جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تبیین صحیح نظریه شیعه در مسئله جبر و اختیار همواره مورد نزاع دانشمندان شیعی قرار گرفته است. عدهای تبیین صحیح این نظریه را متوقف بر انکار قاعده ضرورت علّی- معلولی و اثبات مقدمهای فعلی دانسته‌اند و از آن به طلب یا سلطه نفس بر فعل تعبیر نمودند. معتقدین به این نظریه در میان اصولیین عمدتاً متأثر از مدرسه میرزای نائینی می‌باشند. برخی دیگر نیز ضمن تحفّظ بر صحت قاعده ضرورت و امتناع ترجیح بلامرجح، با توسعه در مفهوم اختیار به گونهای که مراتب اختیار از فاعل بالقصد تا فاعل بالتجلی را دربرگیرد، بر این باورند که مناط اختیار، سبق اراده نبوده تا دچار محذور جبر شده بلکه تقوّم اختیار به صدور فعل از مَبدأ علمی ‌است، اگرچه ارادهای در میان نباشد و بدین معنا اراده، خود فعلی اختیاری است اگرچه مسبوق به اراده دیگر نیست. لکن بر اساس یافته‌های این تحقیق، به نظر میرسد مناسب‌ترین تقریری که می‌توان در تبیین نظریه اختیار بر آن اعتماد نمود، تبیین علامه طباطبایی است که از قرابت بسیاری به نظریه میرزای نائینی برخوردار است.

حفاظت از اسلام در برابر هجوم همه جانبه غرب به همراه تأمین زندگی و معیشت مردم مسلمان، مسأله ای است که ایرانیان طی 150 سال گذشته با آن مواجه بوده‌اند. نخستین مرحله این مسأله، تضاد یا تعامل معنایی مفاهیم مدرنی چون آزادی-رهایی، دموکراسی-مشروطه طلبی، توسعه-پیشرفت، تمدن-تجدد و مانند آن است که از آن به بحران مفاهیم در علوم انسانی یاد می‌کنند. سیدجمال الدین اسدآبادی و آیت الله محمدحسین نائینی غروی از پیشگامان دینی تقابل و تعاضد با مفاهیم مدرن‌اند اما این دو با دو روش متمایز یکی با حفظ اصالت سنت، متمرکز بر تحمیل معانی سنتی بر مفاهیم مدرن و دیگری با استدلال عدم تغایر مفاهیم مدرن با اسلام، ناظر بر تحمیل معانی مدرن بر مفاهیم سنتی با مفهوم تمدن به معنای جدید خود یعنی توسعه و ترقی مادی روبرو شده‌اند. نوشتار حاضر با تمرکز بر مقوله تمدن به تبیین این دو روش و نتایج حاصله با کاربست روش تحلیل محتوا می‌پردازد.

نائینی را می‌توان در مساله مشروطیت در نقطه مقابل نوری دانست. اگرچه هر دو جزء دسته شریعت‌گرایان محسوب می‌شوند اما نائینی در این سوی طیف و نوری در سوی دیگر طیف قرار دارد. نوری میانه‌ای با قانون‌گذاری بشری ندارد و تلاش می‌کند جز تشریعات و منصوصات وحیانی و روایی را به عنوان قانون رسمی و عام نپذیرد. برای نوری، حفظ خلوص رسمی شریعت از شائبه دخالت هر امر غیر وحیانی، معیار مخالفت او با نظام حقوقی جدید و به تبع، نظام سیاسی مشروطه است. او برای مخالفت با قانون‌گذاری عقلی بر تنافی آن با "خاتمیت"، "کمال دین" ، "ضرورت نبوت" و "نقصانِ عقلِ آدمی" تاکید کرده است. نوری به تفصیل بیان میکند که نمیتوان همزمان به خاتمیت و کمالِ دین و ضرورتِ نبوت قائل بود و به سراغ نظامِ حقوقیِ عرفی و عُقلایی رفت. او با تحلیل مبانی کلامی و فقهی تشیع، وجه مخالفتِ قانونگذاریِ عرفی و عَقلی را با هر یک از موارد پیش گفته بیان می‌کند. اشکالاتی بر رویکرد نوری نیز وارد است که اهم آنها عبارتند از: بی‌توجهی به تغییرات بنیادین فرد و جامعه، زیر سوال رفتن عقلانیتِ اصول دین، مخالفت این رویکرد با خصیصه تاریخی شیعیان درباب حسن و قبح عقلی و ...است.در این سوی طیف، تلاش نائینی به مشروعیت بخشی به نظام سیاسی و حقوقی مشروطه درخور تامل است. تلاش او را می‌توان از دو سطح مورد بررسی قرار داد. او در یک سطح اولیه، تنها راه چاره برای گریز از معضلات عملی و عقیدتی استبداد را تشکیل مجلس شورا و تدوین قانون اساسی می‌داند. تکیه‌گاه نائینی در این بحث، مساله "مقدمه‌ی واجب" و "وجوبِ نهیِ از منکر" است. در سطحی دیگر، او بنیانی اساسی و مبتنی بر تحلیلی عمیق از امر سیاسی ارائه می‌کند که بر مبنای آن بخش زیادی از حوزه عمل و رفتار اجتماعی و سیاسی را خالی از نصوص و بلکه واگذار شده به نظر عمومی و عقل جمعی می‌داند. تکیه‌گاه نظری نائینی در این بحث، نصوص مُصرَّح درباب مشورت و نیز سیره پیامبر است. از دید او، حقوق و تکالیف مصوب مجلس شورا به شرط عدم تعارض با واجبات و محرمات فقهی، مشروع و لازم الاجرا است. دیدگاه نائینی با معضلاتی روبرو است از جمله اینکه دیدگاه او با جریان عمومی فقهی در تعارض است. همچنین این رویکرد، با نصوص متعددی که درباره خاتمیت، کمال دین و نقصان عقل آمده ناسازگار میباشد و لازم است نائینی، تقریری جدید از مبانی کلامی تشیع را ارائه کند. نظریه سیاسی او با بخشی از تئوریِ امامتِ شیعیان، در تعارض است.تامل در دیدگاه نائینی و نوری میدهد که میتوان رویکرد آنان را با دوگانه عقل‌گرایی و ایمان‌گرایی تبیین نمود. نائینی با رویکردی عقل گرایانه به دنبال تعبیری عقلانی از دین است در حالی که نوری با رویکردی ایمان گرایانه به دنبال نوعی سرسپردگی و تسلیم محض در برابر نصوص دینی است.

در نوشتار حاضر سه مفهوم آزادی، مشروعیت و استبداد در اندیشه سیاسی جان لاک و میرزای نائینی تببین و مقایسه شده است و بیان گردیده که آزادی انسان‌ها در نظر لاک به معنای رهایی از هر قدرت برتر زمینی و از برابری‌شان ناشی می‌شود و این خداوند است که آن‌ها را برابر آفریده است. مشروعیت حکومت در نظر لاک مستخرج از وضع طبیعی است و براساس رضایت مردم در ورود به جامعه مدنی و اعتماد آن‌ها به یک شکل از حکومت بنا می‌شود؛ همچین هرگاه حکومت بر خلاف اعتماد مردم و فراتر از حدود قانون عمل کند استبداد روی داده است. نائینی آزادی آدمیان را خدادادی و به معنای رهایی از بندگی و بردگی دیگران تعریف می‌کند. او حکومت را از امور حسبی و امور حسبی را از جمله مصادیق نیابت فقهای عصر غیبت می‌داند؛ در عین حال نائینی تاکید می‌کند که تحقق همه‌ی چزهایی که وجود یک حکومت را ضروری می‌گرداند، منوط به قیام حکومت به‌ وسیله نوع مردم است و الا آن مُلک و مملکت رو به نابودی خواهد رفت. در نظر نائینی استبداد زمانی روی می‌دهد که متصدیان حکومت نه امین مردم که مالک آن‌ها باشند و ملت و مملکت را بسان مملوک خود در نظر آورند. نائینی تصریح می‌کند که مقام فاعلیت مایشاء، حاکمیت مایرید و عدم مسئولیت عمّا یفعل مخصوص خداوند است و هرکس که چنین ادعایی را مطرح کند و یا از کسی بپذیرد، مشرک است. در بخش مقایسه مفهوم آزادی بیان می‌شود که لاک و نائینی در معنای آزادی و چرایی و اهمیت دارای اشتراکات فراوان هستند؛ همچنین در بحث مقایسه مفهوم مشروعیت، توضیح داده می‌شود که چگونه نائینی در زمان غیبت معصوم به نظریات لاک نزدیک می‌گردد و بر عناصر زمینی همچون قانون اساسی و مجلس نظر می‌کند؛ اگرچه از مبنای فقهی/ الهیاتی خود فاصله نمی‌گیرد. در بخش مقایسه مفهوم استبداد نیز مشخص می‌شود که هر دو متفکر قدرت مطلق، تحمیل حکمرانی بر مردم، تجاوز از حدود قانون و وظایف حکمرانی را استبداد می‌دانند و مستبدین را مدعی الوهیت و پذیرفتن استبداد را نوعی شرک به خداوند در نظر می‌گیرند.

هدف پژوهش حاضر بررسی آراء متفکرین ایرانی پیرامون جایگاه سیاسی زنان با تاکید بر گفتمان‌های میرزای نائینی و شهید بهشتی است. در چارچوبی توصیفی تحلیلی و با کاربست روش تحلیل گفتمان لاکلا و موفه، پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این سؤال است که، زن و جایگاه سیاسی وی، در گفتمان این دو متفکر بر چه مختصاتی مبتنی است؟ نتایج حاکی از آن است که میرزای نائینی تلاش کرد گفتمان خود را متناسب با مناسبات، اصول و قواعد جدید و در جهت تأمین مصلحت عمومی مردم با در نظر داشتن مبانی دین اسلام، ارائه دهد. گفتمانی که در تقابل با رویکرد سنتی پیش از مشروطه و نگاه ابزاری به زن در اندیشه مدرن، با اقتباس از اندیشه‌های مدرنیستی مبتنی بر قانون، برابری انسان‌ها و نقش‌آفرینی زنان و مردان در تعیین سرنوشت سیاسی اجتماعی، شالوده‌های خود را تثبیت می‌کرد. در دوران انقلاب اسلامی نیز شهید بهشتی که تعصبات سنتی، مدرنیسم پهلوی و بی‌توجهی به هویت دینی را به‌عنوان غیر شناسایی می‌کرد، ضمن اعتقاد به‌حق طبیعی انسان‌ها، با اتکاء بر مبانی دینی و با توجه به مقتضیات زمانی، زن را نه در موقعیتی مادون مرد، بلکه برابر با وی قرار می‌دهد. در واقع رویارویی ایران با گفتمان مدرنیسم سبب شد تا متفکرانی همچون نائینی در زمان مشروطه و بهشتی در زمان انقلاب، به اتکاء بر ابزارهایی همچون اجتهاد، بسیاری از دال‌های گفتمان مدرن همچون برابری زن و مرد یا حضور اجتماعی زنان در فعالیت‌های مختلف سیاسی و اجتماعی را در درون خود جذب کرده و مجدد هویت‌بخشی کنند. با وجود شباهت‌هایی که در نوع نگاه به زن در گفتمان دو چهره مورد مطالعه دیده می‌شود، به‌ویژه در مسائلی همچون آزادی در چارچوب شریعت، حجاب و غیره، می‌توان این تمایز را دریافت که در گفتمان نائینی با توجه به شرایط زمانی و مقتضیات سیاسی اجتماعی آن دوران که بیشتر مطالبات دموکراتیک مورد توجه مشروطه‌خواهان بود، لاجرم نگاه نائینی به مقوله زن درواقع تابعی در کنار دیگر توابع بوده و به شکل مستقل مورد تمرکز و تأکید قرار نگرفته است. اما در گفتمان بهشتی که مشخصاً برآمده از شرایط انقلابی و شکل‌گیری چارچوب اسلام فقاهتی پس از انقلاب است، با نگاهی نو از درون گفتمان سنّت، ضمن شناسایی و تأکید بر ابعاد مختلف کنشگری زنان، این مقوله را در بعد عملیاتی تحلیل نموده است؛ حال ‌آنکه در گفتمان نائینی، به دلیل تداوم ساختار سنّتی ایران دوره مشروطه و عدم انجام اصلاحات اساسی در حوزه زنان، کماکان گفتمان سنّتی پیش از مشروطه دارای غلبه بود.

یکی از علت‎های بروز خطا در نگرش به مسائل علمی آن است که محقق، پدیده‎های علمی را پراکنده، مستقل و مجزای از هم تحلیل می‌کند؛ به عنوان مثال فقه را به صورت جدای از اصول و اصول را به صورت مستقل از ادبیات و فلسفه را به صورت گسیخته از منطق مورد بررسی قرار داده و آثاری که برای هریک از علوم مترتب است را به دیگری نسبت می‎دهد، به طوری که گاهی خصلت‎هایی که ـ مثلاً ـ به فقه نسبت می‎دهد، با خصلت‎هایی که در اصول وجود دارد هم پوشانی دارند؛ در حالی که همان خصلت‎ها در علم مورد نظر وجود ندارند. بحث از «تمایز علوم» مانع از بروز چنین اشتباهی است. این پژوهش بعد از ارائه دیدگاهای مختلف، مبنای میرزای نائینی در تمایز علوم را تبیین کرده و در نهایت تأثیر ایشان بر سایر اصولیون معاصر را مورد توجه قرار خواهد داد. هم‎چنین وجه تمسک به قواعد فلسفی مانند «قاعده الواحد» در تبیین مسائل اصولی را نمایان می‎سازد.

یکی از ابعاد بااهمیت و البته مغفول در هماوردی اسلام و مدرنیته، مواجهۀ علمای اسلامی با مفاهیم مدرنی است که نقش تعیین‌کننده‌ای در بسط مدرنیته و کاربست مدرنیزاسیون در جوامع اسلامی داشته‌اند. مفهوم «ملت» ازاین‌دست مفاهیم است که تصویر جدیدی برای جهان و به‌ویژه کشورهای اسلامی منطقۀ خاورمیانه رقم زده است. روحانیان شیعه هریک به نحوی کوشیده‌اند، ضمن ارائۀ تفسیر دینی و شیعی از این مفهوم مدرن، مرز میان خود و این مفهوم را تعیین کنند. دراین‌خصوص، میرزای نائینی که از علمای طراز اول عصر مشروطه به شمار می‌رود، ذیل چارچوب الهیات انتخاب، در کتاب تنبیه‌الامه‌و تنزیه‌المله یکی ازاین‌دست مواجهات نوآورانۀ مفهومی را مطرح ساخته که در مقالۀ پیش‌رو و با اتخاذ روش‌شناسی «جامعه‌شناسی تاریخی» و کاربست تکنیک «تحلیل مضمونی» به بررسی آن می‌پردازیم. درنهایت، این مطالعه نشان می‌دهد که نائینی ضمن کاربست استراتژی «پذیرش و تصاحب»، اولاً کلیت این مفهوم و نظم دولت-ملتی برخاسته از آن را پذیرفته و اساساً تئوری سیاسی خود را بر اساس آن استوار می‌کند، ثانیاً در مقابل برجسته‌شدن «وجه ایدئولوژیک» آن می‌ایستد و ثالثاً می‌کوشد تفسیری از این مفهوم ارائه کند که خللی به اسلامی و شیعی‌بودن دو پدیدۀ نوظهور دولت و ملت وارد نشود.

اصول فقه دستگاه روش ­شناسی استنباط احکام شرعی است و در آن از قواعد و ابزارهای فهم مراد جدی شارع سخن گفته می­ شود. هرمنوتیک نیز دستگاه روش­شناختی فهم معنای متن بوده و دارای سه دوره روشی، روش ­شناختی و فلسفی است. هرمنوتیک روش ­شناختی معنای متن را مراد جدی مولف می­ داند، ولی در مقام بحث از ابزارهای فهم معنای متن نیست، بلکه از «نظریه فهم متن» که منشاء تعیین ابزارهای فهم متن و توجیه­ کننده چرایی و چیستی آنهاست، سخن می­ گوید. اصول فقه فعلی هرچند در معناشناسی با هرمنوتیک روش ­شناختی مشترک است، ولی در شرایط فعلی شامل بحث از ابزارهای فهم معنای متن است و مستقلا بحثی راجع به نظریه فهم متن اصولیون ندارد. این در حالی است که این نظریه در ارتکاز فقها و اصولیون وجود دارد و اجزای مختلف آن به صورت پراکنده در بخشهای مختلف فقه و اصول فقه مورد اشاره قرار گرفته است. فردریش شلایرماخر از هرمنوتیست­ های محوری هرمنوتیک روش­ شناختی است که نظریه فهم متن او شاکله اصلی این دوره هرمنوتیکی را شامل می ­شود. در این مقاله سعی شده است نظریه هرمنوتیکی آیت الله شیخ محمد حسین نائینی که به جهت برخورداری از ذهن اصولی خلاق، منسجم و ساختارمند دارای نظریه فهم است، از فرمایشات ایشان در بخش های مختلف استخراج گردد، با نظریه فهم متن شلایرماخر مقایسه شود و برتری­ های آن نشان داده شود. نظریه فهم متن مرحوم نائینی مبتنی بر راهبرد مرکزی تمسک به ظهور کلام و نظریه فهم متن شلایرماخر مبتنی بر راهبرد مرکزی بازتولید فردیت مولف است.