جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نجم الدین کاتبی قزوینی، حکیم و منطق دان برجسته قرن هفتم هجری، نقش بسیار مؤثری در رشد و بالندگی مکتب منطقی سینوی در جهان اسلام دارد. شناخت آرای منطقی او، در فهم آرا و روش های منطقی منطق دانان پس از وی، بسیار مهم است. او افزون بر بسط و گسترش پاره ای از نوآوری های ابن سینا، از آرای منطقی خاصی برخوردار است. دنباله روی از نظام منطق نگاری ابن سینا، مرکب انگاری تصدیق، نفی بدیهی انگاری همه تصورات و استغنای آن از مطلق اکتساب، تشکیک در تلازم طرفینی دلالت مطابقه و التزام، ارجاع وحدت های هشت گانه در شرایط تناقض به دو وحدت، و کشف قضیه طبیعیه و اعتبار مستقل آن به عنوان قضیه ای خاص، از جمله اندیشه های منطقی علامه حکیم کاتبی قزوینی است که در این نوشتار به طرح و بررسی آنها می پردازیم.

یکی از مسائل مربوط به زندگی پس از مرگ و قیامت در قرآن کریم، وضعیت پیوندها و روابط بین انسان‌هاست که آیاتی حاکی از انقطاع و نابودی همه‌ی روابط پس از مرگ است. از دلایل پررنگ این اتفاق، ترس و وحشت انسان‌ها از واقعه‌ی قیامت و مراحل بعدازآن و نیز روابط و دوستی‌های گناه‌آلود و بد سرانجام است. در آیاتی دیگر الحاق افراد به اهل و خانواده و بقای دوستی‌ها، در آخرت دیده می‌شود. با نگاه سطحی و عدم‌تشخیص مصادیق صحیح و بی‌توجهی به اطلاق و تقیید آیات، به تقابلی ظاهری برخورد می‌کنیم. نکته‌ای که در این پژوهش موردتوجه قرارگرفته است، وضعیت مؤمنین و کفار در مراحل مختلف آخرت و محور ارتباطات است که با در نظر گرفتن این دو مورد، آیات به‌ظاهر مختلف، در این زمینه، مختص به گروهی خاص می‌گردند. به‌طورکلی آیاتی که بیان‌گر قطع اسباب و نسب‌ها است، ارتباطاتی است که خدامحور نبوده است، اما ارتباطی که حول ایمان و تقوا باشد، در آخرت هم ماندگار می‌باشند. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی با توجه به محور و اسباب پیوندها که یا الهی‌اند و یا مادی و توسط خود قرآن و روایات تبیین شده‌اند، مصادیق آیات قطع روابط و بقای آن‌ها، به‌خوبی روشن می‌گردد. پرسش اصلی عبارت است از اینکه آیا ارتباطات دنیوی در آخرت به‌طورکلی منقطع می‌شود یا نه؟

مفهوم «امّی» یکی از مباحث چالشی در مطالعات دینی است که هم در آثار مستشرقان و هم در مطالعات اندیشمندان و مفسران اسلامی، محور بحث واقع شده است. یکی از دلایل چالشی بودن فهم امّی، کاربرد قرآنیِ این واژه در توصیف پیامبر اکرم(ص) است که منجر به بروز برخی شبهات از سوی عده‌ای و درنتیجه، دفاعیه­های مختلف از سوی مسلمانان شده است. در بین آرای اندیشمندان اسلامی، مفسران قرآن جایگاه ویژه­ای داشته و در این موضوع، بحث­های متعددی مطرح کرده­اند. در پژوهش حاضر، سعی شده است با روش توصیفی- تحلیلی، ضمن اشاره به برخی از آرای مفسران درباره مفهوم امّی، عللِ رواج یافتن معنای مشهورِ این واژه بررسی شود. بر اساس یافته­های این پژوهش، عواملی همچون: نگرش لغوی به‌اصطلاح امّی، غفلت از قرائن موجود در تورات و سیاق آیات قرآنی و همچنین بی‌توجهی به کاربرد امّی در متون فقهی موجب شده است که در طول زمان، معنای «بی­سوادی» برای واژه­ی امّی رواج یابد. توجه به قرائن فوق، صحت معنای رایج را تأیید نمی­کند. بر اساس قرائن کافی که برای فهم واژه امّی در متون دینی وجود دارد، این واژه در اصل، اصطلاحی است که از سوی یهودیان، برای نامیدن غیر اهل کتاب استفاده می­شد و بعدها به هرکسی اطلاق شد که ناآشنا به محتوای کتاب آسمانی باشد، چه اهل کتاب باشد یا نباشد.

اهتمام به عبرت‌دهی، پرهیز از کلی‌گویی و ذکر مصادیق عینی برای تبیین حقایق الهی از شیوه­های رایج قرآن کریم است. قرآن کریم به عنوان کتاب هدایت و رهانیدن بشر از انحطاط اخلاقی، تربیت دینی را عامل رهایی بشر از تاریکی­های جهل، معرفی می­کند و نه تنها سرگذشت پیشینیان، بلکه هر آنچه پیرامون انسان قرار دارد را مایه عبرت معرفی می­کند تا صاحبان بصیرت از این طریق، سعادت ابدی را از شقاوت ابدی، تمییز داده و راه حق و اولیاء‌الله را انتخاب کنند. نوشتار پیش‌رو، پژوهشی است که کارآمدی عبرت‌دهی و نقش اساسی آن را در رسیدن به تربیت اسلامی، اثبات کرده و این شیوه را از مرتبه نظری خارج دانسته و به عنوان راهکار عملیاتی معرفی می­کند. در این مقاله، آسیب‌های معرفی نمادهای منفی جهت عبرت و راهکارهای قرآن برای برون‌رفت از این آسیب­ها، مورد پژوهش قرار گرفته، سپس شیوه عبرت‌دهی قرآن کریم، تبیین می‌شود تا همواری این شیوه در نیل به تربیت اثر گذار، مورد کنکاش قرار گیرد.

صحیفه امام سجاد علیه‌السلام به عنوان یکی از منابع شناخت معارف دینی، محسوب می شود. دعای دوم صحیفه که راجع به عظمت پیامبر ص است . در بحث حاضر، فرازی از دعای دوم مورد تحلیل قرار داده‌ شده است که امام علیه‌السلام در این قسمت، عظمت امامان علیهم‌السلام را بیان کرده و آنان را شاهد حقانیت رسالت پیامبر صلوات‌الله‌علیه واله در برابر منکران رسالت، توصیف نموده است. این فراز صحیفه، ناظر به آیه 43 سوره رعد و 17 سوره هود است و امامان (علیهم السلام) همچون انبیاء پیشین، مصدّق رسالت و همانند قرآن، دلیل نبوّت پیامبراکرم (ص) هستند، چون حدیث ثقلین متواتر بین مسلمین برابر بودن امامان را با قرآن اثبات می کند و قرآن معجزه وشاهد رسالت می باشد و همین شأن قرآن را آنها نیز دارند و اینکه شارحان گفته اند، مراد از شهدای مذکور در سخن امام، شاهدان اعمال یا الگوی امت است و ناظر به آیات شهدای اعمال یا الگوی امت است، مورد نقد قرار گرفته و ناتمام اعلام شده است. روش مقاله حاضر توصیفی و انتقادی است که اقوال شارحان را بعد از تحلیل، مورد نقد و اشکال قرارداده است و نظری نو و ابتکاری بیان کرده است.

انسان، همواره در پی شناخت کمال و راه‌های رسیدن به آن است، و هدف آفرینش انسان نیز برای رسیدن به کمال است آیات قرانی و روایات معصومین علیهم بر ادعای مذکور دلالت می‌کنند بنابراین برای رسیدن به مقصد، بایستی شرایط و موانع را شناسایی کند که یکی از این موانع، و سرچشمه اکثر گناهان و صفات ناپسند، شیطان است؛ شیطان سرکش، قسم یاد کرده که از هر فرصتی برای انحراف انسان، استفاده کند؛ تا اسباب گمراهی وی را فراهم نماید؛ شیطان، تنها قدرت بر وسوسه و دعوت بر گناه دارد وسوسه شیطان با آزادی و اختیار انسان منافات ندارد، و انسان با پذیرش وسوسه‌ها، راه نفوذ و سلطه شیطان را فراهم می‌کند و تسلط شیطان، پیامدهای اعتقادی و اخلاقی از قبیل کفر، شرک، نفاق، فراموشی قیامت، عجب، تکبر، رذایل روحی و سبب دوری از خدا و غفلت از محاسبه روز قیامت می-گردد و شیطان بعد از پذیرس وسو سه هایش بر انسان تسلّط و ولایت پیدا می‌کند.

دست یابی صحیح و روشمند به آموزه های قرآن کریم،روش شناسی خاص خود را می طلبد و شناخت لغزشگاه ها و پیشگیری از تحریف معنوی و برداشت های سطحی از این کتاب الهی، بستگی کامل به تبیین دقیق مبانی و روش تفسیرآن دارد. مفسران با روش ها و گرایش های خاصی به تفسیر قرآن پرداخته اند.علامه طهرانی نیز همانند سایر مفسران، با روش و گرایش خاصی به تفسیرآیات قرآنی پرداخته است ؛ایشان برای تفسیر و تبیین آیات،ازدیگر آیات و هم چنین روایات معصومین(ع) و ادلّه ی عقلی و فلسفی و... استفاده کرده اند.در این تحقیق می خواهیم روش تفسیری علامه طهرانی را در تفسیر معاد شناسی بررسی کنیم تا بتوانیم هر چه بهتر به شناخت آن دست یابیم؛چرا که برای استفاده ی بهتر،از تفسیر،ابتدا باید به شناخت روش تفسیری آن پرداخت؛و لذا شناخت روش تفسیری علامه طهرانی در تفسیر معاد شناسی ضروری می باشد.

برای فهم آیات قرآن ابتدا باید روش تفسیری مفسران را بشناسیم تا بتوانیم بهترین بهره برداری را از تفاسیرببریم. از جمله تفاسیری که در دوران معاصر نوشته شده، تفسیر موضوعی «معاد شناسی »علامه طهرانی می باشد ایشان در این کتاب، به تفسیر آیاتی که راجع به عالم صورت، برزخ، عالم حشر و نشر و... پرداخته است. ساختار «معادشناسی» بدین نحو است که علامه ابتدا آیه را می آورد و بعد از ترجمه ی آن، با استفاده از آیات دیگر، روایات معصومین و ادله ی عقلی و فلسفی به تفسیر و توضیح آیات الهی می پردازد. در واقع می توان گفت که تفسیر «معادشناسی »جامع سه روش تفسیری«قرآن به قرآن»،«قرآن به سنت» و «قرآن به عقل »است . و گرایش علامه در این تفسیر، گرایش فلسفی و عرفانی می باشد. و با توجه به اینکه علامه یک عارف بوده است بنابراین ،این امر باعث شده تفسیر «معاد شناسی»بیشتر جنبه ی عرفانی و فلسفی به خود بگیرد. اما علامه در این زمینه قدری فراتر رفته است. و از آنجا که «معاد شناسی»مجموعه سخنرانی های علامه است در نتیجه اصول، قواعد و مراحل تفسیر موضوعی در آن رعایت نشده است و علاوه بر آن علامه، در بیشتر موارد از روایاتی استفاده کرده است که اصلی در متون روایی ندارند.

قرآن کریم به عنوان وحی الهی و پیامبر اکرم(ص) به عنوان آورنده ی این کتاب آسمانی، در عصر نزول، بی شک از سوی مشرکان، آماج اتهام های مختلف قرار گرفته اند. یکی از این تهمت ها که به قرآن نسبت داده شده، اساطیرالاولین دانستن آموزه های آن می باشد که در نه سوره مختلف مکی ذکر شده است. بررسی سیاق آیات، بیانگر این است که اساطیرالاولین، بار معنایی منفی داشته است ولی علی رغم چیزی که در تفاسیر رواج یافته، اساطیرالاولین به معنای افسانه های پیشینیان نیست؛ بلکه با استناد به قرائن کافی که در خودآیات وجود دارد، مراد از اساطیرالاولین، نوشته های تورات و انجیل است و چون همه موارد نه گانه، در سیاق آیات معاد و قیامت می باشد؛ لذا مشرکان با استناد به نوشته های عهدین، ناظر بر خبر از وقوع معادی که هنوز به تحقق نپیوسته بود، قرآن را برگرفته از همین آموزه های تورات و انجیل قلمداد می کردند. بنابراین شبهه اقتباس قرآن از عهدین، بیش از آنکه برگرفته از آرای مستشرقان معاصر باشد، ریشه در ترکیب قرآنی اساطیرالاولین دارد. این پژوهش ضمن استناد به آیات قرآن کریم و بررسی دقیق سیاق آن ها، پاسخ قرآن را در مقام رد این شبهه و در ذیل واژه امّی واکاوی کرده است. بر اساس شواهد مختلف از قرآن، کتب عهدین، شواهد لغوی در زبان عربی و... واژه امّی بر خلاف دیدگاه رایج، نمی تواند به معنای " بی سوادی" باشد؛ بلکه این واژه در قرآن، به معنای فردی است که به کتب آسمانی آشنایی ندارد، گرچه خودش یهودی یا مسیحی باشد و این معنا از واژه امّی دقیقا در راستای معنای مورد نظر این پژوهش از واژه اساطیرالاولین است.

آیاتی از قرآن کریم مانند: آیه 69 نساء، 64 احزاب، 23 جن و 17 حشر با لفظ «خالدین فیها» از مدت عذاب گناهکاران در جهنم یاد شده است. دائمی بودن یا پایان عذاب گناهکاران از مسائل مهمی است که از دیرباز مورد اهتمام متکلمان، فلاسفه، عرفا و مفسران بوده است؛ گروهی راه افراط را در پیش گرفته و همه گناهکاران را گرفتار عذاب دائمی می دانند و گروهی دچار تفریط شده و برای همه گناهکاران پایان عذاب را روا دانسته اند. در این میان علامه طباطبایی مفسر، فیلسوف و عارف برجسته شیعه و فخر رازی مفسر و متکلم برجسته اشعری، با تبیین عقلی مسأله خلود، طبق مبانی کلامی، تفسیری و فلسفی خویش، راه اعتدال را در پیش گرفته و مرز خلود و خالدین در جهنم را مشخص کرده اند. در مقاله پیش روی تلاش شده است تا ادله و مبانی این دو عالم بزرگ مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد و مهم ترین شبهات ارائه شده بر نظریه خلود نقد شود.