جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به کارگیری واژگانی همچون عود و رجوع در باب حیات اخروی انسان، حکایت از اساسی بودن مفهوم «بازگشت» در این انگاره قرآنی و اسلامی دارد. متکلمان و اندیشمندان مسلمان نیز با توجه به همین امر، مباحث آخرت‌شناسی را مباحث مربوط به معاد نامیده‌اند. مسأله مهمی که در اینجا رخ می‌نماید پرسش از چرایی و چگونگی این بازگشت است: نقطه نهایی سیر انسان با نقطه آغازین آن اگر عیناً یکی نیست، پس تعبیر بازگشت چه معنای خردپذیری می‌تواند داشته باشد؟ و اگر نهایت انسان با بدایت او عیناً یکی است و انسان بازگشته عیناً همان انسان ابتدایی است، پس غرض و فایده این جدا شدن از بدایت و اقدام به سیر وجودی چه می‌تواند باشد؟ پژوهش حاضر سعی دارد تا با روش تحلیلی-توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای نشان دهد که مفهوم بازگشت در سیر وجودی انسان می‌تواند بر اساس یکی از مبانی نفس‌شناسانه ملاصدرا یعنی نظریه انکشاف نفس محمل مناسبی یافته و تبیینی خردپذیر داشته باشد. بر اساس دیدگاه انکشاف نفس، تحولات جوهری و سیر وجودی نفس به معنای خروج از قوه به فعلیت و کسب کمالات بیگانه با نفس و اضافه شدن آنان از بیرون بر نفس نیست، بلکه نفس در اثر تحولات جوهری همان کمالات و فعلیتهای مکنون در خود را از باطن به ظهور و از اجمال به تفصیل می‌رساند. بر این اساس، نفس بازگشته از حیث اصل حقیقت وجودی، عین نفس ابتدایی است و از حیث اظهار و تفصیل کمالات وجودی‌اش، متفاوت با آن و هدف آفرینش نیز همین اظهار و تفصیل کمالات وجود انسان است. این خوانش صدرایی از معاد نسبت به دیدگاه‌های رقیب از جمله رویکرد معطوف به بدن و رویکرد عام وجودی تفسیر روشن‌تری از بازگشت و رابطه بدایت و نهایت به دست می‌دهد.

در یک قرن اخیر، برخی از فیزیک‌دانان اصل علیت عمومی را در علم به چالش کشیدند و ادعا کردند که در برخی عرصه‌های جهان، ازجمله در عرصۀ دنیای ریز و دنیای زیراتمی، اتفاقاتی می‌افتد که با دترمینیسم، موجبیت و قطعیت در حوادث و پیش‌بینی حوادث منافات دارد که مورد انتقاد برخی از دانشمندان سرشناس نیز قرار گرفته است. تفسیرهای موجبیتی متفکران مکتب کپنهاگی از قانون علیت، به‎ویژه در تفسیر مسیر ذرات، استدلال غلطی را شکل داده و موضوعی عمل‎گرایانه به موضوعی هستی‎شناسانه ارجاع شده که فیزیک را به ورطه‎ای غیر از حوزۀ تخصصی خود وارد می‎کند. دیوید بوهم، از بزرگ‎ترین فیزیک‌دانان قرن بیستم، با تفسیر هستی‎شناختی خود و به‌کارگیری متغیرهای پنهان در مکانیک کوانتومی، به مخالفت با تفسیر کپنهاگی، که در آن زمان تفسیر رایج بود، پرداخت و توانست یک صورت‌بندی علّی از نظریۀ کوانتوم ارائه دهد. از دیدگاه ملاصدرا، اصل علیت در عالم هستی حاکم است و هیچ فعلی بدون علت رخ نخواهد داد. تکیه ملاصدرا بر اصالت وجود، این نتیجه را به دنبال دارد که اگر علیتی در جهان هستی وجود دارد، فقط در بستر وجود است و معیار نیاز موجودی به دیگری تنها به حقیقت وجود و فقر وجودی نهفته در ذات موجود بازمی‎گردد. بوهم در تفسیر خود از مکانیک کوانتومی، نگاهی کلی و فلسفی را در نظر داشته و، با طرح متغیرهای نهان، گامی مؤثر در نزدیکی به واقعیت برداشته است. آنچه ضروری است این است که متغیرهای پنهان را صرفاً به امری فیزیکی و مادی برنگردانیم تا بتوان شاکله‌ای جامع برای حل مسائل در نظر گرفت.

استاد مصباح یزدی، وجود خداوند را «نامحدود شِدّی» می‌داند. وی با تأکید بر تشکیک و کثرتِ طولی وجود، به مراتبی تشکیکی قائل است که هریک، کمال‌های رتبه‌های پایین را به‌گونه‌ای برتر و بدون کاستی‌ها داراست؛ بنابراین وجودِ الهی که در والاترین مرتبۀ این نظام تشکیکی قرار دارد، کمال و شدّت وجودیِ نامتناهی دارد. ایشان، برای معلول، وجودی افزون بر علّت می‌بیند. درنتیجه، سِعۀ وجودی خداوند که علّت همۀ علّت‌هاست، از سوی معلول‌هایش محدود می‌شود. بر اساسِ نگرشِ استاد مصباح، وجود خداوند تنها «نامحدود شِدّی» است و «نامحدود سِعی» نیست. وی دیدگاه خود را به ملاصدرا نسبت می‌دهد. این دیدگاه کاستی‌هایی دارد: 1. معلول‌ها، وجودی افزون بر علّت ندارند و چیزی جز شأنِ وجودی علّت نیستند و نمی‌توانند گسترۀ وجودی علّت نخستین را محدود سازند 2. استناد این دیدگاه به صدرالمتألهین و عارفان با سخنانِ صریحِ آنها سازگاری ندارد. ملاصدرا تاکید می‌کند که سخن از تشکیک و کثرت طولی وجود (که مانع عدم تناهی سِعی خداوند است)، طرحی مقدّماتی است که ذهن را برای دیدگاه نهایی او آماده سازد. دیدگاهی که صدرا در آن، خدا را «نامحدود سِعی» می‌داند. پژوهش پیش‌رو با روش تحلیلی-انتقادی دیدگاه استاد مصباح را تببین کرده و آن‌را برپایۀ دیدگاه نهایی ملاصدرا ارزیابی می‌کند.

مسئلۀ حروف مقطعه یکی از مسائل مهمی است که مفسران قرآن‌کریم با رویکردهای مختلف، به آن پرداخته‌اند. ملاصدرا و ابن‌برّجان دو متفکری هستند که در این‌باره بحث کرده‌اند و دیدگاه آن‌ها قابل مقایسه است. هدف این مقاله بررسی دیدگاه ملاصدرا و ابن‌برّجان دربارۀ حروف مقطعه با رویکرد مقایسه‌ای و به روش اسنادی و توصیفی-تحلیلی است. یافته‌ها بیانگرِ تبعیت و تأثیرپذیریِ ملاصدرا از ابن‌سینا و عین‌القضات است؛ ولی دیدگاه ابن‌برّجان دربارۀ ماهیت‌کلی حروف مقطعه، جدید است. ملاصدرا قائل به دلالت این حروف بر مراتب موجودات است. ابن‌برّجان این حروف را واسطۀ کتاب‌مبین و قرآن می‌داند که بر اسماء‌الله دلالت دارند. دیدگاه این دو متفکر دربارۀ امکان فهم حروف مقطعه، مجمل‌دانستن این حروف، مطرح‌کردن قسم، دلالت الم بر اسماء‌الله و دلالت یس بر انسان کامل شباهت دارد و دربارۀ ماهیت‌کلی حروف مقطعه، معنایابی جزئی آن‌ها، میزان استناد به آیات قرآن و تأثیرپذیری از دیگران متفاوت است. رویکرد دو متفکر (فلسفی/عرفانی) نقش اساسی در پیدایش شباهت‌ها و تفاوت‌ها دارد. نقدهایی نیز به نظرات آن‌ها وارد است.

فلاسفه و اندیشمندان مختلف مسئلۀ سعادت آدمی را از زوایای متفاوت تحلیل و ارزیابی کرده‌اند. این مقاله در صدد است دگربار این موضوع را در افق اصالت وجود به نظاره بنشیند و نشان دهد که بن‌مایۀ اصطلاحاتی که از دیرباز در تبیین این مفهوم به کار رفته است، همچون واژگان لذت، خیر، کمال و درک، واژۀ وجود است. اصل اصالت وجود به‌عنوان مهم‌ترین رهاورد حکمت متعالیه همراه با برخی متفرعات آن همچون وحدت تشکیکی وجود، حرکت جوهری، اتحاد علم و عالم و معلوم و پویا و تشکیکی‌بودن وجود انسان و عالم‌مندی وجود انسان در تنویر و تعمیق حقیقت سعادت آدمی مهم‌ترین نقش را ایفا می‌کند. نتیجۀ حاصل از این مقاله این است که سعادت حقیقی مستلزم حرکت در مسیر استکمالی و اشتدادی وجود است و به نسبت حضور و شعور نسبت به مراتب بالاتر وجود، نوع التذاذ و استکمال و سعادت حاصله اشتداد و استکمال خواهد یافت.

این مقاله می‌کوشد با بهره‌گیری از روش توصیفی‌تحلیلی و مطالعه و بررسی متون ملاصدرا نشان دهد که درک انسان از امکان فقری و تعلق وجودی خویش به خدا می‌تواند در تربیت نفس انسان مفید و مؤثر واقع شود؛ چرا که از نظر ملاصدرا قوام ممکن به واجب و قوام نفس به عقل و قوام عقل به باری تعالی است. مطابق نظر ملاصدرا وجود مساوق با خیر و سعادت است؛ اما در عین حال وجودات به واسطة کمال و نقص از هم متفاوت هستند؛ از این رو، هرچه وجود تمام‌تر باشد، سعادت او بیشتر است. وی معتقد است که وجود هر چیزی در نزد خویش لذت‌بخش است و اگر وجود سبب و مقومش نیز برایش حاصل باشد، لذت‌بخش‌تر خواهد بود؛ چرا که آن هم وجود او و کمال وجودی اوست. بنابراین اگر انسان بتواند به درجه‌ای برسد که خود را متعلق محض و عین ربط و تعلق به خداوند ببیند و امکان فقری خویش را درک نماید، می‌تواند به کمال وجودی خویش (که هدف تربیت نفس است) دست یابد. افزون بر این، درک علت و تعلق به آن سبب می‌شود تا انسان وجود خویش و ارتباط با علت وجودی خویش را دریابد و خود را نزد علت خویش حاضر و ناظر ببیند (چرا که معلول مجرد همواره نزد علت مجرد خویش حاضر است) و توجه به علت و حضور او می‌تواند زمینه‌های تربیتی را در انسان فراهم کند.