جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مراسم حج هر سال و حضور بی‌پیرایه و عاری از تعلقات دنیوی حجاج در سرزمین وحی، زمینه‌ای مناسب برای احساس ضرورت مسئولیت همگانی آحاد مسلمین در پیگیری هدفی واحد، یعنی کوشش برای خداگونه‌شدن انسان‌ها در روی زمین و تلاش برای تحقق عدالت در جوامع اسلامی فراهم می‌سازد. این نوشتار در پاسخ به این پرسش که «چگونه مناسک حج به ایجاد همبستگی معطوف به عدالت در جامعه اسلامی مدد می‌رساند؟» در پی آن است تا صحت این فرضیه که «با درک مفهوم عدالت‌مداری طی مناسک مختلف حج به‌منزله ارزشی مشترک در هویت اصیل اسلامی، عدالت‌خواهی به‌مثابه یک مکانیسم میانجی، می‌تواند پیوند و همگرایی آحاد مسلمین را به ارمغان آورد» را از رهگذر مطالعه کتابخانه‌ای و به شیوه توصیفی- تحلیلی بررسی کند.‌ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که مناسک حج از احرام گرفته تا رمی جمرات و قربانی، همگی در صدد طرح عدالت در جایگاه یک ارزش و یک معیار و مکانیسم میانجی در زندگی اجتماعی انسان‌ها است تا به انبوه مسلمانان در این اجتماع سالانه یادآوری شود چنانچه عدالت در پهنه جوامع صورت عملی به خود بگیرد، می‌تواند با پی‌ریزی روابط در همه حوزه‌ها، سبب گسترش حلقه‌های پیوند در خلق همکاری‌های اجتماعی دنیای اسلام گردد.

بر اساس نظریه ‌«دین‌زدایی» فیلسوفان عصر روشنگری، دین تا زمانی دارای سیطره اجتماعی و مدعی بی‌رقیب حوزه فرهنگ و اجتماع بود؛ اما با بلوغ علمی انسان مدرن در عصر رشد و شکوفایی عقلانیت، دیگر توجیهی برای تداوم حضور دین در جامعه که با اوامر و نواهی اخلاقی خود داعیه رهنمونی بشریت به مدینه فاضله را داشته باشد، وجود ندارد. این پژوهش به توجه به پیامدهای نامطلوب ناشی از عقل‌مداری محض و خصوصی‌شدن دین و دنیوی‌شدن ارزش‌های قدسی از جمله اضطراب و ناامنی ناشی از غیبت معنا در زندگی بشریت مدرن، به دنبال پاسخ‌گویی به این پرسش اصلی است که وجود چه نارسایی‌هایی در روند عقل‌گرایی عصر جدید مانع از آن شد که دانش بازاندیشانه مدرن بتواند جای جهان‌شناسی مذهبی را پر‌کند و در پاسخ، بر آن است تا صحت این ادعا را اثبات کند که دورافتادن از مبادی اخلاقی مورد تأکید دین و تلاش وافر برای کسب سود و تأمین لذت صِرف، مایۀ غفلت انسان از خود و احساس پوچی در زندگی به رغم بهره‌مندی از قدرت مادی و علمی و اقتصادی و فناوری فوق‌العاده شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که حل تعارض حوزه‌های ارزشی منتهی به خودمداری ناشی از اصالت سود و لذت جز با توسّل به یک جهان‌بینی و نظام اخلاقی بر‌تر دینی، از طریق دیگری به دست نمی‌آید و سعادت و امنیت روانی بشریت معاصر از راهی دیگر قابل تأمین نیست.

با اهتمام به کشورگشایی و توسعه قلمرو جغرافیایی در پی رحلت پیامبراکرم(ص)، عدل‌مداری به عنوان هدف اصلی حرکت انسان‌ساز اسلام، به محاق فراموشی سپرده شد. هرچند قیام معطوف به احیای این هدف والا، توسط اباعبدالله‌الحسین(ع)، تکانه‌ای سخت بر اذهان خفته مسلمین وارد ساخت؛ اما جریان انحرافی پس از رحلت رسول الله(ص)، آن قدر عمیق گشته بود که ضرورت تداوم این تلاش‌های مستمر، در راستای تبیین هدف بلند انقلاب نبوی را دو چندان نموده بود، تا مبادا آرمان‌شهر موعود در تعالیم نبی اکرم(ص)، شکل آرمانی و خیالی به خود گرفته و در نتیجه، تحقق‌ناپذیر جلوه‌گر شود. این پژوهش می‌کوشد تا این سوال که «مشی به ظاهر متفاوت و معطوف به مدارای امام سجاد(ع) نسبت به پدر شهید خود، در قبال اوضاع سیاسی ـــ اجتماعی و نیز نحوه عملکرد ایشان در جهاد تبیین آموزه‌های اسلامی، چگونه توانست در صیانت از آرمان‌شهر نبوی موثر واقع شود؟» را پاسخ دهد. نتیجه این پژوهش نشان داد، حضرتش با اتخاذ شیوه‌ای دو سویه، بر آن شد تا از یک طرف با برانگیختن احساسات مدعیان مسلمانی، آنان را به عظمت فاجعه انحراف از مسیر مکتب نبوی آشنا سازد؛ از طرف دیگر، آن حضرت با اقدامات جهادگونه خود، به منظور تبیین آموزه‌های ناب اسلامی، مانع از آن گردد که آرمان‌شهر موعود در تعالیم نبی اکرم(ص)، شکل آرمانی و خیالی پیدا کند و در نتیجه، غیر واقعی قلمداد شود.

اين پژوهش در پی آن است که تفاوت كارآمدي به‌معناي تحقق عيني يا توان سيستم در تحقق كاركردهاي اساسي يك حكومت، به‌گونه‌اي‌كه اكثريت مردم و گروه‌هاي قدرتمند درون نظام، تحقق آن ‌را به‌عينه مشاهده كنند، در انديشۀ سياسي اسلام و غرب نشان دهد. ازاين‌رو، با مفروض داشتن «تأثير نوع پذيرش و مشروعيت نظام سياسي در کارآمدي نظام‌هاي سياسي»، چگونگي اثر ژرف التزام شهروندان به انجام تکليف سياسي ملهم از باور به ماهيت الهي قدرت در کارآمدي نظام مردم‌سالاري ديني را با استفاده از روش توصيفي ـ تحليلي بررسي کرده است. نتيجۀ حاصل از آن نشان مي‌دهد برخلاف حکومت‌هاي ليبرال که کارآمدي حاصل از برآوردن خواسته‌هاي مردم منشأ مشروعيت آنها شناخته مي‌شود؛ تنها با اجراي اوامر الهي، به‌ويژه عدالت، مشروعيت حکومت اسلامي حفظ و حتي تقويت خواهد شد، که اين امر به‌نوبه خود، افزايش التزام حکومت‌شوندگان به فرامين حکومت و در نتيجه بالا رفتن ضريب کارآمدي آن را به‌دنبال خواهد داشت.

سوال اصلی در این پژوهش آن است که با به قدرت رسیدن اخوان المسلمین در مصر، نگرش سلفی آنان تا چه حد دستخوش تغییر و دگرگونی شده است؟ نوشتار حاضر برآن است تا با مرور پیشینه طرح اندیشه سلفی گری به مثابه راه کاری جهت رویارویی با بحران فکری ناشی از روندشتابان توسعه غربی در دنیای عرب،چگونگی بازاندیشی مذکور در قالب رویکرد سلفی اجتهادی در دنیای کنونی که در اندیشه جامعه شرعی و دولت مدنی اخوان المسلمین تجلی یافته است را با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی به کاوش و بررسی نشیند. نتیجه حاصل از این بررسی نشان از آن دارد سلفیه از نوع اجتهادی اخوان المسلمین بر خلاف سلفیه ایدئولوژیک که در صدد اجرای شریعت اسلامی از رهگذر ایجاد دولتی اسلامی بود، تشکیل جامعه ای اسلامی رااز طریق برپائی دولتی مدنی میسور می داندو این به معنای دگرگونی کامل هدف وجایگزینی حوزه های مدنی به جای حکومت در رویکرد امروزین اخوان است.در این رهیافت، هرکجا که احکام شریعت با مفاهیم بزرگی همانند عدالت، آزادی تعارضی پیدا کند،نقش وتوگری مبادی شریعت همچون سابق نیست .

در رویکرد صدرایی به حوزة اجتماعی و سیاسی، ضمن پافشاری بر ضرورت آزاد اندیشی و وجود امنیت برای عالمان و اندیشوران که حیات جامعه، مرهون نظریه‌پردازی و نوآوری‌های آنان است، با مفروض انگاشتن توان ذهن انسان در پیوند دو مؤلفة وجود و ماهیت اعیان، سیری کلی به سوی «موجود مطلق» در نظر گرفته می‌شود. این نوشتار، در پی آن است که با بازاندیشی در حکمت صدرایی، نادرستی این توهم که صدرالمتألهین با مسائل سیاسی جامعه، بیگانه بوده است، را آشکار نماید. به همین منظور، در آغاز به بررسی زوال یا کمال حکمت عملی در پی ظهور اندیشة صدرایی می‌پردازیم؛ آن­گاه در مقام تشریح بنیاد فلسفه سیاسی صدرا بر پایه حکمت عملی، به تلاش وی در توجه دادن به عقلانیت برای تبیین شریعت اشاره می‌کنیم و پس از احراز وجود رویکرد سیاسی در اندیشه فلسفی صدرا به اثبات ناسازگی نظام سیاسی معقول ـ آن گونه که صدرا آن را ترسیم کرده ـ با سلطه و رویکرد استیلایی در امر تصدی قدرت، مبادرت می‌کنیم.

هر چند در بینش سیاسی اسلام حاکمیت اصلی از آن خداست، اما اعتقاد به برتری حاکمیت الهی و احکام شرعی به هیچ روی به معنای تحدید و یا نقصان نقش و تاثیر مردم در ارتقای کارکرد دولت اسلامی، در مقام مدیریت کلان اجتماعی سیاسی نیست، زیرا بر خلاف باور برخی نحله های فکری در حوزه سیاست اسلامی، که با طرح وامداری مستقیم قدرت خلیفه و دولت اسلامی از ذات خداوندی، در عمل نقشی برای مردم در همراهی و کارآمدسازی نهاد قدرت در انجام وظایف و انتظارات ناشی از آن در عرصه عمومی قائل نیستند، سیره پیامبر گرامی اسلام در بنای حکومت، به منزله اهرم اجرایی قدرت، خلاف این باور را ثابت می کند.در پی مخالفت اهل مکه با رسالت نبوی و هجرت اجباری به مدینه، حضرت با یاری و همراهی اهالی آن شهر بود که توانست شالوده حکومتی بر پایه عدالت اجتماعی را بیفکند. بی شک، متناسب با چنین شیوه ای است که پیامبر بزرگوار اسلام تداوم رسالت و تکمیل دیانت خود را در فرایند تعیین جانشین خویش در غدیر خم دنبال می کند و به رغم برخورداری از حق و قابلیت والای انتصاب مستقیم علی بن ابی طالب، با تبیین محورهای شایستگی چنین عنصری در مقام هدایت امور مسلمین، بر آن است تا با درونی سازی پذیرش وی از سوی مخاطبین، بر ضرورت احراز ویژگی کارآمدی دولت اسلامی از رهگذر همکاری و مساعدت همگانی آحاد جامعه تاکید کند.

در طول تاریخ، زنان به دلیل نادیده انگاشته شدن موجودیت و هویت مستقل آنان از سوی نظام‌های اجتماعی حاکم بر جوامع مختلف انسانی، همواره در معرض آسیب شخصیتی قرارداشته‌اند که به مراتب مهم‌تراز آزارهای جسمی است. هرچند تلاش‌هایی با هدف ارتقای منزلت و جایگاه زن انجام گرفته، اما به دلیل اینکه کمتر احیای شخصیت زن در مرکز این فعالیت‌ها قرار داشته، تحول چندانی در وضعیت این بخش مهم از جامعة انسانی رخ نداده‌است و موقعیت کهتری زنان تداوم یافته‌است. در جریان حرکت‌های توحیدی که توجه مضاعف به احیای شخصیت و تأمین استقلال وجودی افراد با هدف برون‌رفت از وضعیت رقّت‌بار و منحط این جهانی و خدا‌گونه شدن در سرلوحۀ اقدامات رهبران قرار دارد، تأمین احساس امنیت وجودی فارغ از ملاحظات جنسیتی‌ـ در مرد وزن‌ـ یکسان دنبال می‌شود تا زمینة تجلی حضور که ویژگی برجستة نوع انسان در فعالیت‌های اجتماعی روزمرة است با قاطعیت فراهم آید. در این بین، اقدام پیامبر اعظم در مقابله با قرادادهای اجتماعی زن‌ستیز مرسوم در زمان ظهور خویش که نه تنها برای جنس زن حقوقی قائل نبود، بلکه اصولاً او را ازدایرة انسانیت بیرون می‌دانست، گامی بس مهم در راستای هویت‌یابی زن‌ (این بخش مهم از پیکرة انسانیت‌) به‌شمار می‌آید؛ چه آنکه به مجرد تلاش زنان برای تخطی از این قراردادها، نوعی جریان سیل‌آسای اضطراب و تشویش به سوی آنان روان می‌شد که در عمل انگیزة حضور در عرصة عمومی و یا حتی طرح به عنوان عنصری تأثیرگذار در عرصة خانواده را از ایشان سلب می‌نمود. بدین سان، تکریم زن در برترین اشکال خود، همچون بوسه بر دستان دختر و یا گرامی داشتن همسر و یا پذیرفتن استقلال اقتصادی زن و... از سوی مردی در منتهای مردانگی، همچون رسول گرامی اسلام، مسیری را گشود که در تاریخ، نه تنها زنانگی عیب و نقصی به‌شمار نمی‌آید، بلکه مایة فخر و مباهات زنان و عامل قوّت قلب و اعتماد به نَفْس وجودی آنان در پیمایش عرصه‌های مختلف اجتماعی نیزخواهد بود.