جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انجیل توماس یکی از کشفیات کتابخانه «نجع حمادی» است که توجه بسیاری از محققان چند دهه اخیر را به خود جلب کرده است. هرچند برخی از آبای کلیسا آن را بدعت‌آمیز دانسته‌اند؛ اما بیشتر پژوهشگران آن را متنی اصیل مربوط به صدر مسیحیت می‌دانند که دربرگیرندۀ سخنان اصیل عیسای ناصری و آموزه‌های باطنی اوست. این انجیل غیررسمی با وجود شباهت‌ها با سایر متون رسمی مسیحیت، به علّت منظرگاه الهیاتی‌اش تفاوت‌های اساسی‌ای نیز دارد. در این تحقیق با استفاده از عبارات انجیل توماس به یکی از تفاوت‌های مهم یعنی مفهوم «ملکوت» پرداخته شده است. انجیل توماس برای تشریح مفهوم ملکوت از تشبیهات فراوانی مانند خردل، آتش، خمیر مایه و شبان استفاده کرده است که ضمن آنها بر خلاف اناجیل رسمی، بیان می‌شود ملکوت نه امری آخرالزمانی، بلکه مفهومی غیرتاریخی، اینجا و اکنون و درونی است. انجیل توماس ملکوت را متعلّق به پدر و دست‌یافتنی می‌داند که از آنِ فقرایی است که در پی مقصود به طلب و جستجو برآمده‌اند و موفّق به خودشناسی شده‌اند؛ سالکانی که مانند کودکان، لباس انانیّت را زیر پا لگدمال می‌کنند و با یکپارچه‌کردن درون و بیرون و رفع تضادهای درونی خود به وحدت رسیده‌اند.

دین مسیحیت از دل شریعت سخت‌گیر یهود پدیدار شد و به تدریج راه خود را جدا کرد. نوشته‌های پدران کلیسا مؤیّد آن است که ایشان ضمن ترسیم ابعاد راست‌کیشی، سایر نظرات را بدعت می‌دانستند. ایشان دیدگاه خود را تنها خوانش صحیح از مسیحیت که منطبق بر تعالیم عیسی و رسولان بود، تلقّی کرده و بر مبارزه با بدعت‌گذاران تأکید داشتند. روی‌کار آمدن حکومت مسیحی در قرن چهارم، دایره قدرت اصحاب کلیسا را بیشتر و عرصه را بر سایرین تنگ‌تر کرد. این باور که مسیحیت نخستین از تنوّع و تکثّر برخوردار نبوده و نظرات کلیسای رُم تنها قرائت موجود و صحیح بوده است تا قرن گذشته در بین محققان مقبول بود. اما اوّل بار والتر بائر، پژوهشگر صدر مسیحیت، با نگارش کتابی این نظریه را مورد نقد قرار داد. وی با آوردن شواهد گوناگون کوشید تا در تعریف مسیحیت اوّلیه از منظر تاریخی و مستقل از دیدگاه‌های کلیسای کاتولیک تجدید نظر کند. بر مبنای تحقیقات او مسیحیت از ابتدا متنوّع بوده و ما شاهد وجود «انواع مسیحیت» هستیم که کلیسای رُم آنها را بر نتابیده و در پی گسترش نفوذ خود، سعی در از میان بر داشتن دیگر عقاید داشت، امری که با مسیحی شدن امپراتوری روم سرعت بیشتری یافت.

دين اسلام و آيين بودايي، دو مکتب بزرگ با پيروان بسيار در جهان هستند که با وجود تفاوت‌هاي زياد، نقاط مشترک فراواني نيز دارند. اولين برخوردها ميان اين دو در همان سال‌هاي نخستين ظهور اسلام در مرزهاي شرقي ايران و شمال هند رخ داد و چند قرن بعد با حملة ترکان غزنوي به اوج خود رسيد. تاکنون بررسي‌هاي متعددي درخصوص نگاه مسلمانان به بوداييان صورت پذيرفته است؛ اما آنچه نياز به بررسي بيشتر دارد، ديدگاه بوداييان به اسلام به‌عنوان يک آيين تازه‌وارد است. اولين‌بار و در اوايل قرن يازدهم ميلادي، بوداييان در مجموعة متوني به‌نام «کاله‌چکره تنتره» که متعلق به مکتب وجره‌يانه است، به اسلام و عقايد و آداب مسلمانان اشاره کرده و آن را از منظر خود تحليل نموده‌اند. نويسندگان اين متون با وجود برخي تمجيدات، ارزيابي نامطلوبي از اسلام ارائه می‌دهند و در قالب يک اسطورة قديمي بيان مي‌کنند که آيين مهاجمان مسلمان يک نظام شيطاني است که نهايتاً توسط پادشاهي بودايي از بين خواهد رفت. اين تحقيق که به روش کتابخانه‌ای انجام گرفته، بر آن است که ضمن معرفي متون کاله‌چکره تنتره، به بررسي ديدگاه بوداييان آن روزگار دربارة مسلمانان بپردازد و اميد دارد که زمينه‌اي را براي شناخت بيشتر اين دو دين از يکديگر فراهم آورد.

یکی از متون مهم کتابخانه نجع حمادی انجیل غیررسمی توماس است که از زمان کشف، به جهت اهمیتش در شناخت آموزه‌های اصیل مسیحیت، توجّه بسیاری از پژوهشگران را به خود جلب کرده است. لزوم اجرای ظاهری اعمال دینی (شریعت) و باطن آن (طریقت) از جمله موضوعاتی است که در انجیل توماس و در قالب گفتگوها یا مَثَل‌های کوتاه مورد اشاره قرار گرفته است. در این انجیل غیررسمی، رفتارهای مزوّرانه فریسیان و سنّت‌های تقلیدی ایشان مورد انتقاد قرار می‌گیرد و عیسی شاگردان را به تصحیح نیّت و انجام با حضور قلب احکام و اعمال شرعی ترغیب می‌کند. بنابر بعضی روایات اسلامی، امور دینی به «شریعت» که قوانین شرع و «طریقت» که حیات معنوی و احوال مؤمنین است، تقسیم شده است و بر این اساس صوفیه، به عنوان حاملان معنوی اسلام، حقیقت دین را دربرگیرنده هر دو بُعد شریعت و طریقت و آنها را دو روی یک سکه‌ و گسست‌ناپذیر می‌دانند و به سالک توصیه می‌کنند که در هر مرحله‌ای از سلوک در عین پایبندی به شرع، اسیر صورت و غافل از معنى نشوند و علاوه بر اجرای احکام شرعی، به باطن آنها نیز عنایت داشته باشند. این مقاله به مقایسه رویکرد انجیل توماس و متون اسلامی به این موضوع پرداخته است.

تمام ادیان و آیین‌ها دارای اصطلاحات کاربردی هستند که در طول زمان و در مکاتب مختلف معانی گوناگون و گاه متضادی به خود گرفته‌اند. مایا یکی از این اصطلاحات است که در این نوشتار سعی بر آن داشته‌ایم که با در نظر گرفتن ریشه لغوی این کلمه، سیر تطور معانی آن را از وداها تا حضور در اوپنیشدها و نهایتاً مکاتب فلسفی هند بررسی کنیم. اما در میان کاربردها و معانی مختلف مایا، این کلمه نقش مهمی در مکتب ودانته به خصوص معروف‌ترین شاخه آن یعنی ادویته ودانته به عنوان یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین مکاتب فکری در هند داشته است. نقش اساسی مایا در هستی‌شناسی و تئوری آفرینش‌ این مکتب و تبیین کارکردهای آن از جمله دستیابی به رستگاری در این نوشتار مورد بحث قرار گرفته است. در پایان نیز از منظری تطبیقی، نگاهی بر دیدگاه پژوهش‌گران مسلمان درباره مایا داشته و شباهت آن با برخی اصطلاحات و مفاهیم اسلامی مورد اشاره قرار گرفته است.