جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اقتصاد تجویزی بازار آزادیها هرجا پا گذاشته، زندگی مردمان را فرسوده است و میلیونها انسان را به انسان زائد بدل کرده است. دوره ظهور بازار آزاد و ایجاد انسانهای زائد را فقط میتوان با دوره پایان جنگ جهانی اول مقایسه کرد . توسعه این اقتصاد امکان دستیابی به راهی دموکراتیک برای حل مسائل و شرکت مردم در زندگی خود را از میان برده است. سعی کرده ام در حد استطاعت خود وضعیت فعلی را توضیح دهم. اگر اشتباهی کرده باشم دیگران نقدش خواهند کرد. اما چرا نخست به فلسفه اینان پرداختهام؟ این انتخاب انتخاب من نبود. موضوع خود را به من تحمیل کرد. آقایان خاصه دکتر غنینژاد این اقتصاد را در کاغدکادوی تزئینی فلسفه پیچیده و عرضه کردهاند. ملغمه فلسفه و اقتصاد بازاری نزد دولتها مقبول افتاد و اجرا شد. وضعیت فعلی حاصل کاربست نظریه بازار آزاد در عمل و گرهخوردن آن با دهها مسئله ذهنی و عینی ایران دوره انقلاب و دوره جنگ تحمیلی و دوره بعد از آن است. در این مدت دریافتهام اگر مسئله بازار آزاد را از مشکلات و مسائلمان کسر کنیم، آب در هاون کوبیده ایم. مسائل الهیاتی و فلسفی و جامعه شناسانه و روان شناسانه و هنری و حتی مسائل زندگی روزمرهمان چنان با این اقتصاد گره خورده است که با کسر آن به حل هیچ مشکلی توانا نخواهیم شد. نظریه و کاربست بازار آزاد بدون اطلاع و وثوق ما وارد دنیای ما شد، به گمان من اکثریت قریب به اتفاق مردم ایران از تاثیر حضور آن اطلاعی ندارند. متفکران و فعالان سیاسی و اجتماعی این عامل را حذف میکنند و در نتیجه بیشتر با اشباح تعامل میکنند تا موجوداتی واقعی. دریافتهام که بازار آزادیها کار خود را میکنند که ساختن جوی بازار آزادی است. اما هیچیک از ما اگر حضور این عامل را به مفهوم کامل کلمه درک نکنیم، قادر به رویت واقعیت نخواهیم بود. از فعال سیاسی گرفته تا معلم و کاریکاتوریست و نقاش و موسیقیدان و فعال حقوق کودکان اگر درنیابند که با میانجی چه چیزی به واقعیت فعلی گره خوردهاند، کماکان در دنیای خیالی خود باقی خواهند ماند. هدف من روشن کردن این مسئله است و مخاطبم همگان…

رولان بارت از سال 1954 تا سال 1956 مقالات ماهنامه ی کوتاهی در Les Lettres Noivelles به چاپ رساند. این مقالات ابعاد متفاوت زندگی روزمره و فرهنگ مردمی را مورد توجه قرار داده بود. آنچه این مقالات را از دیگر مقالات درباره ی فرهنگ جدا و منفک می ساخت، سوای دید نافذ و نکته بین و کنایی بارت، روشی بود که او در نگارش این مقالات از آن سود جسته بود، روشی که او را قادر می ساخت تا پودر ماشین لباس شویی و صورت گرتا گاربو و محاکمه ی دهقانِ متهم به قتل و نحوه ی برخورد جامعه ی ادلی با شعرِ شاعری خردسال و برج ایفل و کُشتی کج و اسباب بازی ها را توصیف کند. عنصری که مقالات بارت را که به مواردی اینچنین متفاوت پرداخته بود، یگانگی می بخشید روشی فکری بود که بارت به کار گرفته بود. تحلیل و تیزبینی و بصیرت شگرف بارت را نمی توان در نگارش این مقالات نادیده گرفت امّا شیوه ی پرداختن او به این مسائل چنان نافذ بود که بعد از او نیز روش او را دیگران به کار گرفتند و اکنون کاری که بارت آغاز کننده ی آن بود به احتمال قریب به یقین به یکی از تنومندترین و پربارترین شاخه های مطالعات فرهنگی بدل شده است. بارت در سال 1956 مقاله ای به نام “اسطوره در زمانه حاضر” (Myth Today) نوشت که در آن روش و بینش و شگردهای کار خود را توضیح داد. این مقاله که خود به شدت دشوار و دیریاب است، نیازمند توضیح است تا بتواند در دسترس قرار بگیرد. فهم این مقاله از آن جهت مهم است که مطالعات فرهنگی در ایران که از روش پوزیتیویستی سترونی استفاده می کند، کیلوها جدول و نمودار روی هم انباشته است بدون اینکه نکته ی درخوری بگوید. امید است که شیوه ی بارت و دیگرانی که در این دفتر گرد آمده اند کمکی هرچند ناچیز به پیشبرد این شاخه ی علوم انسانی بنماید، شاخه ای که همگان بسیار از آن سخن می رانند و بسیار مشتاق تحقیق و جستجو در آن هستند، امّا سرمشقی از آن در دست ندارند.

هیچ وضعیت اجتماعی فقط محصول یک عامل نیست. هیچ نظریه ی تک عاملی نیز قادر به تبیین کلیت هیج وضعیتی نیست. وضعیت ما هم از این قاعده مستثنی نیست. حضور دین در حکومت، درآمدهای نفتی و حاکمیت دو گانه، عواملی هستند که به ضرورت مانع می شوند تا سیاست های اتوپیستی نولیبرال به طور کامل در ایران مستقر شوند. با این همه این مقاله مدعی است سیاست های نولیبرالی یکی از مهمترین عوامل شکل دهنده ی وضعیت کنونی ما بوده است. سیاست هایی که در سه دهه ی گذشته دولت های ایران و حاکمیت، بر سر اجرای آن اجماع داشته اند. سخن از حاکمیت دوگانه در باب آنچه امروز اجرای سیاست های نولیبرالی خوانده می شود، گمراه کننده است. حتی در دوره هایی که بیشترین اختلافات سیاسی و فرهنگی میان دولت و حاکمیت وجود داشته است، نه دولت نه حاکمیت، هیچ یک بر سر ضرورت اجرای سیاست های نولیبرالی تردید نکرده اند و دچار اختلاف نشده اند؛ هر چند ممکن است به سبب وقایعی مانند اعتراضات اجتماعی سال های ۷۲ تا ۷۴ از آن عقب نشسته باشند. آنچه این بحث را برای امروز ما حیاتی می کند آن است که هنوز همین دستور کار نولیبرالی، در حال اجراست، هیچ چشم اندازی برای متوقف کردن آن وجود ندارد و بنا به شواهدی که در دست هست در آینده ی نزدیک شدت بیشتری خواهد یافت. بحث حاضر نیز فقط عهده دار «توصیف» چیستی همین سیاست ها و نتایج همین اجماع در جامعه ایران است.

پیچیده ترین مسائل زندگی مدرن از ادعای فرد برای حفظ استقلال و فردیت هستی خویش در برابر نیروهای سهمگین اجتماعی و میراث تاریخی و فرهنگ برونی و فن زندگی ناشی می شود. مبارزه با طبیعت که انسان ابتدایی می بایست برای حفظ موجودیت جسمانی خویش بدان مبادرت ورزد در این شکل مدرن به آخرین دگردیسی خود رسیده است. قرن هیجدهم از آدمی طلبید که خود را از تمامی قیود تاریخی در قلمرو دولت و اخلاقیات و اقتصاد رها سازد. سرشت آدمی که به اعتقاد آن قرن اساساً نیک و مشترک بین همه ی انسانهاست باید بدون مانعی تحول یابد. قرن نوزدهم علاوه بر آزادی بیشتر، تخصصی شدن عملکردی آدمی و کار او را نیز طلب کرد. تخصصی شدن باعث می شود که نتوان فردی را با فرد دیگر قیاس کرد و هرکسی تا بالاترین حد ممکن به عنصری ضروری مبدل می شود. به هر تقدیر، تخصصی شدن وابستگی هرآدمی را به فعالیت های مکمل آدمیان دیگر بارزتر می سازد. نیچه معتقد است که تحول کامل هر فرد مشروط به مبارزه ی بی امان افراد با یکدیگر است. سوسیالیزم به همین دلیل به امحای هر نوع رقابت اعتقاد دارد. در هر صورت در تمامی این موارد یک انگیزه اصلی در کار است: فرد در برابر فروکشیده شدن و خرد شدن به وسیله ی مکانیزم اجتماعی – تکنولوژیک مقاومت می کند. پرسش درباره ی معنای درونی زندگی جدید و محصولات آن و درباره ی روح به اصطلاح کالبد فرهنگی، باید در جستجوی حل معادله ای باشد که ساختارهایی نظیر کلانشره میان فرد و محتواهای فرافردی زندگی برقرار کرده است.

از جمله مفاهیم پرمناقشه در علوم انسانی مفهوم «تمدن» است که در مورد آن کمتر توافقی میان اندیشمندان می توان یافت؛ چه در تعریف و چه در جهت گیری. ادبیات بسیاری در مورد «تمدن» تولید شده و هریک از زاویه ای خاص بدان پرداخته اند. برخی رو به گذشته دارند و تمدن را امری تاریخی می بینند. برخی حال را می نگرند و تمدن را همچون پروژه می انگارند. برخی چشم به آینده دارند و به فرجام تمدن می اندیشند؛ در این میان عده ای دلنگرانند و دهشت و بدفرجامی می بینند و عده ای دل خوش از غایت تمدن به تفرج مشغولند. هستند اندیشمندانی که در تعریف شان از تمدن صبغه ایدئولوژیک چشم نواز تر است. در این مقاله تلاش می کنیم با نگاهی اجمالی به دیدگاه های متعدد، مفهوم سازی متفاوتی از پروبلماتیک فرهنگ – تمدن ارائه دهیم و از منظری متفاوت به خوانش دیدگاه های تمدنی بپردازیم.