جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحلیل و بررسی بُن‌مایه‌های فکری میرزا مهدی اصفهانی در مسئلهٔ معاد جسمانی راه‌گشای شناخت نظریهٔ وی با توجه به پشتوانهٔ ادلهٔ نقلی خواهد بود. اهتمام وافر اصفهانی به ظواهر نصوص منجر به مطرح‌شدن دیدگاهی مشابه نظریه متکلمان اسلامی شده است. اما بنیان اندیشه اصفهانی بر مسائلی از قبیل خلقت انسان‌ها در عالم ذر، تعیین نوع طینت انسان‌ها، ورود به عالم دنیا و خلط طینت‌ها و سپس خروج از عالم دنیا و حشر و نشر بر اساس بدن دنیایی استوار است. گاهی اصفهانی منشأ فهم این سِیر را فضل و امتنان الاهی می‌داند و گاه عدل و قسط. از این رهگذر دو مسئله در منظومه فکری اصفهانی بسیار مهم و اساسی است: 1. توجه خاص به نصوص، بدون تأویل دلالی؛ 2. ضرورت انطباق تحلیل و تبیین‌ها در مسئلهٔ معاد بر آیات و روایات. اصفهانی از لحاظ روش‌شناختی روی‌آوردی تکثّرگرا و بعضاً روشی وحدت‌گرا به مسئلهٔ معاد جسمانی دارد. به تعبیر دیگر، وی به دنبال این است که میان دیدگاه‌های خود و آیات و روایات به نحو روشمند جمع کند و این مبنا را تا آنجا پیش برده است که تقریراتش را به مشکات انوار اهل بیت b منتسب دانسته است.

این مقاله به تبیین جایگاه سنت پیامبر(ص) و عترت(ع) در فهم قرآن توسط مرحوم میرزا مهدی اصفهانی می پردازد. مبنای این نظریه عدم شباهت کلام خدا با کلام بشر ‌است. بر این اساس استفاده از کلام خدا، منوط به توضیحات آورنده آن باید دانست و اگرچه قرآن به زبان عربی است اما نمی‌توان به صرف حمل الفاظ بر معانی لغوی آن، ادعای فهم همه مرادات الهی را داشت. مبنای دیگر این نظریه، بنای تعویل بر منفصل می‌باشد؛ زیرا میرزای اصفهانی، روش بیانِ قرآن را از بابِ تعلیمات دانسته و سنت پیامبر را به مثابه‌ی مبین منفصل قرآن می‌داند؛ همچنین وجود بطون متعدد در قرآن کریم و بشری بودن جمع و ترتیب قرآن کریم باعث از بین رفتن انعقادِ ظهور کلام قبل از فحصِ کامل از همه قرائن می‌باشد و باید در تک تک آیات، بیان حجج الهی را به جهت فهم تمام مرادات الهی فحص نمود. حکمت عظیمِ حجیت جمعیه، محتاج کردن مردم به خلیفه الهی و احتجاج بر علیه ظالمان به حق ایشان و جاهلان به قرآن می‌باشد.

حقیقت خدا «هستی» و «وجود محض» است که اطلاق وصف فوق بر خدا مورد اتفاق اندیشوران مسلمان است؛ لکن مؤسس مکتب تفکیک «میرزای مهدی اصفهانی» با تمسک به مبانی خاص «وضع الفاظ بر حقایق خارجی؛ اشتراک لفظی صفات خدا و ممکن» کوشیده است منکر صحت اطلاق مزبور شود و برای توجیه آن ادله‎ای هم (ابهام وجود، فقدان مفهوم برای وجود، اشاره صفات خدا به ذات، انتزاع وجود از ممکن و فقر ذاتی آن) اقامه کرده است. نگارنده با فحص در آثار ایشان به یافتن ادله و طبقه‎بندی آن پرداخته و در تحلیل آن، ضعف علمی مبانی و ادله وی را نشان داده است که مهم‏ترین آن، انکار وضع لفظ بر معنای ذهنی و خلط مفهوم و مصداق است.

واژه عقل یکی از مفاهیمی است که تعاریف متعددی به خود دیده. برخی عقل را مساوق وجود انسانی دانسته و برخی آن را منشا گمراهی و سقوط از حیطه تعبد الهی دانسته. برخی آن را معادل فلسفه به کار برده و گروهی به لزوم تفکیک عقل و فلسفه حکم کرده اند. فلاسفه عقل را ارج نهاده و اهل حدیث و اشاعره آن را طرد کرده اند ملاصدرا عقل را قوّه تحليل گر و از مراتب و شئونات نفس می داند و گستره ی آن را از عقل هيولاني تا عقل مستفاد می داند اما ميرزا عقل را مخلوق و افاضه از سوي خداوند می داند «ظاهرٌ بذاته و مظهِرٌ لغيره،». عقل از نگاه وی تنها حقيقتي روشنگر است و نه از مراتب نفس. پژوهش حاضر در پي مقايسه عقل و قلمرو آن در انديشه این دوعالم بزرگ اسلامي است که شباهت ها و تفاوت های ميان آن دو را تبین می کند.

ارتباط عقل و دين يکي از بحث‌انگيزترين مسائل فلسفي و کلامي است و قدمتي طولاني دارد. اهميت اين مسئله، آن را به يکي از موضوعات مهم فلسفة دين معاصر تبديل کرده است. سؤال اين است که آيا براي شناخت دين، استفاده از وحي کفايت مي‌کند يا به‌کارگيري عقل نيز ضرورت دارد؟ برخي پذيرش و شناخت دين، تدين و ايمان را بدون توجه به عقل، غيرممکن مي‌دانند؛ اما گروهي ديگر، عقل‌گرايي را موجب به‌خطر افتادن تدين و ايمان، و التقاط در دين معرفي مي‌کنند. اين نوشتار به روش تحليلي ـ‌ توصيفي به بررسي ديدگاه ميرزامهدي اصفهاني در اين زمينه مي‌پردازد که جزو دستة اخير است. هرچند ايشان استدلال‌هايي با صورت منطقي براي اثبات خداوند ارائه نموده است، اما شناخت وجود و اوصاف خداوند با عقل و علوم ظلماني بشر را غيرممکن مي‌داند. همين امر بشر را نيازمند راهنماي غيبي مي‌كند و وجود دين وحياني را ضرورت مي‌بخشد. اين انديشه مبتلا به مشکل دور در استدلال بوده و اثبات حجيت و عصمت کلام خداوند، نبي و امام، محتاج عقل است.

امام خمینی و میرزا مهدی اصفهانی از عالمان تاثیرگذار در عرصه دین می باشند، امام خمینی فقیهی عارف است و در مقابل میرزا مهدی اصفهانی بنیان‌گذار مکتبی با هدف جداسازی عرفان و فلسفه از دین می باشد و ادعای ارائه معارف اصیل اسلامی بدون هرگونه اختلاط با افکار و علوم بشری را دارد، وی فلسفه و عرفان و علوم بشری را در تضاد کامل با دین می‌داند. در این نوشتار ما در هر فصل، آراء تفکیکی وی را در کنار نظرات فلسفی و عرفانی امام خمینی بیان نموده و به مقایسه آنها می‌پردازیم. پس از بیان کلیات و همچنین ارائه روش شناسی، موضوعاتی را از نظرگاه هر یک بیان نموده و ارتباط آنها را با دین بررسی می‌نماییم؛ موضوعات شامل عقل و فلسفه، شهود، فطرت و عرفان و ارتباط هر یک با دین می‌باشد پس از آن به بررسی وحی و گزاره‌های دینی و اصول اعتقادات که شامل توحید، نبوت و معاد است؛ پرداخته می‌شود. امام خمینی عقل را بطور کلی مورد پذیرش قرار می‌دهد، اما میرزای اصفهانی عقل نوری را تنها باعث هدایت و عقل مصطلح حکما را گمراه کننده می‌داند. امام خمینی معتقد است عرفان اسلامی سرچشمه‌ای جز دین و معارف دینی ندارد. در مقابل میرزا مهدی اصفهانی تلاش می‌کند تا جدایی و ضدیت عرفان را بطور کلی با اسلام بیان کند. امام خمینی به اصول اعتقادات نیز نگاهی عارفانه داشته و میرزا مهدی نگاهی تفکیکی دارد.

قاعده ی «الواحد» یکی از قواعد مهم فلسفی و دارای فروع فراوانی است. میرداماد و میرزا مهدی آشتیانی در اصل این قاعده، اختلاف نظری با هم ندارند و آن را بدیهی و از امهات اصول عقلی می دانند، با این حال ادله عقلی فراوانی از باب تبیین این قاعده، اقامه می کنند و میرزا مهدی آشتیانی علاوه بر ادله عقلی، ادله نقلی فراوانی نیز بر این قاعده مطرح می کند؛ ولی این دو اندیشمند در صادر اول اختلاف نظر دارند. مرحوم میرداماد با نگرشی مشائی عقل اول را و میرزا مهدی آشتیانی با نگرشی عرفانی، نور محمدی را صادر اول می داند که در این رساله نظر مرحوم میرزا مهدی آشتیانی پذیرفته شد. این دو بزرگوار با اختلاف نظر در صادر اول در نحوه کثرت عرضی نیز اختلاف نظر پیدا می‌کنند و مرحوم میرداماد نحوه کثرت عرضی را ناشی از جهات متعدّد عقل اول و میرزا مهدی آشتیانی کثرت عرضی را تعیّنات فیض مقدس و نور محمدی می داند. این دو بزرگوار مسائل زیادی را متفرع بر قاعده «الواحد» دانسته و از طریق این قاعده، قاعده‌ی «امکان اشرف» را به اثبات می رسانند سپس ترتیب نظام هستی را بر پایه‌ی قاعده‌ی «الواحد» و «امکان اشرف» می چینند. در مقابل فخررازی و مرحوم میرزا مهدی اصفهانی قاعده «الواحد» را مردود دانسته و اشکالات متعددی بر آن قاعده وارد می‌سازند و آن را منافی با قدرت مطلق الهی می دانند که از تمام اشکالات آن دو پاسخ داده می‌شود. مرحوم میرزا مهدی اصفهانی با این که قاعده «الواحد» را مردود می داند ولی با استفاده از روایات، نور محمدی را به عنوان صادر اول معرفی می کند و با تمسک بر ظواهر مختلف روایات، در بیان اوصاف صادر اول و چگونگی کثرت عرضی گرفتار تناقض گویی می شود.

یکی از دغدغه‌های مهم متفکران اسلامی در طول تاریخ، شناخت صحیح خداوند متعال بوده است. میرزا مهدی اصفهانی با تأکید بر آیات و روایت، درصدد بیان روش خاصی برای شناخت خداوند متعال است که با روش فلاسفه و عرفا متفاوت است. ازنظر میرزا مهدی اصفهانی، استدلال‌های فلسفی نه‌تنها ما را به خداوند متعال نمی‌رساند، درواقع حجابی برای معرفت خداوند متعال است و این شناخت ما را در مفاهیم ذهنی متوقف می‌کند. ازنظر میرزا مهدی، شناخت و معرفت ذات الهی تنها به‌وسیلۀ خداوند متعال و با معرفت فطری حاصل می‌شود. میرزا مهدی بیان می‌کند در مسئلۀ شناخت خداوند باید میان دو مقام اثبات خداوند و معرفت خداوند تفکیک قائل شد. منابع دینی، یکی از منابع مهم و تأکیدشدۀ میرزامهدی اصفهانی است. با مراجعه به منابع دینی، مشخص می‌شود تفکیک میان دو مقام اثبات و معرفت خداوند صحیح نیست و چاره‌ای غیر از استفاده از مفاهیم ذهنی برای شناخت خداوند متعال نیست. همچنین با توجه به بسیط‌بودن خداوند متعال، مشخص می‌شود معرفت فطری تبیین‌شدۀ میرزامهدی، امر ناممکنی است.

کوشش پیش رو جستجویی است در حد توان و به اختصار که در ابتدا شناختی درباره مساله شرّ ازمنظر فلسفه دین را در معرض دید خوانندگان قرار می دهیم، و در ادامه با واکاوی آثار میرزای اصفهانی به دنبال عرضه منسجمی از آرای وی درباره مساله شرّ خواهیم بود. در این عرضه از دو رویکرد سخن به میان می آید. نخست، و به علت وابستگی میرزای اصفهانی به سنت فلسفه اسلامی، مساله شرّ از منظر فلسفه موضوع سخن است. در فلسفه اسلامی ناهماهنگی وجود شرور با نظریه صدور عالم از خداوند باعث پدید آمدن مساله شرّ شده است. و عدم انگاری شرورمهم ترین پاسخ پذیرفته شده در این سنت است. نشان می دهیم که میرزای اصفهانی پس از طرح مساله شرّ و تبیین و توضیح ضرورت پدید آمدن چنین مساله ای در فلسفه اسلامی، به دلیل عدم جمع بین عدمی دانستن شرور و وجودی بودن آنها؛ تناقض خیر محض بودن خداوند با وجودی دانستن شرور؛ مخالفت با فهم اولیه و عمومی انسانها و نبود ملاک مشخص در تشخیص امر عدمی، چگونه پاسخ عدمی بودن را مورد انتقاد قرار می دهد. رویکرد دوم با طرح مبانی خاص میرزای اصفهانی نمایان می گردد. ابتدا در بحث معرفت - و نشان دادن ناکارآمدی واسطه گری مفاهیم و گزاره ها در کسب آن - در رابطه با علم و عقل و به طور کلی معرفت، دیدگاه بدیع وی را ارائه میکنیم. پس از طرح کلی مباحث معرفت شناسانهِ میرزای اصفهانی پلی به بحث معرفت خداوند زده بیان می داریم که وی معرفت الهی را امری غیر قابل دسترس برای بشر که کسی را در حاصل شدن آن دستی نیست معرفی کرده و تنها راه انحصاری معرفت خداوند را شناخت ارائه شده از جانب خود خداوند می داند. در ادامه دیدگاه میرزای اصفهانی در مورد علم و قدرت الهی و چگونگی تعلق آن به موجودات، فعل و جاعلیت خداوند را مطرح کرده و در تمام این موارد آرای وی را در حد امکان در مقایسه با مباحث مشابه مطرح در فلسفه - چنانکه خود او اینگونه کرده است - قرار داده تفاوت آشکار آنها را به نظاره می نشینیم. بعد از جمع بندی مباحث مطروحه نمایان می گردد که میرزای اصفهانی با بیگانه دانستن ساحت علم و عقل (معرفت) از معلوم و معقول (معروف) و نشانه بودن آن دو بر تنزیه علم الهی از معلوم و قدرت الهی از مقدور و تذکر به رای (مشیت) الهی در پدید آمدن مخلوقات نظریه صدور جهان از خداوند را که بر پایه نظام علی و معلولی استوار است نمی پذیرد. و نتیجه چنان می شود که شرور نیز مانند دیگر موجودات این جهان مخلوق خداوند و اموری وجودی به شمار می روند و نه معلول او تا به معظله ناسازگاری خدای خیر محض و وجود شرور مواجه شویم. در انتها و ذیل عنوان "شرور با شعور" سخن از اظهار عدل، حفظ، تربیت، آزمایش، ازدیاد ایمان، بالا بردن درجات ودیگر چرایی های خلق شرور توسط خداوند به میان خواهد آمد.