جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الگوهای حکمرانی اگرچه در سطح جهانی به سمت ایجاد حکومت‎های دموکراتیک (حتی در نوع دینی آن) تمایل نشان داده‎اند، اما توتالیتاریسم به عنوان الگویی که توانسته در نیمه اول قرن بیستم فجایع بزرگی را در اروپا رقم بزند و در برخی از مناطق جهان نیز همچنان استمرار داشته باشد، از جنبه‌های مختلفی مورد توجه محققین بوده است. هانا آرنت در شمار اندیشمندان سیاسی معاصر است که به صورت تفصیلی به مسئله استمرار توتالیتاریسم پرداخته است. آرنت، توتالیتاریسم را از طریق شاخص‎هایی چون اتمیزه‎ شدن فرد و رابطه آن با احساس امنیت فرد بررسی کرده است. اگرچه ایده اصلی هانا آرنت معطوف به دو پدیده نازیسم و فاشیسم در اروپاست؛ اما نظریه امنیتی آرنت قابل تعمیم بر همه حکومت‎های توتالیتر می‎باشد. در این راستا، پژوهش حاضر درصدد است ضمن پرداختن به مبانی اندیشه هانا آرنت و جایگاه او در اندیشه سیاسی قرن بیستم، به رابطه توتالیتاریسم و اتمیزه‎ شدن با احساس امنیت فرد بپردازد و به‌عنوان نمونه موردی آن را بر فضای کشورهای خلیج فارس تطبیق دهد. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که: چگونه توتالیتاریسم و اتمیزه‎ شدن با ایجاد احساس امنیت در فرد، استمرار خود را تضمین می‎نماید؟ ماهیت پژوهش حاضر بر اساس هدف، کاربردی بوده، و روش پژوهش براساس فرایند تحلیل داده‎ها، کیفی است. فرضیه‎ای که در پاسخ به این پرسش مورد سنجش قرار می‎گیرد آن است که: در جهان توتالیتر، فرد بی‎ریشه به جهت ایجاد هراس و واقعیت‎گریزی و دورافتادگی از جامعه، از راه تخیل احساس امنیت می‎کند و حکومت توتالیتر را ملجأ و پناهگاه خود می‎یابد و همین امر موجب تداوم توتالیتاریسم می‎شود. این تحلیل در مقام کاربرد بر کشورهای حوزه خلیج فارس تطبیق داده شده و علت استمرار این حکومت‎ها به عنوان یکی از مهم‌ترین دستاوردهای پژوهش است.

با مطالعه چندی از آثار مطهری و آرنت، علت گرایش به شر و گزینش شر در نگاه این دو فیلسوف توصیف و تحلیل و در آخر نقدهایی مطرح گردید. مطهری اذعان می‌کند با وجود اینکه ذات انسانی گرایش به خیر دارد، اما در اثر ضعف ایمان که منجر به دنیاطلبی، هواپرستی و دیگر رذایل می‌گردد، از گرایش به خیر منحرف و در نتیجه متمایل به شر می‌گردد. در واقع از گوهر اصلی وجود خود که نهاد انسانی است دور و غافل شده و بعد حیوانی او که نیازمند مادیات است غالب می‌گردد. علت گرایش به شر از دیدگاه آرنت چنین است که هرچند انسان بنابرنظر کثیر فیلسوفان حقیقتاً شر را نمی‌طلبد، اما عواملی چون حکومت های توتالیتر و فاسد و جامعۀ گمراه کننده، فرد سست‌اراده یا بی‌فکر را از خوبی‌ها دور کرده و متمایل به بدی‌ها می‌کند، چنانچه دیگر برای فرد خوبی و بدی مهم نیست یا اگر مهم است جایشان عوض شده و توانایی تشخیص را از دست می‌دهد. هر دو فیلسوف اختیارباور هستند. در خصوص گزینش شر. مطهری قائل است مهمترین علت این گزینش، ظلم به نفس است که این ظلم یا به سبب جهل و یا به سبب غلبه شهوات بر عقل در درون انسان تحقق می‌یابد. آرنت نیز عدم تفکر عمیق و فقدان خودآگاهی درونی انسان را که باعث دوگانگی درونی و به نوعی از خودبیگانگی فرد با خویشتن اصیل است عامل این گزینش قلمداد می‌کند. مشخص شد که اشتراک این متفکران در دوپاره دانستن نهاد آدمی در مواقعی است که انسان به روشن بینی و خودآگاهی کامل نرسیده است. اما این نقد وارد است که مطهری و آرنت علت یکدله نشدن را توضیح نمی‌دهند. از آنجا که عواملی که ذکر کرده‌اند از جمله جهل و بی فکری خود نیاز به علت بالاتری دارند، شاید بتوان گفت علت نهایی همان اراده و فاعلیت انسانی است و نمی‌توان علت خارجی برای چنین اموری متصور شد.

بخش عمدۀ نظرات آرنت دربارۀ «اراده» در آخرین اثر او یعنی حیات ذهن آمده است که بیشتر به تاریخ اراده، یعنی تجربه‌ و تلاش‌های فیلسوفان برای نوشتن دربارۀ این تجربه‌ها، اختصاص دارد. حکم آرنت تقریباً دربارۀ همۀ این تلاش‌ها این است که آن‌ها نتوانسته‌اند حق تجربه‌های موردنظر را ادا کنند و این شکست ریشه در سوگیری در تفکر دارد؛ بنابراین، شاید فرضیه‌ای معقول به نظر بیاید که قصد آرنت ارائۀ تبیینی بسنده‌تر دربارۀ اراده بوده است. هرچند آرنت تبیینی واضح از نظریۀ خویش دربارۀ اراده به دست نمی‌دهد، اما اظهارات متعددی دربارۀ آن دارد و ذهن را با این پرسش مواجه می‌کند که آیا این اظهارات می‌توانند تبیینی منسجم به دست دهند یا خیر. بنابراین، سؤالات ذیل پیش‌رو قرار می‌گیرد: این قوه چیست؟ این قوه چطور با سایر قوای بشر و با «خود» یا «منِ اراده‌کننده» ارتباط برقرار می‌کند؟ رابطۀ این قوه با کنش چگونه است؟ توجیه آرنت از مفهوم خود و ارادۀ‌ خودانگیخته چیست؟ چرا آرنت بر ارادۀ خودانگیخته تأکید دارد و آن را از تفکر جدا می‌داند؟ و درنهایت، آرنت در رسیدن به تبیین منسجم از ارادۀ ‌خودانگیخته موفق عمل کرده یا خیر.