جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«دونادون» دومین اصل از اصول اعتقادی یارسان و از چالش‌برانگیزترین عقاید ایشان است. در طول تاریخ و در سیر تطور آیین یارسان، پیروان آن در تفسیر دونادون با هم اختلاف دارند. این اندیشه همواره مورد انتقاد غیر یارسانیان بوده است و بسیاری از محققان دونادون را تناسخ محدود می‌دانند. برخی از سرسپردگان آیین یارسان به‌صراحت دونادون را همان تناسخ می‌دانند. برخی دیگر هرچند از به کار بردن واژه تناسخ برای دونادون آشفته می‌شوند، این دو اندیشه را جدای از هم می‌دانند، اما تفسیرشان از ماهیت دونادون همان معنا و مفهوم تناسخ است. پیش‌فرض ضروری تحقیق این است که سرسپردگان آیین یارسان در طول تاریخ با هم در عقاید و آداب و رسوم، از جمله دونادون، اختلاف نظر داشته‌اند. سؤال پیشِ روی این تحقیق این است که دونادون چیست و چه نسبتی با تناسخ دارد. در این پژوهش بر آنیم با جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای با روش توصیفی تحلیلی و تطبیقی ابتدا ماهیت دونادون را مشخص، سپس رابطه آن با تناسخ را تبیین کنیم.

تأویل یکی از مباحث مهم علوم قرآن و علم کلام است که در فهم قرآن و روایات، به‌ویژه برخی آیات مربوط به اسماء و صفات، نقش کلیدی و کاربردی دارد. نپذیرفتن آن به معنای نادیده‌انگاشتن ژرفای پایان‌ناپذیر کلام الاهی و افتادن در دام تشبیه و تجسیم است. از صدر اسلام، مذاهب اسلامی و دانشمندان مسلمان، درباره تأویل متون مقدس، دیدگاه‌های مختلفی داشته‌اند، تا جایی که برخی با تسامح در تأویل و تفسیر دین، موجب تحریف دین و انحراف در اعتقادات مردم شده‌اند. اولین اختلاف درباره چیستی تأویل و تفاوت آن با تفسیر است. تأویل متون در طول تفسیر نیست که اگر در آیه‌ای، تفسیر و توضیح ظاهری جواب نداد به تأویل روی آوریم، بلکه مسئله‌ای مستقل و در قواره راسخان در علم و مطهَّرین است؛ بنابراین، برخی مانند محمدهادی معرفت و نصر حامد ابوزید با نگاه حداقلی به آن، تأویل را نوعی تفسیر، و با قواعدی ساده برای همه افراد جایز می‌دانند. این پژوهش پس از بیان معنای لغوی و اصطلاحی «تأویل»، نظریه تأویل را از دیدگاه این دو قرآن‌پژوه، تبیین، بررسی و ارزیابی می‌کند.

در این که امامت، یک مقام انتخابی است یا انتصابی، میان مسلمانان اختلاف است: از یک سو، امامیه با تبیینی عقلانی، تعیین امام را امری انتصابی و تنصیصی از جانب پروردگار متعال و پیامبر(صلی الله علی و آله) می داند زیرا اولا تعیین امام، لطفی است از جانب پروردگار برای اصلاح امور بندگانش و هر لطفی، بر خدا لازم است بنابراین، خدای متعال امام را خود تعیین می فرماید و ثانیا از نظر قرآن، امام باید افضل و معصوم باشد و جز خداوند که محیط بر ماکان و ما یکون است، کسی عالم بر عصمت و افضلیت افراد نیست؛ پس باید خداوند بر امامت امام، تصریح بفرماید. علامه حلی در کتاب نهج الحق، مؤید این دیدگاه است. از سوی دیگر اهل سنت، تعیین امام را امری انتخابی و بر عهده ی مردم می داند و معتقد است که نصی در این زمینه وارد نشده است و پیامبر تعیین نفرموده که چه کسی بعد از او، امام امت و جانشین پیامبر است به همین خاطر تعیین امام و جانشین پیامبر بر عهده ی انسان ها نهاده شده است ، فضل بن روزبهان در کتاب ابطال الباطل، این دیدگاه را مطرح می کند. ما در این بررسی، به دنبال تبیین اندیشه های این دو عالم و بازشناسی اندیشه های اصیل شیعه هستیم تا پاسخی باشد بر معاندین با مذهب امامیه.

جریان سنتی‌مسلک یارسان (اهل حق) از یازده خاندان تشکیل شده است که هفت خاندان در زمان سلطان اسحاق برزنجه‌ای و به دستور او بنا نهاده شد و چهار خاندان دیگر در قرن‌های بعد، به آنها اضافه گردید. در اوایل قرن چهاردهم ه.ش. و در سال‌های اخیر دو جریان نوپدید به نام‌های «مکتب» وابسته به خانواده نورعلی الاهی و جریان «یارسانیزم» وابسته به مدعیان استقلال مسلک یارسان از سایر ادیان، مخصوصاً دین اسلام و تشیع امامی، در اهل حق شکل گرفت که تحت دو نهاد «سازمان دمکراتیک یارسان» با نام اختصاری «سدی» و علامت اختصاری YDO، و «مجمع مشورتی فعالان مدنی یارسان» فعالیت می‌کنند و به نظر می‌رسد اندیشه‌های متفاوتی با جریان‌ها و خاندان‌های سنتی یارسان در عقاید و آداب و رسوم دارند. پرسش پیش رو این است که: اندیشه‌های دو جریان مکتب و یارسانیزم چیست؟ پیش‌فرض تحقیق این است که از منابع در دسترس این دو جریان، گونه‌ای نظام فکری‌عقیدتی مستقل از پیشینهٔ تاریخی و عقیدتی یارسان برداشت می‌شود.

زیدیه نام فرقه ای منشعب از شیعه است که بعد از قیام زید بن علی در کوفه(122ق) تشکیل شده است. این فرقه در گذران حیات خود تطوراتی را تجربه نموده است. تطوراتی که با تشکیل حکومت زیدی در طبرستان و دیلم رقم خورد. اما این حکومت به دلایلی دوام نیاورد و مذهب زیدیّه نیز با فاصله و زمان بیشتری ازبین رفت و جای خود را به امامیه داد. سؤال این است که این تحول چه علل و عواملی داشته است؟ بررسی علل تحقق این تغییر مذهب با مراجعه به متون اصیل زیدیه و توصیف و تحلیل یافته برای تبیین علت ها، موضوع این اثر است. به نظر می‌رسد در کنار علل مختلف، مهم‌ترین علت این امر، ناهمگونی منظومه فکری و اعتقادی، از جمله: امامت (مهدویت، کیفیت انتخاب امام، جواز امامت چند امام در زمان واحد) و اعتقادات دیگری که از این امر ناشی می‌شد، مثل روی آوردن به اعتزال و فقه حنفی و نیز موضوع مهمی مثل عدم اعتقاد و عمل به تقیه، فساد اخلاقی و رفتار آنان و خروج از زی اسلامی، زمینه اضمحلال زیدیّه را در طبرستان فراهم آورد.

اخلاق عرفانی که بازتاب داستان سالکانه‌ی انسان کامل است، راه را برای رسیدن به مرتبه‌ی وصول هموار می‌سازد و ملکات اخلاقی حاصله از این باریابی به بارگاه قدس ربوبی نیازمند به شناخت دقیق مبانی آن و تأثیر آن مبانی بر خُلقیات توحیدی انسان دارد. در این میان علامه فیض کاشانی و علامه طباطبایی بر اساس اندیشه‌های توحیدی خود، شکل اخلاقی زیستن و ضمانت زیست کرد اخلاقی را توحید و عشق به ذات حق بیان نموده‌اند و در این نوشتار با روش توصیفی و تحلیلی، مبانی خاص انسان‌شناسی اخلاق عرفانی از دیدگاه علامه طباطبایی و فیض کاشانی به روش تطبیقی تبیین نموده و نتیجه اینکه: اصلی‌ترین مبانی خاص انسان‌شناسی اخلاق عرفانی، ذو مراتب بودن وجودی آدمی است که تجلی«الظاهر و الباطن» خداوند است. انسان با نفی خودیت و گذر از عوالم وجودی خود، مقیم عوالم توحیدی گردیده و مظهر تام اسمای الهی می‌شود و در هر موطن وجودی، متصف به صفات همان موطن شده و ملکات اخلاقی را در خود مستقر می‌نمایاند و منظومه اخلاقی خود را بر همین گذر و استقرارها ترسیم می‌کند.

مسلمانان در بسیاری از موضوعات اعتقادی، فقهی و اخلاقی آرای مشترک دارند. در این مقاله کوشش شده با پرداختن به یکی از اصول مشترک مذاهب کلامی و نیز ارائة تفسیر و تبیین مذاهب از مهم‌ترین مسئلة اعتقادی یعنی توحید، این حقیقت را گوشزد کند که همة شرایع آسمانی بر توحید استوارند و مسلمانان نیز با ندای توحید از هرگونه شرک و دوگانه‌پرستی تبرّی می‌جویند. این تحقیق توصیفی ـ تحلیلی است و با توجه به نوع تحقیق به صورت کتابخانه‌ای انجام شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد بر خلاف آیات و روایاتی که انسان‌ها را به توحید دعوت می‌کنند و توسل و شفاعت را از مصادیق عبادت و موجب قرب الهی می‌دانند، «وهابیت» توسل و شفاعت از اولیای خدا را با اصل توحید در عبادت منافی می‌داند، به همین جهت ابن‌تیمیه طلب شفاعت از اولیا و توسل و استمداد از ارواح مقدسه را عبادت آن‌ها تصور می‌کند، و از این رو همة مسلمانان عالم را، غیر از کسانی که مثل او فکر می‌کنند، مشرک و کافر می‌داند. همین موضوع موجب بروز اختلافی شدید در بین امت اسلامی شده و توحیدی که بهترین وسیله برای وحدت امت اسلامی می‌تواند باشد به ابزاری برای تفرقه تبدیل گردیده است.تنها راه برای رسیدن به کمال و قرب الهی و وحدت بین مسلمین، گرد آمدن دور حبل الله و توحید است که انبیا نیز برای همین هدف مبعوث شده‌اند.

در این پژوهش آرای معتزله متقدم و نومعتزله را در باب تاریخمندی متن، قرآن و آموزه‌های دین بررسی می‌کنیم تا به اشتراکات و افتراق‌های این دو جریان فکری پی ببریم. نومعتزلی‌ها معتقدند متن یا قرآن محصولی فرهنگی و تاریخمند، و متأثر از فرهنگ عصر نزول است، و حاوی پیامی برای عموم مردم در دیگر اعصار نیست. آنها رابطه میان قرآن و فرهنگ زمانه،‌ مکّی و مدنی‌بودن آیات، اسباب نزول در آیات، وجود آیات ناسخ و منسوخ، تاریخمندی برخی از آموزه‌های قرآن در حوزه فقه و شریعت را دلیل مدعایشان می‌دانند. در مقابل، معتزله به دلیل اعتقاد به ناتوانی عقل در دست‌یابی به تکالیف سمعی، با رد تاریخمندی قرآن، بیان احکام را فلسفه ضرورت وحی می‌دانند، و رویکرد اصلی‌شان قبول آیات و احکام به بیان قرآن و سنت است.

تأویل یکی از مباحث مهم علوم قرآن و علم کلام است، که در فهم قرآن و روایات به ویژه برخی ‌آیات مربوط به اسما و صفات، نقش کلیدی و کاربردی دارد. ‌عدم پذیرش آن به معنای نادیده ‌انگاشتن ژرفای پایان‌ناپذیر کلام الهی و افتادن در دام تشبیه و تجسیم است. از صدر اسلام، مذاهب ‌اسلامی و دانشمندان مسلمان، در رابطه با تأویل متون مقدس، ‌آرای مختلف داشته‌اند. تا جایی که ‌برخی با تسامح در تأویل و تفسیر دین، موجب تحریف دین و انحراف در اعتقادات مردم گردیده‌اند. ‌اولین اختلاف در مورد چیستی تأویل و تفاوت آن با تفسیر است. تأویل متون در طول تفسیر نیست که ‌اگر در آیه‌ای، تفسیر و توضیح ظاهری جواب نداد به تأویل روی آوریم؛ بلکه مسأله‌ای مستقل و در ‌قواره‌ی راسخان در علم و مطهَّرین است. آیت الله معرفت نماینده گفتمان سنتی و نصر حامد ابوزید ‌نماینده گفتمان تجدّدگرایی با نگاه حداقلی به آن، تأویل را از سنخ مفاهیم، نوعی تفسیر، و با قواعدی ‌ساده ‌برای همه افراد جایز می‌دانند. علاوه بر این مشترکات، شباهت‌هایی دیگر و تمایزهایی میانِ ‌رویکرد تأویلی این دو اندیشمند معاصر وجود دارد. تاریخمندی، بشری شدن دین و قرآن، ‌نسبی‌گرایی، پلورالیسم و سکولاریسم، تأثیر رویکرد تأویلی ابوزید بر باورهای دینی است‌.‌‌ در مقابل، ‌جاودانگی، الهی بودن دین و قرآن، واقع‌گرایی و عصمت انبیا را می‌توان از آثار و لوازم معرفتی رویکرد ‌تأویلی آیت الله معرفت بر باورهای دینی نتیجه گرفت. ‌ ‌ ‌

کلام جدید در زمره علوم عقلی است که نقش مهمی در دفاع از مباحث اعتقادی و دینی دارد. جریان اعتزال نیز یکی از فرقه‌های خردورز کلامی است که در سده دوم پیدایش اسلام شکل گرفت و تا اواخر قرن چهارم فعال بود، اما در تطور تاریخ کم‌کم فروغش را از دست داد و با حمله مغولان در قرن هفتم افول کرد. در دو سده اخیر، نومعتزله خردورزی معتزله کهن را احیا کردند و بنیادهای فکری و اعتقادی معتزله با رویکرد جدید عقل‌گرایی در مبانی دینی در حال توسعه و انتشار است. کلام جدید (مسائل جدید کلامی) در روش استنباط با معتزله و نومعتزله همگرا است. پژوهش پیش رو با جمع‌آوری داده‌های کتاب‌خانه‌ای و تحلیل و توصیف آنها در مقام دست‌یابی به پاسخی برای این پرسش است که مسائل جدید کلامی، خصوصاً رابطه عقل و دین، چه اعتبار و جایگاهی در معتزله و نومعتزلیان دارد.