جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

استدلال شده است بر اینکه مسئلۀ ذهن-بدن، مسئله‌ای مدرن است و در فلسفۀ یونان باستان و دوران میانه مطرح نبوده است. در این مقاله این استدلال‌ها بیان شده و بر پایۀ آنها نتیجه گرفته شده است که صورت‌بندی‌های متداول مسئلۀ ذهن-بدن باید بر دو قسم خاص و عام تقسیم شوند. برخی صورت‌بندی‌ها، شامل مسئلۀ نفس-بدن نیز می‌شوند. تفکیک مسئلۀ ذهن-بدن از دشوارۀ ذهن-بدن نیز به تعدد مسئله‌ها اشاره دارد. در گام بعدی، با شواهدی نشان داده‌ام که مسئلۀ محوری علم‌النفس صدرایی، مسئلۀ نفس-بدن است نه ذهن-بدن، بنابراین نمی‌توان راه‌حل‌ها و ایده‌های مربوط به مسئلۀ نخست را، راحل‌های کارآمد مسئلۀ دوم دانست. با این حال، می‌توان مسئلۀ ذهن-بدن را در برابر فلسفۀ صدرایی نهاد و از امکانات این فلسفه برای حل این مسئله مدد گرفت. این فعالیت تازه، مستلزم برخی بازنگری‌ها در مبانی یا نتایج علم‌النفس فلسفی صدرایی خواهد گردید. دستاورد این مقاله از سنخ درجۀ دوم (فرافلسفه) است و پیشنهادی محتوایی و روشی برای علم‌النفس صدرایی عرضه می‌کند.

علم شناختی، علم ذهن است و شناخت را، در تمام گستره‌اش، به‌سان فرایندی ذهنی-مغزی بررسی می‌کند. علوم اجتماعی شناختی از برخورد، تعامل و تلفیق علوم اجتماعی و علوم شناختی حاصل می‌آیند و امید می‌رود فهم و تبیین ژرف‌تر و کارآمدتری از پدیده‌های اجتماعی به دست دهند. این نوشتار چهار رویکرد را در خصوص چیستی و چگونگی این تلفیق بررسیده است: «ابتنای تبیینی»، «متحدسازی نظری»، «محدودیت‌ها» و «تکمیلی». برخی محققان رویکردهای «ابتنای تبیینی» و «محدودیت‌ها» را برای شکل‌گیری علم اجتماعی شناختی کارآمدتر و دارای چشم‌انداز روشن‌تر دانسته‌اند. نگارنده اما با رویکرد «تکمیلی» همراه شده است. بر این اساس علم اجتماعی شناختی محصول رویکردی بینارشته‌ای نیست، بلکه امتداد و ارتقای علم اجتماعی و علم شناختی است و موضوع و روش ویژه‌ای دارد. امر اجتماعی هرگز فاقد جنبۀ شناختی نبوده است، اما علوم شناختی جدید بررسی این جنبه را بیش از پیش دست‌یاب ساخته‌اند.

صدرالدین دشتکی، مبدع نظریۀ ترکیب اتحادی و به تبع او، صدرالمتألهین شیرازی معتقدند که هر ترکیب حقیقی اتحادی است، اما آیا نظریۀ ترکیب اتحادی ملاصدرا با نظریۀ ترکیب اتحادی دشتکی متفاوت است؟ در این مقاله نشان داده‌ایم که ملاصدرا در این بحث کاملاً همراه با دشتکی و ناظر به کلمات وی حرکت کرده و در مواضعی دیدگاه دشتکی را نقد کرده و از او فاصله گرفته است. ملاصدرا معتقد است دشتکی از عهدۀ تبیین دقیق ترکیب اتحادی بر نیامده و وجود خارجی اجزای مرکب را انکار کرده است، اما نشان داده‌ایم که نقد ملاصدرا بر دشتکی وارد نیست و دیدگاه این دو دربارۀ ترکیب اتحادی تفاوتی ندارد، مگر در برخی مقدمات و جزئیات و تبیین‌های فلسفی مبتنی بر نظریۀ وجود، و اگر تفاوتی جدی در کار است، به اختلاف نظریۀ وجود این دو فیلسوف باز می‌گردد. نگاه خاص وجودی ملاصدرا البته موجب می‌شود که تبیین وی از این نظریه متفاوت و ویژه باشد.

بردلی تسلسلی را مطرح می‌کند كه طبق آن، هر نظریه‌ای كه اشیای خارجی را واحد متشكل از اجزای متكثر بداند، دچار اشكال است. ازآنجاكه بیشتر تروپیست‌ها، شیء جزئی را متشكل از تروپ‌های با‌هم‌موجود می‌دانند، تسلسل بردلی دامان تروپیزم را نیز می‌گیرد. ماورین بر آن است كه دیدگاه بردلی درباره نحوه وجود رابطه نادرست است و رابطه امری است كه وابستگی وجودی به اطرافش دارد و بر این اساس اشكال تسلسل بردلی را برطرف كرده است. اما براساس برداشتي از بيان و تحلیل علامه طباطبائی در مبحث وجود رابط، می‌توان بر ماورین خرده گرفت و وابستگی میان رابطه و اطرافش را دوسویه دانست. افزون بر این، دیدگاه ماورین هرچند اشكال تسلسل بردلی را برطرف می‌كند، با نظریه تروپیزم ناهمراه به‌ نظر می‌رسد. در این مقاله پس از نگاه كوتاهی به تروپیزم، تسلسل بردلی تقریر، و سپس این مشكل برای نظریه تروپیزم تبیین شده است. در ادامه راه‌حل ماورین مطرح گشته و در پی آن، این راه‌حل نقد و از دیدگاه وابستگی درونی و متقابل میان رابطه و اطرافش دفاع شده است.

صدرالدین دشتکی، مبدع نظریۀ ترکیب اتحادی، معتقد است که هر ترکیب حقیقی اتحادی است. در این مقاله نخست بر پایة حاشیة قدیم و حاشیۀ جدید وی بر شرح تجرید قوشچی، دیدگاه او را دربارة چیستی و ویژگی‌های ترکیب اتحادی تقریر کرده‌ایم. او معتقد است در ترکیب اتحادی اجزای مرکب وجود بالفعلی ندارند و کثرت آنها تنها تحلیلی عقلی است. در گام بعد دو استدلال وی را به سود اتحادی بودن برخی ترکیب‌ها صورت‌بندی کرده‌ایم. در استدلال نخست، وی از حقیقی بودن ترکیب در موالید ثلاث و بالقوه بودن اجزای آنها اتحادی بودن را نتیجه گرفته است. استدلال دوم مبتنی بر صحت حمل میان اجزا و مرکب است. سپس سه اشکال بر این نظریه و پاسخ دشتکی بدان‌ها را بیان کرده‌ایم. در ضمن پاسخ به اشکال‌ها، دشتکی علیت صورت برای ماده را علیت تحلیلی و اجزای مرکب اتحادی را غیرمستقل‌الوجود معرفی می‌کند. در بخش پایانی، عباراتی از بهمنیار را، که دشتکی بدان استشهاد کرده و می‌تواند از پیشینه‌های نظریۀ ترکیب اتحادی باشد، بررسیده‌ایم.

مسئله ذهن-بدن، مسئله چیستی ذهن، چیستی بدن و چیستی رابطه میان آن دو است. این رساله به مطالعه مقایسه‌ای جنبه‌هایی از هایلومورفیزم معاصر (با تقریر ویلیام جاورسکی) و علم‌النفس فلسفی در سنت اسلامی (با تقریر ملاصدرای شیرازی) می‌پردازد و در قلمرو متافیزیک ذهن قرار می‌گیرد. مطابق هایلومورفیزم، «ساختار» اصل پایه هستی‌شناسانه و اصل پایه تبیینی است. ساختار سبب چیستی خاص شیء ساختارمند، ملاک این‌همانی آن در طول زمان و در خلال تغییرات، و منبع توان‌های ویژه آن است. ساختار افزون بر نقش‌های نظری وجودشناسانه، تبیینی و وحدت‌بخشی، نقش نظری ذهن‌شناسانه نیز دارد. ساختار هایلومورفیک مستقل از علائق توصیفی و تبیینی ما موجود است و گفتمان ساختاری به گفتمان غیرساختاری تحویل‌پذیر نیست. جاورسکی وجودشناسی فرد-ویژگی خاصی را چارچوب نظریه خود قرار داده است و هریک از فرد و ویژگی را بنیادین و تحویل‌ناپذیر به دیگری می‌داند. در این وجودشناسی، افراد عامل‌های اصلی‌اند و با ویژگی‌های خود توان‌مند می‌شوند. جاورسکی ویژگی را از سنخ تروپ و از جنس توان می‌‌داند و معتقد است که ساختار ویژگی خاص فرد ساختارمند است، یعنی توان ساختارمند کردن مواد. او ساختارها را بر دو قسم فردساز و فعل‌ساز تقسیم کرده است. طبق هایلومورفیزم، ترکیب تنها زمانی روی می‌دهد که موادی ساختارمند شوند و فردی بدیع پدید آید. از منظر جاورسکی تمام توان‌های افراد ساختارمند ضرورتاً بدن‌مند و تجسم‌یافته‌اند (تز بدن‌مندی) و بر این اساس معتقد است که تمایز ذهنی-فیزیکی تمایزی اصیل نیست و ساخته علائق گوناگون توصیفی و تبیینی ماست. در علم‌النفس صدرایی، صورت نوعیه متناظر ساختار در نظریه جاورسکی به نظر می‌رسد و همان نقش‌های نظری را دارد که ساختار دارد. وجودشناسی وجود-حیثیت را می‌توان چارچوب نظری متناظر در علم‌النفس صدرایی دانست. در این وجودشناسی وجود عامل اصلی است و با حیثیات خود توانمند می‌شود. ملاصدرا صورت را نحوه وجود می‌داند و بنابراین نفس از منظر او نحوه وجود بدن است. نفس و بدن ترکیبی اتحادی را می‌سازند و تعلق نفس به بدن، ذاتی است. بدن حقیقی نفس بدن نامتعین است که مقاطع زمانی متعینی دارد. علم‌النفس ملاصدرا نیز به‌گونه‌ای تز بدن‌مندی را می‌پذیرد، هرچند وی معتقد است برخی افعال نفسانی بدن‌مند نیستند. این نکته را می‌توان با تز تشکیکی و ذومراتب بودن نفس در این علم‌النفس توجیه کرد. همچنین می‌توان از اصیل نبودن تمایز نفس و بدن در علم‌النفس ملاصدرا دفاع کرد، بدین معنا که هر فعل انسانی دارای جنبه‌ای بدنی و جنبه‌ای نفسانی است و این دو جنبه از هم مستقل و جدا نیستند.

بر اساس آيات قرآن ‌كريم، ميان مؤمنان با توجه به درجه ايمان و ميزان اعمال صالح، برتری وجود دارد. از آيات قرآن كريم برداشت می ‌شود كه دو دسته‌ی كلي حيات ديني وجود دارد: حيات عادي مؤمنانه و حيات سالكانه. حيات عادي مؤمنانه، حياتي خالي از سلوك آگاهانه به هدف ملاقات با خدا است. در اين مقاله بيان شده است كه از منظر قرآن ‌كريم، سطحي برتر از حيات ديني نيز وجود دارد كه مشخصه‌‌‌ی اصلي آن، حركت آگاهانه به مقصد ملاقات با خدا است. در آياتي از قرآن كريم از صراط و مسیر به سمت خدا و نيز هجرت به سوي خداوند سخن گفته ‌شده است كه نشان مي‌دهد سلوك به سوي خداوند از منظر قرآن وجه مميز حيات سالكانه از حيات عادي مؤمنانه است. قرآن كريم راه‌هاي كلي اين حركت را نيز بيان كرده است؛ مجاهده با نفس و مودت اولياي الهي از جمله اين راه‌ها است.

حقایق اندماجی مقام ذات، حیثیات، احوال و صفات آن ذات بسیط اند. ازآنجا که این حقایق، تفصیل نیافته و تعینات ذات نیستند، در ذات مستهلک اند. حقایق اندماجی، کثرتی بالفعل را در ذات ایجاد نمی کنند و در غیب ذات، مخفی اند؛ یعنی ظهور ندارند. این حقایق، از جهت واحد بر ذات صادق اند، یعنی حیثیات جهت واحد ذات هستند. عارفان مکتب ابن عربی، از واژگانی مانند استهلاک، اندماج، استجنان، اجمال، کمون و قوه، برای اشاره به این حقایق استفاده کرده اند. آنان تبیین هایی دربارة چگونگی حضور این حقایق در متن ذاتی که بدان موجودند، ارائه داده و از مثال هایی نیز برای دریافت بهتر آنها استفاده کرده اند. از نظرگاه عرفانی، این حقایق را باید دارای نحوه ای ویژه از موجودیت مجازی یا بالعرض دانست.این نوشتار، از حقایق اندماجی با تأکید بر مقام ذات بحث می کند. کمالات و شئون ذاتی مقام ذات، مهم ترین مصداق حقایق اندماجی در عرفان محیی الدینی هستند. اما اصل بحث عمومیت دارد و دربارة سایر مصادیق این حقایق نیز جریان دارد.