جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان‌‌شناسی اخلاق یکی از موضوعات جدید و میان‌‌رشته‌‌ای است که به تبیین اخلاق بر پایۀ مبانی انسان‌شناختی و رابطۀ میان آن دو می‌‌پردازد. متکلمان اسلامی از گذشته تا کنون، در تبیین رابطۀ انسان‌‌شناسی و اخلاق، تلاش‌هایی درخور انجام داده‌اند. شوربختانه امروزه این تلاش‌‌ها، در معرض فراموشی قرار گرفته است و در نتیجه، هر روز بیش از پیش، شاهد گسترش اخلاق سکولار در جوامع اسلامی با رویکرد انسان‌شناختی تجربی هستیم. بر همین اساس، نویسندگان در پژوهش حاضر بر آن شدند تا با روش توصیفی- تحلیلی به بازخوانی آرای شیخ مفید، یکی از متکلمان برجستۀ شیعه، در تبیین رابطۀ انسان شناسی و اخلاق بپردازند. براساس پژوهش انجام شده، برخی از مهم‌ترین آراء ایشان در این‌باره عبارتند از: دو ساحتی بودن انسان، حادث و فانی بودن نفس، نفی جبر و اثبات أمر بین الأمرین، حسن و قبح عقلی افعال، قبح تکلیف ما لایطاق، تقدم استطاعت بر فعل و ملاک بودن نیّت برای ارزش گذاری فعل اخلاقی.

در برخی روایات، مرد مؤمن، محرم زن مؤمن ذکر شده است. ظاهر روایتِ «فَاِنَّ المُؤمِنَ مَحرَمُ المُؤمِنَة»، همهٔ مردان و زنان مؤمن را محرم یکدیگر دانسته است و حال آنکه این امر، مخالف آیات و روایاتی است که حدود محارم را مشخص کرده‌اند. مسئلهٔ اصلی این نوشتار، بررسی مفهوم محرمیت در این روایت با روش توصیفی‌ و تحلیلی است و حاصل آنکه در این روایت، محرم در کنار اولیا در آیهٔ 71 سورهٔ توبه قرار گرفته و باتوجه‎به معنای یاری‌کردن که برای اولیا ذکر شده است، می‌توان گفت که منظور امام صادق(ع) از محرم در این حدیث، محرمیت اجتماعی است که می‌توان با اعتماد از مردان مؤمن کمک گرفت. ازاین‌رو، امام صادق(ع) با استناد به آیهٔ 71 سورهٔ توبه می‌فرمایند که می‌توان به زنانی که نامحرم هستند ولی راجع به آن‌ها شناخت وجود دارد، در مسیر حج کمک کرد و این از طریق سیاق روایت و سیاق آیه و نیز استناد امام به آیه برای تبیین روایت قابل دسترسی است. هدف این روایات، تأمین امنیت زن در سفر حج است و اگر زن خودش چنین امنیتی دارد، بدون نیاز به حضور محارم می‌تواند به حج برود؛ ولی اگر احتمال نبودن ‌چنین امنیتی است، می‌تواند با دیگر مردان مسلمان و عادل که مورد اطمینان اوست به حج برود. البته این امر در صورتی است که یا محارمی نداشته باشد یا محارمش با او به حج نروند.

تبیین رابطه میان دین و دنیا، از مباحث چالش‌برانگیز جهان معاصر است که متفکران مسلمان را در دو سوی نفی و اثبات در برابر هم قرار داده است. ازاین‌رو، امروزه توجه به دیدگاه‌های نواندیشان مسلمانی که به تمایز دین از دنیا (سکولاریسم) و نفی احکام اجتماعی اسلام می‌پردازند و نقد آن‌ها اهمیت شایانی دارد. سید احمدخان هندی یکی از کسانی است که با پیشگامی نسبت به دیگر نواندیشان مسلمان، تمایز دین از دنیا را پذیرفته است. وی در این زمینه، دیدگاه‌هایی دارد که تحت عناوینی همچون محدودیت دین به امور عبادی و روحانی، تعلیم و تربیت سکولار به جای دینی، تغییرپذیری احکام و قوانین اجتماعی، جدایی دین از سیاست و حکومت و عدم دخالت دین در اقتصاد و معیشت قابل طرح است. دیدگاه‌های سید احمدخان، از جهاتِ وابستگی به روش عقل‌گرایی افراطی، نادیده‌انگاشتن اصول و شاخصه‌های فرهنگی و تربیتی اسلام، فرازمانی‌بودن و تغییرناپذیری چارچوب‌های کلی احکام اجتماعی-سیاسی اسلام، اختصاص حاکمیت مطلق به خدا و دخالت‌دادن وحی در اعمال این حاکمیت، توجه به آیات و روایات فراوانی که به اقتصاد و معیشت دعوت کرده و قواعد آن را بیان می‌کنند، مخدوش‌ است.

بخش قابل ملاحظه‌ای از آیات قرآن کریم ناظر به سنت-های اجتماعی است. سنت‌های اجتماعی به تدبیر و ساماندهی خدای متعال که دارای تداوم و تکرار است، اطلاق می‌شود و بیانگر قوانین و احکام حاکم بر پدیده‌ها و زندگی اجتماعی و روابط میان افراد و گروه‌ها است. از آنجایی که سنت‌های اجتماعی دایره وسیع و انواع گوناگونی دارند، روش کشف آن‌ها نیز متفاوت است. این پژوهش با اتخاذ روش توصیفی- تحلیلی، سنت‌های اجتماعی را در قران کریم مورد بررسی و تحلیل قرار داد. یافته های پژوهش نشان داد سنت‌هایی نظیر هلاکت امت‌ها به واسطه گناهان، سنت اختیار و انتخاب سرنوشت هر امت به دست خودشان، سنت ارسال رسل به دلیل اتمام حجت، سنت امهال و استدراج به دلیل تلاش در راستای نجات و یا برعکس افزوده شدن گناهان، سنت امتحان و ابتلا به دلیل سنجش خلوص و سنت عبرت آموزی به واسطه بیان سرنوشت اقوام پیشین، از مهم‌ترین سنت‌های الهی بر اساس آیات قرآن کریم است.

امروزه بحث قلمرو دین، از مباحث مهم در دنیای اسلام است. سید احمدخان هندی، اولین متفکری است که در تحدید قلمرو قرآن و سنّت به‌عنوان دو منبع مهم دین سخن گفته است. دیدگاه‌هایی که وی دراین‌باره ارائه کرده است، در چهار محور بررسی و ارزیابی می‌شود: سید احمدخان آیاتی از قرآن را که حاکی از قوانین دنیوی است، به معنایی مادی تأویل می‌کند؛ بر اساس دیدگاه وی، سنت، روحِ پیام الهی و تفسیر آن به‌شمار می‌آید که ازاین‌جهت شبیه کتب مقدس است. به اعتقاد سید احمد خان، سنت به‌طور عمده با معیار عقل سنجیده می‌شود؛ ازنظر وی، مسائل اخروی تنها حوزه وحی سنت است. مهم‌ترین نقدهایی که بر دیدگاه‌های وی وارد است، عبارت‌اند از: عقل و تجربه انسان در شناخت همه راه‌های معرفت، محدودیت دارد؛ ازاین‌رو، تابع قرار دادن قوانین حاکم بر زندگی دنیوی انسان در ابعاد اجتماعی -سیاسی، از قوانین مطرح در علوم تجربی، خطاست. تشبیه وحی سنت به وحی کتب مقدس، درحالی‌که تفاوت‌های مهمی بین این دو است، وجهی ندارد. تفسیر بودن جزئیات وحی سنّت، ناشی از دیدگاه سید احمدخان درباره ماهیت وحی و جنبه بشری دادن به آن است. قلمرو وحی سنّت، مسائل مهم اجتماعی -سیاسی را نیز در برمی‌گیرد.

محمد ارکون به دلیل تأکید دوچندانش بر اهمیـت بـه کـارگیری روش­هـای نوین پژوهشی بـرای فهـم متون اسلامی و رویـارویی نقادانه­اش با روش­های کشف متن و فهم آن و ارائه خوانشی جدید از متن و تفسیر قرآن، از بارزترین نمایندگان جریان نوگرا است. وی روش پژوهشی خود در متون دینی را اسلام شناسی تطبیقی نام گذاشته است که در آن متون اسلامی به ویژه قرآن از منظر علوم انسانی مورد مطالعه قرار می­گیرند؛ از آن جا که روش ارکون به جای ابتنای بر اصول روش­شناسی، بر پیش­فرض­های اومانیسمی مبتنی است و از این منظر، ماهیت دین گریزانه دارد، پژوهش حاضر بر آن شد تا با روش توصیفی تحلیلی، نظریه وی را مورد ارزیابی قرار دهد. مولفه­هایی که ارکون در این نظریه ارائه می­کند، از این قرار است: وحی سخنی آزاد، ناگهانی و مبتنی بر تجربه نبوی است؛ بین اصل قرآن و متن آن تفکیک باید کرد؛ بنابراین، بخشی از متن قرآن که مشتمل بر گزاره­های جزم اندیشانه و خیالین است، غیر اصیل­اند و بخش اصیل قرآن نیز به رغم وحی بودن -به معنایی که ذکر شد- لازم است به صورت آزادانه و بر پایه پیش‌فرض‌های مفسر مورد توجه قرار گیرد، نه براساس قصد و نیّت خداوند؛ دیدگاه هایی فوق، مستلزم آن است که قرآن، طبق برنامه معینی از سوی خداوند برای هدایت بشر نازل نشده باشد؛ محتوای قرآن، جنبه متخیلانه و اسطوره­ای داشته باشد؛ معیار تفسیر قرآن، نه قصد خداوند، بلکه پیش­فرض­های مفسر باشد.

هنر تلاوت قرآن کریم، محمل مؤثر و زیبایی جهت انعکاس تعالیم و آموزه‎های هدایت‎گر الهی است که می‎تواند تأثیری شگرف در روح و جان انسان‎ها داشته باشد. این هنر با توجه به عجین‌بودنش با معجزه الهی در طول تاریخ اسلام به‌ویژه در دو قرن اخیر اهمیت و جایگاه خاصی در میان مسلمانان جهان پیدا کرده است. نوشتار حاضر با استفاده از منابع کتابخانه‎ای و برمبنای آموزه‎های قرآن و روایات اسلامی و پیمایش مراحل توصیف، تحلیل و تبیین ابعاد هنر تلاوت قرآن کریم را مورد بررسی ‌قرار ‌داده است. در این راستا ابعاد هنری تلاوت قرآن را در مواردی مانند صوت، لحن، تجوید و حفظ قرآن مورد بررسی ‌قرار ‌گرفت تا بتوان ابعاد هنری تلاوت قرآن را به نمایش گذاشت. نهایت آنکه از مهم‌ترین ابعاد هنر تلاوت، آشنایی با معنا و مفهوم آیات از طریق حفظ قرآن، تلاوت همراه با اداء و تجوید و به‌کارگیری صحیح وقف و ابتداء است.

مذاکره سیاسی به عنوان راه‌حلی عُقلایی، مسالمت­‌آمیز و کارآمد برای پایان­‌دادن به اختلافات طرفین ذی­‌نفع، همواره مورد توجه حکومتها و گروهها بوده است. امروزه اسلام‌ستیزان، به دنبال ارائه و القای چهره‌ای خشونت‌طلب و فاقد منطق از این آیین، آن ‌هم به‌نحوی هستند که گویی هیچ گرایش و اصولی برای گفت­‌وگو و مذاکره نداشته است اما در بررسی منابع معتبر تاریخی ـ روایی مرتبط با سیره پیامبر اکرم(ص)، به­‌یقین می‌توان دریافت که آن حضرت، بارها به منظور حل مسائل فی­‌مابینِ حکومت اسلامی با گروههای مخالفی که با آنها تعارض منافع وجود داشته است، از راهکار خردورزانه مذاکره سیاسی، همراه با اصول و دستورالعمل‌های ویژه‌ای بهره برده که این امر، شاهدی بر نقض ادعای دشمنان اسلام است؛ لذا در این نوشتار،‌ با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، ضمن ارائه معنایی دقیق و جامع از مفهوم «مذاکر‌ه سیاسی» و مؤلفه‌های آن، با مطالعه منابع معتبر شیعه و اهل تسنّن، نوع مواجهه پیامبر اسلام(ص) با مخالفان در «مذاکرات حدیبیه»، «مذاکره با یهود فدک» و «مذاکره با بنی‌ثقیف» بررسی شده و مهم‌ترین «اصول» و دستورالعمل‌های ایشان در این مذاکرات، در قالب اصول «روانی ـ پنداری»، «رفتاری ـ کرداری» و «گفتاری ـ بیانی» شناسایی و تبیین شده و میزان تطابق هر یک از این اصول، با قواعد مذاکرات امروزی نیز بررسی شده است.

آرای مفسران متقدم، به دلیل نزدیکی آنها به عصر رسالت، همواره مورد توجه مفسران متأخر بوده است. در این میان، بسیاری از آرای تفسیری متقدم، به دلیل اختلاف‌های عقیدتی ـ کلامی و نزاع‌هایی که جهان اسلام با آن درگیر بوده، از میان رفته است و صرفاً بخش‌هایی از آنها در میان سایر آثار، بر جای مانده است. یکی از مفسران متقدم که آثار وی چنین وضعیتی پیدا کرده است، ابوبکر أصم، مفسر معتزلی قرن سوم هجری است. با وجود آنکه وی تفسیری دربارة قرآن داشته است، اما مجموعة مکتوبِ مدوّن و مستقلی از او، در دسترس نیست. با این حال، آرای تفسیری این عالِم معتزلی، در برخی کتب تفسیری، مانند مفاتیح‌الغیب، تبیان و مجمع‌البیان، به صورت پراکنده نقل و گزارش شده است. شناخت این تفسیر، از آن ‌جهت ضروری است که نمایان‌گر پایة تفکر معتزلی و بیان‌گر سیر تکاملی تفسیر قرآن کریم است؛ لذا این نوشتار در صدد است با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، به تبیین روش تفسیری او بپردازد. بر اساس آثار بر جای مانده از تفسیر ابوبکر أصم، وی مفسری معتزلی و عقل‌گراست که در تفسیرش از روش‌های عقلی و جدلی و نیز توجه به سیاق آیات، اسباب نزول، ادبیات عرب و نیز مسائل فقهی بهره گرفته است.

در دو قرن اخیر، عده‌ای از متفکران مسلمان در شبه قاره هند، جنبش‌هایی را با اهدافی نوگرایانه پدید آوردند که به لحاظ نظری به برداشت های خاصی از دین منتهی شد. آن‌ها که بعدها به قرآنیون مشهور شدند، رویکردی انتقادی، در مواجهه با سنّت نبوی داشتند. نکته محوری در مباحث همه‌ قرآنیان شبه‌قاره هند، تأکید بر قرآن‌بسندگی و بی‌نیازی از سنّت بود. غلام احمد پرویز، متفکر قرآنی معاصر شبه قاره، از جمله شخصت‌هایی است که در قرآن-بسندگی، تقریری نو نسبت به نظریه‌های قبلی دارد. از دیدگاه وی، وحی قرآن ثابت است و وحی سنت تجدیدپذیر. از آن جا که این نظریه، متأثر از نظریه‌های نواندیشانه غربی درباره وحی است و با نظریه‌های اسلامی تناقض دارد، نوشته حاضر، در صدد برآمد تا با روش توصیفی- تحلیلی و تکیه بر منابع اسلامی به بررسی و نقد نظریه‌اش بپردازد. بر اساس بررسی‌ها، نظریه پرویز چهار مولفه دارد: بر اساس آیات قرآن، فرمان‌های پیامبر(ص) در حوزه سنت، مانند هر انسان دیگری در معرض اشتباه قرار دارد؛ پیامبر(ص) و اصحابش برای سنتی که در قالب حدیث ثبت شده بود، اهتمامی نداشته‌اند؛ عقل برای تشریح جزئیات دین، تحت دلالت و هدایت قرآن، در تمام حالات کافی و وافی خواهد بود؛ طبق آیاتی از قرآن، وحی سنّت نسبت به غیر پیامبر(ص) خاصیت تعمیم‌پذیری دارد. نقد‌هایی که بر این مولفه‌ها وارد است، عبارتند از: آیاتی که پرویز بر اساس آن‌ها مدعی خطاپذیری سنّت پیامبر(ص) است، دلالتی بر این امر ندارند. برخلاف نظر وی، پیامبر(ص) و یاران او در زمان حیاتش، اهتمام فراوانی به سنت داشته‌اند. ...