگر حاصل گذار انسان از سنت به مدرنیته است. تبیین یونگ با استفاده از مفهوم ناخودآگاه در روانکاوی و تبیین استاد مطهری با استفاده از مفهوم فطرت در فضای اندیشه اسلامی است. هدف این پژوهش بررسی و نقد چارچوب کلی نظریه یونگ بر مبنای نظریه شهید مطهری است، که به روش توصیفی تحلیلی و نقد بیرونی ایــن هـدف دنبال شده است. برخلاف نظریه یونگ، مطهری با بهره گیری از میراث قرآنی، فلسفی عرفانی و علوم و فلسفه‌های جدید، تقریر جامع‌تری از نظریه فطرت ارائه می‌دهد. با بررسی آرا و نظریات شهید مطهری می‌توان گفت که نقدهایی جدی بر نظریه کهن‌الگوی یونگ وارد می‌شود که در این تحقیق به آن پرداخته شده است.

اسطوره‌ها به‌عنوان یکی از بنیان‌های فرهنگی و معنایی تمدن‌های باستانی، در شکل‌گیری ساختارهای فکری، اجتماعی و روانی جوامع نقش کلیدی داشته‌اند؛ ازاین‌رو بررسی تطبیقی اسطوره‌ها و نمادهای کهن، ابعاد تازه‌ای از هویت، نقش‌های اجتماعی و نگرش‌های کیهانی را نمایان‌می‌کند. در اساطیر هندو-ایرانی، شخصیت‌های «جمشید» و «میترا» پیوندی نمادین و کارکردی با «خورشید» دارند که در دو بستر متفاوت متجلی شده‌اند. در این راستا، این پژوهش با رویکرد تحلیلی-تطبیقی و بهره‌گیری از نظریۀ تقدس و نمادپردازی میرچا الیاده و نظریۀ کهن‌الگوی کارل‌گوستاو یونگ، به بررسی و تحلیل این پیوندهای نمادین پرداخته‌است. یافته‌های پژوهش نشان‌می‌دهد که «خورشید»، فراتر از یک پدیدۀ طبیعی، به‌عنوان نمادی از بازگشت جاودانه و امنیت روانی، نظم کیهانی و معنویت، در ارتباط با این اساطیر ظاهر‌می‌شود. در این میان، «جمشید» تجلی اقتدار زمینی، قدرت سیاسی و تمایل انسان به نظم‌بخشی به جهان مادی و پیوند با نیروهای ایزدی و طبیعت است؛ در‌حالی‌که «میترا» با الگوی ناجی و معنوی، نماد عدالت الهی، نیاز انسان به رشد روحانی و رهایی از قیود دنیوی به‌شمار می‌رود. ازمنظر تحلیل روان‌شناختی یونگ، این تفاوت‌های بنیادین، منعکس‌کنندۀ تمایل عمیق انسان به امنیت، روشنایی و امید در برابر آشفتگی‌های درونی و بیرونی است و خورشید را به عنصری محوری در بازتعریف هویت‌های فرهنگی و آیینی تبدیل‌می‌کند.

فطرت، یکی از کلیدواژه های مهم برای ورود به ساحت انسان شناسی است که در آموزه های دینی و علوم گوناگون همچون منطق، فلسفه، کلام و عرفان مورد بررسی قرار می گیرد. پژوهش حاضر، به بازشناسی کارکردهای فطرت در حوزه معرفت شناسی، ارزش شناختی و روان شناختی بر اساس نظام فکری حکیم شاه آبادی، جان کالوین و گوستاو یونگ می پردازد. هدف این تحقیق بازیابی دیدگاه این سه اندیشمند در مورد کارکردهای معرفتی، ارزش شناختی و روان شناختی و مقایسه تطبیقی آنهاست. روش پژوهش حاضر استنادی، توصیفی، تحلیلی با رویکرد تطبیقی است. یافته های پژوهش در وجوه اشتراک؛ شهودی و درونی بودن معرفت فطری، هدایتگری معرفت فطری، تأثیر گناه بر معرفت فطری، تفکیک میان طبیعت و فطرت و خلقت انسان به صورت پروردگار و در وجوه افتراق؛ اختلاف نظر در ماهیت انسان، سبک نظریه پردازی و جبر و اختیار بود. با رویکرد تطبیقی روشن گردید، نظریه پردازی حکیم شاه آبادی در حوزه کارکردهای فوق، به دلیل گستره، ثُبات، عمقِ معرفتی و استدلالِ نظریه بر نظرات جان کالوین و گوستاو یونگ برتری داشته و دارای غنای علمی و آثار عملی ملموس‌تری می باشد.

مقوله کمال انسان که در فلسفه سنتی تحت عنوان علم النفس و در علم تجربی امروز تحت عنوان علم روانشناسی به آن پرداخته شده است از جمله مباحثی است که همواره مورد توجه اندیشمندان مختلف قرار گرفته است. در میان اندیشمندان علم روانشناسی، کارل گوستاو یونگ از معدود کسانی است که برخلاف بسیاری از روانشناسان پیش از خود که رفتار انسان را صرفاً فعل و انفعالات مادی و ناشی از تفکرات خودآگاهانه می دانستند، نگاه عمیق‌تری در رابطه با رفتارشناسی انسان ارائه می‌کند. او دو قسم را برای روان انسان در نظر می‌گیرد: خودآگاه و ناخودآگاه که خود شامل بخش فردی و بخش جمعی است. تجربیات واپسرانده و فراموش شده‌ در بخش ناخودآگاه فردی هستند؛ عقده که نوعی درهم آمیختگی عقاید با حال و هوای هیجانی است، در همین بخش از ناخودآگاه قرار می‌گیرد. ناخودآگاه جمعی نیز شامل تجربیات جهانی مشترک بین انسان‌هاست که از گذشتگان به ارث رسیده است. کهن‌الگوها محتویات ضمیر ناخودآگاه جمعی هستند؛ طی فرآیند کمالی انسان که یونگ آن را فرایند فردانیت می‌نامد، کهن‌الگوی خود، بین جنبه خودآگاه و ناخودآگاه هماهنگی ایجاد می‌کند و وجود فرد را یکپارچه می‌کند.(خسروپناه، 1393، 338-340) یونگ این فرآیند را در عالم دنیا خلاصه می‌کند و جهان آخرت در نظر او پدیده‌ای محتمل است، چرا که قابلیت اثبات تجربی ندارد.(یونگ، 1370، 327-330) در نظام معرفت‌شناسی یونگ مانند سایر تجربه‌گرایان، شناخت از طریق ادراک حسی حاصل می‌شود، حتی ادراک عقلی نیز بدون ادراک حسی ممکن نیست؛ در این رویکرد اصل علیت، تعاقب پدیده‌ها معرفی می‌شود. اعتبار داده‌ها به آزمایشات تجربی است و بر اصل استقرا استوار است.(یونگ، 1373، 38) روش او مانند سایر روانشناسان، مبتنی برتجربه و عینی‌گرایی است. لذا او با استفاده از روش‌های خاص خود شامل تداعی کلمه، تحلیل نشانه و تحلیل رویا که بر روی افراد مختلف انجام می‌دهد، موفق می‌شود دسترسی بیشتری به ضمیرناخودآگاه افراد پیدا کند و فرایند کمال انسان را با مطالعه‌ی کهن‌الگوها تبیین کند. از جمله مواردی که او را متوجه وجود ضمیر ناخودآگاه جمعی کرد، برخی صحبت‌های بیماران روانی، وجود عناصر تکرارشونده در رؤیاهایی که لزوما ارتباطی با خواب بیننده نداشتند و اشتراکات فرهنگی اقوام مختلف بود. ملاصدرا نیز از جمله افرادی است که درباب کمال انسان ذیل مبحث علم النفس سنتی صاحب نظر است. از نظر او انسان دارای دو ساحت جسم و روح است و منشأ تمامی رفتارهای او از روح ناشی می‌شود و جسم تنها ابزاری است برای به فعلیت رساندن اوامر نفس. دو قسم برای کمال انسان مطرح است؛ نفس که کمال اول است برای جسم طبیعی آلی و کمالات ثانویه که شامل حرکات ارادی، احساسات و ... می‌باشد و توسط ابزارهایی از جسم طبیعی ناشی می‌شوند و این سیر تکامل ابدی و در جهت قرب الی الله است. او با استفاده از اصل حرکت جوهری، کمال انسان را تبیین می‌کند: قائل به سه مرحله طبیعی، نفسانی و عقلانی برای انسان است و نفس نباتی، نفس حیوانی، نفس انسانی و نفس ملکی یا نفس شیطانی را مراتب نفس برمی‌شمرد و نفس انسانی را به عقل نظری و عقل عملی تقسیم می‌کند؛ عقل نظری کلیات را ادراک می‌کند و می‌تواند مراحل مختلف هیولایی، بالملکه، بالفعل و بالمستفاد را طی کند. عقل عملی ادراک جزئیات می‌کند و دارای چهار مرتبه تهذیب ظاهری، تهذیب باطنی، آراستن نفس به صفات پسندیده و فانی شدن در خدا است.(بابازاده، 1391، 33) اتحاد عقل و عاقل و معقول مبانی معرفت‌شناسی ملاصدرا را تشکیل می‌دهند. ابزار شناختی مهم ملاصدرا، ادراک عقلی است و شناختی را معتبر می‌داند که مبتنی بر یقین معرفتی باشد، که آن هم بر استدلال منطقی استوار است.(ایراندوست، 1398، 8 و9) اما آنچه در این پژوهش جالب توجه است، رسیدن به نتایج نسبتا همسو در بحث کمال‌گرایی با وجود اختلاف مبانی است. دو مسیری که در بدو امر نشان از اختلاف رویکردی آن‌ها دارد اما نتایج حاصل از آن، همگرایی این دو را نشان می‌دهد که بررسی این موضوع می‌تواند راهی برای تعامل و تبادل اندیشه بین فلسفه غرب و فلسفه اسلامی ایجاد کند. لذا لازم است تجدید نظری در پژوهش‌هایی که فلسفه اسلامی و فلسفه غربی در دو عرصه کاملا جدا و بی‌ارتباط مورد بررسی قرار می‌گیرد انجام شود.

خودآگاهی یکی از مهم‌ترین مسائلی است که فلاسفه و ‌‌روان‌شناسان در طول تاریخ با ‌روی‌کردهای مختلفی به آن پرداخته‌اند. انسان از احساس قطع شدن تماسش با نفس خویش رنج‌می‌برد؛ لذا برخی رفتارهایش فرار اضطراب‌آمیزی از جهان درون، افکار یا اعمال خویش است. در نظام فکری ابن‌سینا و یونگ برای انسان و شناخت حقیقت او جایگاه مهمی وجود دارد و هر دو پذیرفته‌اند که خودآگاهی نقش بنیادینی در وصول به حقیقت دارد. ابن‌سینا ازجمله اولین فیلسوفانی است که با ‌روی‌کردی فلسفی و نه صرفاً اخلاقی‌ـ ‌دینی این بحث را مطرح‌می‌کند. یونگ نیز به‌نمایندگی از ‌‌روان‌شناشی تحلیلیْ بحران خودآگاهی را مشکل بشر امروز معرفی‌می‌کند. در این نوشتار با روش توصیفی‌ـ‌ تحلیلی ناظر به اینکه که انسان به درک بیشتری از خود، افکار، احساسات، نقاط ضعف، قوت و ارزش‌ها و توسعه‌ی فردی برسد، می‌بینیم که هر دو اندیشمند به‌دنبال راهی برای رهایی بشر از درد و رنج اند و معتقد اند به هر میزان که راه گسترش آگاهی انسان مخدوش شود و دید او نسبت‌به خود و واقعیت‌‌های اطرافش کور ‌شود، زندگی او رنج‌آورتر می‌شود. تعبیر متدوال ابن‌سینا «خودشناسی» و تعبیر یونگ در ‌‌روان‌شناسی تحلیلی، «خودآگاهی» است. هرچند مسئله‌ی شناخت خود توسط این دو اندیشمند به‌ شکل‌ها و روش‌های متفاوتی مثل روش حسی‌ـ تجربی و تعقلی مطرح‌‌شده‌است، تحلیل هردو ارتباط وثیقی با پذیرش مفهوم رنج دارد. ابن‌سینا ساحتی از خود را معرفی‌می‌کند و از آن به «اِنیّت» یاد‌می‌کند و آن را درمقابل ماهیت قرار‌می‌دهد که ما آن را «ساحت وجودی» می‌نامیم. ‌‌ازآنجاکه در نگاه یونگ ما با چنین تمایزی بین ساحت وجود و ماهیت در ذات خودآگاه مواجه نمی‌شویم، «فردیّت» اهمیت پیدا‌می‌کند؛ لذا پس از بیان تفاوت‌ها و شباهت‌ها، می‌توان گفت ابن‌سینا در تحلیل خودآگاهی از یونگ فراتر رفته‌است.

در نظریة یونگ ناخودآگاه و کهن‌الگوهایی چون خود، آنیما، سایه، اضداد و تولّد دوباره اهمیت ویژه‌ای دارد. رمان‌های تورج زاهدی را که اغلب عرفانی و شبه¬عرفانی هستند می‌توان بر اساس کهن‌الگوهای فعال در نظریۀ یونگ بررسی¬کرد؛ زیرا بیشتر رمان‌های زاهدی روایتی از شهودهای قهرمان داستان از عالم ناخودآگاه است. این پژوهش با روش تحلیلی- توصیفی به تبیین و واکاوی نظریات روانشناسی یونگ در رمان «دعوت به ماورا» تورج زاهدی پرداخته¬است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که شخصیت اصلی این رمان، سیدعلی اکفیانی، در آستانة چهل سالگی به جست‌وجو در ناخودآگاه خویش برای دست‌یابی به کمال انسانی و کسب تفرد دعوت ¬شده¬است، وی به ماهیت سایة درون خود که همان شخصیت منفی ابراهیم سجادی¬تبار است، پی¬می‌برد و او را کنار می‌زند. سیدعلی، مانع رسیدن صهیونیست‌ها به مقصود خود و ازمیا¬ن¬بردن فرماندهان و مسئولین طراز اول کشور می‌شود. کشور و پدر در این داستان نماد خودآگاه جمعی و قومی هستند. کلیدواژه‌ها: تورج زاهدی، یونگ، دعوت به ماورا، روان¬شناسی تحلیلی.

مسئله‌ معنای زندگی با موضوعات متفاوتی هم‌چون پرسش‌های هستی‌شناختی مانند؛ هدف خلقت، هستی؛ و موضوعات روانشناختی هم‌چون اضطراب، افسردگی، پوچی مرتبط است. پاسخ به معنای زندگی هم از بُعد دینی و هم از بُعد روانشناسی همواره مورد توجه بوده و اکثر ادیان آسمانی و به‌ویژه دین اسلام حیاتِ حقیقی را از آنِ خداوند دانسته و معنای زندگی را «قرب الهی» معرفی کرده‌اند. هدف پژوهش حاضر بررسی معنای زندگی از دیدگاه امام‌سجادعلیه السلام به‌عنوان امام معصوم علیه السلام و مقایسه نظریات ایشان با روانشناسی تحلیلی کارل‌یونگ با روش تطبیقی-تحلیلی و با تکیه بر مبانی دینی و روانشناسی است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که معنای زندگی در بیانات امام سجاد؟ع؟ در سه محور اصلی خداشناسی، خود شناسی و حبّ ذات شکل ‌می‎گیرد که این مؤلفه‌ها در مقایسه با الگوی روان شناختی یونگ همسو و با معنای زندگی که در تلفیق دین و روان است مطابقت دارد.