جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تداخل واجب در ممکن یکی از نظریات نوپدیدی است که در صدد توجیه رابطه میان حق با ماسوای خویش است. اما به نظر می رسد که این دیدگاه خالی از برخی مناقشات نباشد. آیا لازمه قبول نامحدود بودن حق متعال آن است که خداوند را به وجهی عین اشیاء دیدگاه رایج در تبیین وحدت شخصی وجود یا به وجهی داخل در اشیاء بدانیم دیدگاه استاد فیاضی یا این که ترسیم سومی هم از رابطه میان حق و خلق متصور است؟ این نوشتار بر آن است تا کاستی های نظریه تداخل وجودی واجب و ممکن را نمایان ساخته، سپس به تبیین دیدگاه سومی در این میان بپردازد که به نظر می رسد دیدگاه صواب و متّخذ از تعالیم عقلانی وحی همین نگاه سوم به رابطه خالق و مخلوق خواهد بود، که در عین پذیرش عدم تناهی و غیرمقداری بودن حضرت حق تعالی، نافیِ هر گونه تداخل و عینیت میان واجب و ممکن است. در این دیدگاه مشخص می شود که چون خداوند سبحان از هر گونه حدّ و مقدار منزه است، اصلاً هیچ موطنی را (ولو به نحو نامحدود) پر و اشغال نمی کند تا لازمه اش تزاحم وجودی خداوند با اشیاء دیگر باشد. پر و خالی کردن و تزاحم وجودی میان خالق و مخلوق زمانی متصور است که حق تعالی همسنخ با مخلوقات محدود و قابل زیاده و نقصان فرض شود، در حالی که خداوند سبحان به هیچ روی همسنخ با مخلوقات نیست. لذا در این نگاه، بدون هیچ محذوری هم وجود محدود اشیاء و هم وجود مُعرّای از حد و عِد ذات اقدس اله مورد تصدیق قرار می گیرد.

علم النفس عنوان جامعی است برای همه‌ی مباحثی که با محوریَّت نفس مطرح می‌شوند؛ هر چند در رویکردها و روش‌ها متفاوت باشند. در این میان، آنچه در دایره‌ی علم النفس فلسفی مورد توجه قرار می‌گیرد، شناختی است که با رویکرد فلسفی به دست می‌آید. با توجه به این ادعا که فیاضی با مبناسازی در فلسفه‌ی اسلامی، نظام منسجم جدیدی را در دل حکمت متعالیه عرضه کرده است؛ بررسی مسائل نفس ذیل موضوع نفس‌شناسی از نظر وی مورد توجه این پژوهش قرار گرفته است. در این پژوهش با روی آوردی توصیفی- تحلیلی، به ارزیابی آرای فیاضی در حوزه‌ی نفس‌شناسی با تاکید بر کتاب علم النفس فلسفی پرداخته‌شده‌است. با توجه به تعریفی که از جوهر و اقسام آن عرضه می‌دارد، نفس را جوهری ذاتأ مجرد می‌داند که در حدوثش بی‌نیاز از بدن است. وی ادله‌ی وجود ماده برای حدوث نفس را نمی‌پذیرد. در اثبات حدوث نفس پیش از بدن به دلیل ناکارآمدی ادله‌‌ی عقلی به روایت عالم ذر استناد می‌کند؛ زیرا از نظر او خبر واحد علاوه بر امور عملی در امور عقلی نیز حجیت دارد. چگونگی ارتباط نفس و بدن مطابق دیدگاه وی در باب تداخل وجودی موجودات است؛ مسئله‌ای که به نظر او باید وارد مسائل فلسفی شود. فیاضی در این دیدگاه برای نفس نسبت به بدن ولایت تکوینی قائل است. وی بحث وجود دو نفس برای انسان را نیز بنابر قبول خبر واحد می‌پذیرد؛ زیرا طبق روایاتی هنگام خواب و مرگ، نفس انسانی کاملأ از بدن خارج می‌شود، و بر این اساس معتقد است در بدن، نفس دیگری جدای از نفس انسانی وجود دارد که همان نفس نباتی است. بساطت نفس و قوای آن را برمبنای اینکه حقایق مختلف می‌توانند به وجود واحد بسیط موجود باشند تبیین می‌کند. وی به دنبال نفی لزوم ماده در حرکت، به اثبات حرکت در نفس پیش از تعلق به بدن می‌پردازد. حرکت نفس از نظر وی تا ملحق شدن به بدن و پس از مرگ تا ابد ادامه دارد. عدم پذیرش برخی از موارد ترجیح بلامرجح سبب شده است تا فیاضی در امتناع استحاله‌ی تناسخ به این نظریه استناد کند. همچنین عدم لزوم ماده‌ی بدن برای حدوث نفس را می‌توان یکی دیگر از دلایل وی در قبول تناسخ دانست که با مبانی فکری او هماهنگ است.

هدف تحقیق بررسی تأثیر رفتار اختیاری بر ماهیت انسان از منظر ملاصدرا و آیت الله فیاضی بود. روش گرد آوری اطلاعات کتابخانه ای ، و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات،تطبیقی ، مقایسه ای، استنباطی بود.در ارتباط با رفتار اختیاری و ماهیت انسان اندیشمندان مختلفی اظهار نظر داشته اند ازجمله علامه طباطبایی و خواجه نصیر طوسی. تحقیقات گوناگونی نیز به قلم پژوهشگران نوشته شده است.ملاصدرا از فلاسفه برجسته اسلامی عرصه اختیار را مرحله ای از قـوای محرکه نفس آدمی می داند.از نظر وی ضرورت علّی با اراده آزاد و اختیار انسان منافات دارد از این رو برای پذیرش اختیار انسان باید ضرورت علّی را انکار کرد. ملاصدرا قائل است که فعل ارادی به طور مطلق ویژه ذات حق است .از نظرملاصدرا اراده در انسان عبارت است از شوق مؤکد و عزم راسخ، انگیزه‌ای برای انجام یا ترک کار است. وی انسان را بدان جهت مختار می داند چونکه سازنده و شکل دهنده سرنوشت خویش می باشدومختار بودن انسان را به فعل حق تعالی نسبت می دهد.آیت الله فیاضی نیز لازمه اختیار را رابطه امکانی بین فاعل و فعل می‌داند و معتقد است ضرورت نفی امکان است؛ ایشان فقط ضرورت لاحق را می‌پذیرند و ضرورت سابق را نه بدیهی می‌دانند و نه قابل اثبات. آیت الله فیاضی معتقدند با وجود علت تامه، معلول مطلقاً ضرورت پیدا نمی‌کند؛ اما ایجاد علت تامه، وجود معلول را ضروری می‌کندلذا ضرورت سابق را برای مختار بودن انسان بدیهی و قابل اثبات نمی داند .هر دومتفکر قایل به مختار بودن انسان بر حسب دخل و تصرف لامتناهی ( خداوند) هستندو ضرورت علی را برای مختار بودن انسان نفی می کنندومعتقدند انسان در صورت موجود بودن مختار است.

سیلابس اولیه استاد عبارت است از: علّیت عدمی در زبان، اهمیت بحث از علّیت عدمی، مسایل مرتبط با علّیت عدمی، مسئله واقع‌گرایی و ناواقع‌گرایی و توضیح‌ آنها، توضیح‌ مشکلات طرفداران واقع‌گرایی. اما فراخور طرح در جلسه، استاد از بحث زبان شروع کرد و به مشکلات واقع‌گرایی ختم نمود. ایشان در ابتدا به مفهوم‌شناسی علّیت عدمی پرداخت و به اهمیت این بحث اشاره کرد. و در بخش دوم هم براساس مقتضای بحث، مطابق سنت فلسفه و کلام اسلامی، یک مرور سریع بر این سنت داشت. به تعبیر ایشان در مقدمه، ازجمله جاهایی که این بحث، در آن به کار رفته، اصولِ اهل‌سنت در بحث قیاس است که فخر رازی به آن پرداخته ‌است. استاد می‌گوید یک‌سری افعال در زبان داریم که اساساً افعال علّی هستند و جالب این است که درعین‌حال عدمی هم هستند، ما در این بحث اجمالاً به اینها می‌گوییم علّیت عدمی. پس قبل از اینکه وارد یک تحلیل بشویم، در سطح زبان طبیعی، علمی، حقوقی، اخلاقی وقتی حرکت می‌کنیم، عباراتی می‌بینیم که مشتمل بر نوعی علّیت است که می‌توانیم به آن بگوییم علّیت عدمی و این را در مقابل علّیت وجودی بگذاریم. به قول استاد، چند دهه‌ای است که توجه فیلسوفان تحلیلی به این موضوع جلب شده است. آدم‌های زیادی در این زمینه کار کردند، مثل دیوید لوئیس، آرمسترانگ وغیره. استاد در ادامه و به مقتضای بحث، از میان شیعه نیز به مدعیات آقای فیاضی در باب علّیت عدمی پرداخت که بنابر تعریف فیاضی، مهم‌ترین مصداق آن این است که عدم وجود العله، علهٌ لعدم المعلول و دیگری اینکه گفته‌اند: علت امتناع دور، امتناع توقف شیء علی نفسه است.

اين کتاب که با موضوع «مناظرات وحدت وجود» و تحت عنوان «كثرت يا وحدت وجود» منتشر شده حاصل مناظراتی است که بین این جانب حسین عشاقی و فاضل گرامی حجه الاسلام و المسلمین آقای غلامرضا فیاضی ، در مورد ارزیابی برخی از براهین مسأله «وحدت شخصی وجود» است. در مباحث این چهار بخش، اینجانب حامی وحدت وجود و تمامیت برهانهای مورد بحث آن، بودم، و جناب آقای فیاضی ناقد آنها. كتاب شامل پنچ بخش است كه بخش اول آن تحت عنوان «تمهيدات پيش از گفتگو» جزء مجموعه مناظرات نيست، بلكه اين جانب آن را به مجموعه مناظرات افزودم تا به‌صورت گذرا إشاره‌اي به ديدگاه‌هاي مهم در باب وحدت يا كثرت وجود، و نقاط ضعف و قوت اين ديدگاه‌ها شده باشد. چهار بخش باقي‌مانده يعني از بخش دوم تا پايان كتاب، همه مناظراتي است که بين طرفين إدامه داشته است، سخنان جناب آقاي فياضي با عنوان «ف» و سخنان اينجانب با عنوان «ع» نشانه‌گذاري شده است، و سؤالهائي كه أحيانا از ناحيه افراد حاضر در مجلس مناظره طرح شده با عنوان «افراد كلاس» معين گرديده‌ است. در بخش دوم كتاب، برهان ابوحامد محمد تركه اصفهاني، و در بخش سوم و چهارم برهان صائن الدين تركه، و در بخش پنجم برهان قيصري، بر وحدت شخصي «وجود» مورد بحث و مناظره قرار گرفته، بخش سوم و چهارم گرچه همه بحثهايش مربوط به يك برهان است، ولي به‌خاطر انبوهي مطالب مورد بحث در اين برهان، قسمتي كه راجع به رابطه وحدت وجود و نحوه وجود كلي بود، بدون اين كه ساختار مناظره دگرگون گردد به بخش چهارم اختصاص داده شد. در مباحث اين چهار بخش، اينجانب حامي وحدت وجود و تماميت برهانهاي مورد بحث آن، بودم، و جناب آقاي فياضي ناقد آنها، و بر همين مبنا در عنوانهائي كه براي ساختار كتاب و فصل بندي آن تنظيم شده، از جناب آقاي فياضي با عنوان «ناقد» نام برده شده است.

مسئله مجرد و مادی و معیار تمایز این دو از نگاه معاصرین در حوزه فلسفه ملاصدرا، بصورت امری تشکیکی و طیف گونه مطرح می‌شود و لذا مرز عینی و مشخصی به جز قابل اشاره حسی بودن یا نبودن بعنوان ملاک تمایز مجرد و مادی تعیین نمی‌گردد. این مقاله نشان داده است در فلسفه ملاصدرا تجرد و مادیت وابسته به مراتب وجودی موجودات است. و بر همین اساس نشان داده که هر موجودی متصف به مجرد بودن و مادی بودن، بصورت توأمان می‌شود. پس مرز خارجی‌ای میان تجرد و مادیت تحقق ندارد. پس عامل اتصاف موجودات به ایندو ذهن و نوع نگاه و اعتبار کردن آن می‌باشد و لذا تجرد و مادیت وابسته به ذهن هستند و از تقسیمات پیشینی ذهن در نگاه به واقعیت (وجود) می‌باشند. و لذا تقسیم موجودات به مجرد و مادی براساس مبانی حکمت متعالیه تقسیمی سوبژکتیو است و این نوع نگاه به مسئله تجرد و مادیت، بحث‌های بنیادین دیگر مانند ربط حادث به قدیم و رابطه نفس و بدن و بقای نفس و معاد را نیز تحت تأثیر مستقیم خویش قرار می‌دهد.

«تناسخ؛ آری یا نه؟» نقد و بررسی دیدگاه استاد غلامرضا فیاضی در مسئله تناسخ با ابتنای بر اصول و مبانی صدرایی، نوشته ملیحه خدابنده بایگی است. نگارنده در این نوشتار، به بررسی، تحلیل و نقد یک به یک نقدهای اندیشمند معاصر،حجت الاسلام والمسلمین، غلامرضا فیاضی درباره تناسخ پرداخته و تمام آنها را ناتمام دانسته و به تناقضات و مغالطات متعدّدی که در دیدگاه وی موجود است اشاره کرده و در نظریه او را در این باره رد کرده‌است. درتعریف تناسخ در این اثر می‌خوانید: تناسخ، مفهوم و معنایی است که مقسم برای اقسام متعدّد و متکثّری قرار گرفته که بعضی از این اقسام در یکدیگر تداخل داشته و بعض دیگر باهم تباین و تغایر دارند. امّا آنچه در ابتدا و آغاز کلام در رابطه با تعریف اجمالی تناسخ می‌توان بیان کرد، آن است که تناسخ، تعلّق نفس به غیر است؛ چه آن غیر، بدن باشد، چه غیر بدن. تناسخ در تقسیمی‌به دو قسم مُلکی و ملکوتی، انقسام می‌یابد که هرکدام از این دو قسم نیز به دو قسم دیگر منقسم می‌شوند. تناسخ ملکی می‌تواند نزولی باشد و یا صعودی و گاهی هم می‌شود نه نزولی باشد و نه صعودی؛ مثل آنکه از بدن انسان به بدن انسان دیگر منتقل شود. تناسخ ملکوتی هم می‌تواند در باطن انجام گیرد که مبیّن تجسّم اعمال و مصحّح تمثّل صور و ظهور قیامت در دار عقبی است و می‌تواند در ظاهر انجام گیرد، یعنی در عالم طبیعت و در دار دنیا، ظاهر شود.

چکیده: پس از آنکه صدرالمتألهین، به شکلی ویژه به مسئله «اصالت وجود و اعتباریّت ماهیت» پرداخت، شارحانِ پس از او درصدد برآمدند تا تفسیری صحیح از این اصل ارائه بدهند. در این میان، چهار نظریّه و تفسیر ارائه شده است که تفسیر منتخب؛ یعنی عینیت وجود و ماهیت، أدقّ و أیقن نسبت به دیگر تفاسیر است. بنابر این تفسیر، ماهیت از عوارض ذاتیِ وجود خواهد بود و به دلیل عینی بودنِ ماهیت با وجود، وقوع تشکیک در ماهیت متصور است و وجود رابط نیز دارای ماهیت است. همچنین حقیقتاً کلی طبیعی در خارج موجود است، از جمله اینکه ماهیت، مجعولِ جاعل و علت برای امر دیگر نیز می تواند باشد و واجب الوجود نیز دارای ماهیت است.

بحث از موجود «مجرّد و مادی»، یکی از بخش های عمده فلسفه اسلامی را به خود اختصاص داده است. ارائه تعریفی دقیق از «مجرد» و «مادی»، اثبات وجود آنها، بیان انواعشان و ارتباط میان موجودات مجرد و مادی، از دغدغه های مهم فلاسفه در این بخش از فلسفه به شمار می رود. در این نوشتار، سعی شده است تا گزارشی اجمالی از دیدگاه فلاسفه مشاء و اشراق نسبت به ماهیت موجودات مجرد و مادی، بیان و سپس مورد ارزیابی واقع شود. در ادامه، نظریه سومی ارائه شده و مؤیدات عقلی و نقلی این نظریه ذکر شده اند. نیز با عنایت به اینکه ظواهر برخی از تعابیر نقلی بر اساس دیدگاه عده ای از متفکران با نظریه سوم در تعارض است، ضمن بیان آن ظواهر، آراء این متفکران نیز مورد نقد قرار گرفته و در تعریف «مجرد» و «مادی»، بر نظریه سوم، تأکید شده است.

زندگی نامه حجة‌الاسلام ‌والمسلمین‌ غلامرضا فیاضی‌ در سال‌ 1328 در قم‌ و در میان‌ خانواده‌ای‌ متدین‌ و دوستدار روحانیت‌ و علمای‌ شیعه‌ به‌ دنیا آمد. پدرش‌ مرحوم‌ حاج‌ اسدالله‌، به‌‌ بنایی‌ اشتغال‌ داشت‌ و از همان‌ راه‌ روزگار می‌گذراند. حجة‌الاسلام ‌والمسلمین‌ فیاضی‌ پس‌ از اینکه‌ قرآن‌ و بخشی‌ از دروس‌ فارسی‌ را نزد مادر خود و مکتب‌ خانه‌ فرا گرفت‌، با پدر خود به‌ بنایی‌ ساختمان‌ میرفت‌. در یکی‌ از روزها که‌ با پدر خود به‌ منزل‌ روحانی‌ جلیل‌ القدری‌ برای‌ تعمیر ساختمان‌ رفته‌ بود، مورد عنایت‌ آن‌ روحانی‌ جلیل‌القدر قرار گرفت‌ و با عنایت‌ او و رخصت‌ پدر به‌ امر اشتغال‌ در حوزه‌ علمیه‌ قم‌ رو آورد. پس‌ از طی‌ مقدمات‌، به‌ دروس‌ سطح‌ در نزد استادان‌ مشهور آن‌ روزگار راه‌ یافت‌ و سپس‌ به‌ درس‌ خارج‌ فقه‌ و اصول‌ استادان‌ برجسته حوزه‌ علمیه‌ قم‌ رفت‌ و سالها از محضر آنان‌ بهره‌مند شد. او همزمان‌ با تحصیل‌ فقه‌ و اصول‌، علوم‌ عقلی‌ را نیز در نزد استادان‌ خبره‌ فرا گرفت‌، به‌ گونه‌ای‌ که‌ بعدها خود به‌ تدریس‌ آن‌ دروس‌ رو آورد و درس‌ او در زمره بهترین‌ دروس‌ حوزه‌ در علوم‌ عقلی‌ به‌ شمار رفت‌. حجة‌الاسلام ‌والمسلمین‌ فیاضی‌ در سالهای‌ تحصیل‌ خود به‌ محضر استادان‌ برجستة‌ بسیاری‌ شرفیاب‌ شد. او جامع‌ المقدمات‌ را نزد مرحوم‌ شیخ‌ محمد حسن‌ قاضی‌زاده‌ که‌ همانا مشوق‌ اصلی‌ او برای‌ رو آوردن‌ به‌ تحصیل‌ در حوزه‌ بود، فرا گرفت‌. سیوطی‌ را نزد حجة‌الاسلام‌ والمسلمین‌ باکویی‌ امام‌ جمعه‌ فریدون‌ کنار و مغنی‌ را هم‌ نزد او و نیز در محضر آیة‌الله‌ شیخ‌ حسن‌ تهرانی‌ و آقای‌ جلیلی‌ آموخت‌. حاشیه‌ را نزد حجة‌الاسلام‌والمسلمین‌ باکویی‌ و مختصر را نزد آیة‌الله‌ دوزدوزانی‌ و معالم‌ را نزد حجة‌الاسلام‌ والمسلمین‌ فاضل‌ هرندی‌ خواند و سپس‌ به‌ دروس‌ لمعه‌ آقای‌ سید ابوالفضل‌ موسوی‌ تبریزی‌ و آقای‌ تقدیری‌ رفت‌. استاد او در رسائل‌ آیة‌الله‌ العظمی‌ نوری‌ همدانی‌ و آیة‌الله‌ مؤمن‌، در مکاسب‌ آیة‌الله‌ شیخ‌ علی‌ پناه‌ اشتهاردی‌ و آیة‌الله‌العظمی‌ فاضل‌ لنکرانی‌ و در کفایه‌ آیة‌الله‌ العظمی‌ نوری‌ همدانی‌ و آیة‌الله‌ العظمی‌ فاضل‌ لنکرانی‌ بود. وی‌ از سال‌ 51 به‌ مدت‌ چهارده‌ سال‌ در دروس‌ خارج‌ حضرات‌ آیات‌ آقایان‌ گلپایگانی‌، اراکی‌، حائری، شاه‌ آبادی، شیخ‌ کاظم‌ تبریزی، شیخ‌ جواد تبریزی‌ و وحید خراسانی‌ شرکت‌ کرد. او در بخش‌ علوم‌ عقلی، شرح‌ منظومه‌ سبزواری‌ را نزد آیة‌الله‌ گرامی، بدایه‌ را نزد آیة‌الله‌ جوادی‌ آملی، نهایه‌ را نزد آیة‌الله‌ مصباح‌ یزدی‌ و اسفار را نزد آیة‌الله‌ جوادی‌ آملی‌ فرا گرفت‌. همچنین‌ او تمهیدالقواعد و شرح‌ فصوص‌ الحکم‌ را نزد آیة‌الله‌ جوادی‌ آملی‌ آموخت‌. از دوستان‌ او در سالهای‌ تحصیل، حجة‌الاسلام‌ والمسلمین‌ غروی‌ را می‌توان‌ نام‌ برد. حجة‌الاسلام‌والمسلمین‌ فیاضی‌ در سالهای‌ متمادی‌ و ازسالهای‌ آغازین‌ تحصیل‌ به‌ امر تدریس‌ اهتمام‌ ویژه‌ای‌ داشت. او در دروس‌ مختلف‌ دورة‌ مقدمات‌ و سطح‌ را بارها تدریس‌ کرده‌ و سپس‌ به‌ تدریس‌ بدایه، نهایه‌ و شرح‌ اشارات‌ رو آورده‌ است‌ و هم‌ اکنون‌ نیز به‌ تدریس‌ اسفار اشتغال‌ دارد. تبیین‌ زیبا و استوار علوم‌ عقلی‌ از ویژگیهای‌ اوست‌ و دروس‌ و حتی‌ نوارهای‌ تدریس‌ او همواره‌ مورد استفاده‌ طلاب‌ بوده‌ است. از حجة‌الاسلام‌والمسلمین‌ فیاضی‌ تعلیقه‌ای‌ بر نهایة‌ الحکمه‌ علامه‌ طباطبایی‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. او از اعضای‌ جامعه‌ مدرسین‌ است‌ و هم‌ اکنون‌ در قم‌ ضمن‌ اشتغال‌ به‌ تدریس، به‌ پژوهش‌ در مؤسسه‌ امام‌ خمینی ‌(ره‌) می پردازد. منبع: http://qfayazi.andishvaran.ir/fa/ScholarMainpage.html