جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شرط بقا و دوام هر علمی خصوصاً در علوم نظری، پویایی و جریان‌داشتن آن علم است که این امر گاهی در سایه اختلاف‌نظرها، نقد مبانی و عدم تعصب به برخی مبانی محقق می‌شود. نمونه‌ای از این نقد و نظرها قاعده «الشیء ما لم یجب لم یوجد» می‌باشد که برخی از معاصرین مانند استاد فیاضی زیدعزه بر خلاف حکما، این قاعده را ناتمام دانسته و صحت آن را نه‌تنها مردود، بلکه محال می‌دانند. جدای از تأثیر این قاعده بر مسائل فلسفه، تأثیر این قاعده بر کلام اسلامی پوشیده نمی‌باشد به نحوی که اختلاف‌نظر در تأیید یا ردّ این قاعده، در برخی مباحث کلام مؤثر است. علامه طباطبائی در تألیفات خود، بر تمامیت و صحت این قاعده تأکید دارند لکن استاد فیاضی علاوه بر نقد تمام ادله موافقینِ این قاعده، ادله متفاوتی بر نقد و ناتمام بودن این قاعده ارائه می‌نمایند. اثر این اختلاف‌نظر در مباحثی نظیر: تعریف قدرت الهی، تبیین اراده واجب تعالی و ممکنات، جبر و اختیار و حدوث و قدم عالم بروز می‌کند. و آنچه مهم است خوانش این قاعده بر اساس مبانی حکمت متعالیه است که می‌توان آنرا به‌عنوان جمع بین اقوال در مورد این قاعده و همچنین خاتمه بر این اختلاف نظرها بیان کرد به نحوی که باتوجه‌به مبانی حکمت متعالیه از جمله اصالت وجود، امکان فقری و عین الربط بودن معالیل به علت خود و از طرفی تبیین ظرف و مجرای قاعده مذکور، این قاعده تخصصا از محل اختلاف خارج می‌شود.

این تحقیق در یک مقدمه‌ی ‌کلی و شش فصل سامان یافته است. فصل اول کلیات است، سپس دیدگاه‌های اختصاصی محقق فرغانی، علامه جوادی آملی و استاد فیاضی در هر فصل مجزا (فصل 2-4) درباب سیر تکوین انسان پیش از حیات دنیوی در نصوص اسلامی، تبیین و نقد و بررسی شده‌اند. فصل پنجم به تبیین دیدگاه برگزیده و اختصاصی نگارنده و فصل ششم نیز به پیامدهای کلامی آن اختصاص دارد. در این تحقیق، آیات و روایات مرتبط با این موضوع، با پرهیز از رویکرد صرفاً اخبارگرایانه و با پایبندی به تحلیل‌های عقلانی تحلیل معنایی شده‌اند و بااین‌حال تلاش شده تا جای ممکن، نزدیک‌ترین معنا به ظواهر آیات و روایات ارائه شود. از نگاه فرغانی، حقیقت و باطن انسان از خداوند سرچشمه می‌گیرد و انسان، پیش از عالم دنیا، در عالم عقل و مثال نیز حضور داشته، اما صرفاً در عالم مثال، انسان‌ها دارای نفوس جزئی متکثر شدند. استاد جوادی آملی با تأثیرپذیری از مبانی صدرایی و عرفانی، درباب نحوه‌ی حقیقت انسان در مرتبه‌ی لاهوت و عالم عقل دیدگاهی نسبتاً شبیه فرغانی دارند، اما حدوث نفس را جسمانی می‌دانند که بر مبنای آن، نفوس جزئی انسان‌ها، صرفاً توسط بدن‌های مادی پدید می‌آید. ایشان تمام آیات و روایاتی را که ظاهرشان دلالت بر تقدم نفس بر بدن دارند به گونه‌ای معنا یا تأویل می‌کنند که با دیدگاه حدوث جسمانی نفس سازگار باشد. استاد فیاضی با انتقاد از مبانی حکمت تعالیه و وحدت شخصی وجود، سرچشمه‌ی حقیقت انسان را به آن معنا که در عرفان و حکمت متعالیه بیان می‌شود، خداوند متعال نمی‌دانند. از تحلیل آثار ایشان برمی‌آید که ایشان قائل‌اند که ارواح انسان‌ها، پیش از تعلق به بدن‌های مادی، هم در عالم عقل و هم در عالم مثال، دارای تکثر بوده است. درنگاه برگزیده، حقیقت انسان از ذات الهی سرچشمه می‌گیرد و در عالم عقل، به وجود واحد جمعی موجود است و پیش از تعلق نفس به بدن مادی، به واسطه‌ی تعلق روح به طینت مثالی، نفوس جزئی انسان‌ها پدید می‌آید. بررسی سیر انسان در قوس نزول در نصوص اسلامی، پیامدهای کلامی متعددی درحیطه‌ی پاسخ به شبهات مربوط به جبر و تبعیض و عدل الهی و فلسفه‌ی آفرینش انسان دارد، به این صورت که تفاوت‌های انسان‌ها در دنیا و وضعیت‌هایشان، به اقتضائات خاص هر انسان و انتخاب‌های او، قبل از حیات دنیا برمی‌گردد. همچنین به واسطه‌ی نحوه‌ی خاص حضور انسان در عالم مثال پیش از حیات دنیوی، راه‌کارهایی نو درباب نحوه‌ی ارتباط نفس و بدن مادی در دنیا، به واسطه‌ی طینت مثالی می‌توان ارائه داد.

به طور کلّی در فلسفه، که خود همواره نقش بسزایی در مبانیِ دیگر علوم و رویکرد زندگی اجتماعی و امثال این موارد دارد، مسئله و موضوع علّت و معلول از اهمّیت و جایگاه بی بدیلی بَرخوردار بوده است و پیرامون آن مباحث بسیاری مطرح شده است و از همین رو در فلسفه اسلامی از آنجا که مبانی عقلی-فلسفی در اسلام را هدف دارد جایگاهِ یاد شده افزون بر اهمّیت قبلی خود چه بسا به ارزش و جایگاه بالاتری ارتقاء یافته است. از همین رو از آن جهت که یکی از آثار معروف و مشهور در این حوزه کتاب نهایه الحکمه علامه طباطبایی می باشد و مورد مراجعه بسیاری از نگارندهان قرار گرفته است و همچنین از آن جهت که اساتید معاصر این حرفه همچون استاد مصباح و استاد فیاضی نظرات متفاوتی با مصنّف این کتاب داشته اند و همچنین از جهت سوم نبود یک اثر پژوهشی جامعی که نظریات این سه فیلسوف معاصر را در مسئله مهم علّت و معلول جمع نماید، پژوهش حاضر عهده دار این مهم شده است و با رویکردی توصیفی-تحلیلی به بررسی این نظریات در قالب چهار بخش کلی و مربوط به تعریف علّت و معلول، ضرورت علّی-معلولی، قاعده الواحد و عکس آن پرداخته است و در بخش پایانی نیز به مباحثی پیرامون اقسام علّت فاعلی، ماهیّت، غایت و علّت غائی مطالبی را اختصاص داده است، همچنین باید اجمالا دانسته شود که در مجموع با چشم پوشی از بخش سوم و قاعده الواحد به طورِ عمده و کلّی رأی نگارنده همان رأی استاد مصباح بوده است.

ترتیب پژوهش حاضر بر اساس فصول کتاب نهایه الحکمه مشتمل بر ده فصل نگارش شده است. البته نوشتار پیش رو؛ از یک سو، ناظر به تمام فصول کتاب نهایه نیست بلکه تنها ناظر به فصولی است که جناب استاد نسبت به مطالب آن، رای اختصاصی داشته است، و از سوی دیگر، غیر از مباحث کتاب نهایه، حضرت استاد به بیان موضوعات فلسفی دیگری پرداخته است که به مناسبت، ذیل فصول مذکور در کتاب نهایه بیان شده است. در فصل اول، چند اصطلاح مهم و کلیدی در دستگاه فلسفی استاد بیان شده است. در فصل دوم مباحث مقدماتی فلسفی در دوازده امر بررسی شده است. فصل سوم در باب اشتراک معنوی وجود و فصل چهارم در باب اصالت وجود است. فصل پنجم مشتمل بر مباحث تشکیک در وجود و ماهیت می باشد. در فصل ششم به مناسبت بحث تشکیک، به نظریه وحدت وجود پرداخته شده است. در فصل هفتم برخی از احکام مهم عدم بیان شده و در فصل هشتم از امتناع تکرار وجود و اعاده معدوم سخن به میان آمده است. در فصل نهم از نفس الامر و در فصل پایانی از وجود رابط و مستقل بحث شده است. تمام محتوای کتاب حاضر تحت اشراف استاد فیاضی انجام یافته است. این نوشتار با دقت مورد مطالعه و ارزیابی ایشان قرار گرفته و نکات ایشان نیز اعمال شده است.

تقریر مشهور وجود ذهنی ـ که با محوریت حضور ماهیت در دو موطن ذهن و عین و انحفاظ ذات و ذاتیات مطرح شده است ـ همواره با اشکالات متعدد مواجه بوده است؛ جمهور حکما ـ اعم از مشاء، اشراق و متعالیه ـ نیز به این اشکالات پاسخ داده و از تقریر مشهور وجود ذهنی دفاع کرده‌‏اند. فیاضی پس از بررسی انتقادی پاسخ جمهور حکما، چهار اشکال را نسبت به تقریر مشهور وجود ذهنی مطرح کرده است؛ برخی از آنها جدید هستند و برخی نیز اشکالات قدیمی را از طریق نقد پاسخ مدافعان‏ تقریر مشهور تقویت می‏‌کنند. بررسی اشکالات مطرح شده توسط فیاضی به این نتیجه انجامید که می‏توان به تمام اشکال‏‌های وارد شده پاسخ داد و از دیدگاه جمهور حکما دربارۀ نظریۀ وجود ذهنی دفاع کرد؛ البته پذیرفتن این تقریر مستلزم برخی اصلاحات در مبانی فلسفی است؛ چرا که تنها بر مبنای اصالت وجود، تشکیک وجود و نقش وجود اصیل در حمل آثار اشیا بر آنها می‏‌توان هم به انحفاظ ماهیت در دو موطن عین و ذهن معتقد بود و هم به این مطلب باور داشت که آثار اولیه ماهیت در موطن ذهن بر آن مترتب نمی‏‌شوند.

اصالت وجود و اعتباریت ماهیت را می‌توان رکن اصلی حکمت متعالیه دانست. این اصطلاح تفاسیر مختلفی دارد که هر یک را شاید بتوان ناظر به تبیین گوشه‌ای از ابعاد این معنا دانست. از این رو در این نوشته سعی شده است در ضمن نقد یکی از این تفاسیر (تفسیر استاد غلامرضا فیاضی)، تبیینی که به نظر می‌رسد به واقع نزدیک‌تر است ارائه شود. بدین جهت در این نوشتار با تبیین مبانی استاد فیاضی و جمع‌بندی نظریات ایشان درباره این اصل، هشت مبنا تبیین، و نقدهایی درباره آنها بیان شده است و در ضمن این نقدها بخشی از مبانی معنایی که به نظر صحیح‌تر است نیز تبیین شده است. همچنین دلیل ایشان برای نظر خود مبنی بر اعتباریت ماهیت با تبیین ویژه‌ای که دارند نیز بررسی و نقد شده و در ادامه مهم‌ترین لازمه این تبیین که به نظر می‌رسد صحیح نیست، تبیین و نقد شده است. از این رو در این نوشتار سعی شده است در ضمن ارائه نقدهایی به تبیین مذکور، مطالبی عرضه شود که محققان در حکمت متعالیه بدان وسیله بتوانند ثمره بیشتری از این مکتب فلسفی به دست آورند و به عمق هستی‌شناسی حکمت متعالیه نزدیک شوند.

تداخل واجب در ممکن یکی از نظریات نوپدیدی است که در صدد توجیه رابطه میان حق با ماسوای خویش است. اما به نظر می رسد که این دیدگاه خالی از برخی مناقشات نباشد. آیا لازمه قبول نامحدود بودن حق متعال آن است که خداوند را به وجهی عین اشیاء دیدگاه رایج در تبیین وحدت شخصی وجود یا به وجهی داخل در اشیاء بدانیم دیدگاه استاد فیاضی یا این که ترسیم سومی هم از رابطه میان حق و خلق متصور است؟ این نوشتار بر آن است تا کاستی های نظریه تداخل وجودی واجب و ممکن را نمایان ساخته، سپس به تبیین دیدگاه سومی در این میان بپردازد که به نظر می رسد دیدگاه صواب و متّخذ از تعالیم عقلانی وحی همین نگاه سوم به رابطه خالق و مخلوق خواهد بود، که در عین پذیرش عدم تناهی و غیرمقداری بودن حضرت حق تعالی، نافیِ هر گونه تداخل و عینیت میان واجب و ممکن است. در این دیدگاه مشخص می شود که چون خداوند سبحان از هر گونه حدّ و مقدار منزه است، اصلاً هیچ موطنی را (ولو به نحو نامحدود) پر و اشغال نمی کند تا لازمه اش تزاحم وجودی خداوند با اشیاء دیگر باشد. پر و خالی کردن و تزاحم وجودی میان خالق و مخلوق زمانی متصور است که حق تعالی همسنخ با مخلوقات محدود و قابل زیاده و نقصان فرض شود، در حالی که خداوند سبحان به هیچ روی همسنخ با مخلوقات نیست. لذا در این نگاه، بدون هیچ محذوری هم وجود محدود اشیاء و هم وجود مُعرّای از حد و عِد ذات اقدس اله مورد تصدیق قرار می گیرد.