جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فیلسوفان ذهن فیزیکالیست در قرن بیستم سیاهه‌ای دراز دامن از نظریاتی رنگارنگ در دفاع از تبیینی مادی از ذهن و رویدادها و حالات ذهنی پیش کشیدند. نظریات این‌همانی تنها پاره‌ای از این فهرست طویل بود. سول کریپکی، با طرح چند استدلال، نظریات این‌همانی و تبعاً فیلسوفان ذهن فیزیکالیست را به چالش کشید. در این مقاله به بررسی مجزای نقدهای کریپکی بر دو نظریۀ «این‌همانی شخص و بدن» و «این‌همانی مصداقی» می‌پردازم. کریپکی علیه چند تقریر از نظریات مادی‌انگارانۀ این‌همانی در فلسفۀ ذهن استدلال آورده است: در نظریۀ نخست اعا می‌شود هر شخصی با بدنش این‌همان است؛ در دومی، هر رویداد یا حالت ذهنی جزئی (یا مصداق حالت ذهنی) با یک رویداد یا حالت فیزیکی جزئی (یا مصداق حالت فیزیکی) این‌همان دانسته می‌شود. دیدگاه‌های متمایز و متفاوت کریپکی دربارۀ جهان‌های ممکن، دال‌های صلب و ویژگی‌های ذاتی در شکل‌گیری و پیش‌بُرد دوگانه‌انگاریِ ویژۀ او نقشی تعیین‌کننده دارد. من نخست به این پیش‌زمینه‌های مفهومی و بعد به استدلال‌های او می‌پردازم. سپس نقد مفصل و موشکافانۀ فلدمن را بر این دو تقریر، نقل، واکاوی و نقد می‌کنم. به نظر می‌رسد دفاع فلدمن از این‌همانی شخص- بدن در برابر نقد کریپکی، دست‌کم دو اشکال دارد و می‌کوشم با طرح یک استدلال شهودی و نیز یک مثال نقض آن دو اشکال را توضیح دهم. سپس به طرح جایگزین لویس و نظریۀ همتای او در برابر استدلال کریپکی و باز به نقدهای فلدمن می‌پردازم. پرسش اصلی این پژوهش این است که آیا استدلال‌های دوگانه‌انگارانۀ کریپکی در برابر حملات مادی‌انگارانۀ فلدمن تاب و توانی دارند یا نه. خواهم کوشید نشان دهم از چه رو ادعاهای مادی‌انگارانۀ فلدمن در نقد استدلال‌های کریپکی صائب نیست و همچنان ضدمادی‌انگاری یا دوگانه‌انگاری از قوت تبیینی و جاذبۀ نظری برخوردار خواهد بود.

محوریت بحث در مورد ایدۀ «آزمایش‌های فکریِ ضدّفردگرایانه» است که تایلر بِرج (Tyler Burge) در فلسفۀ ذهن مطرح کرده است. استاد مازاریان در مقدمۀ گفتارش بر آن است که ارایۀ تعریف آزمایش فکری(Thought Experiment) با حفظ شروط لازم و کافی سخت است؛ اما یک تعریف سهل‌گیرانه‌تر می‌گوید آزمایش فکری چیزی است که به ما این امکان و توان را می‌بخشد که بدون اینکه لازم باشد یک داده یا دیتا یا اطلاع تجربی جدیدی کسب و آزمایش کنیم، بدون هزینه‌های گزاف و با توجه به یک یا چندتجربۀ کنونی ‌ـ‌که ازقبل محقق‌شده‌ـ به یک‌سری یافته در مورد نیچرِ اشیا برسیم. درواقع آزمایش فکری، میکسی است از استدلال و تخیل. استاد در ادامه می‌گوید، ضدّفردگرایی با این شکل و شمایل کنونی‌اش یک رویکرد فلسفی جدید قرن بیستمی است که در قلمرو فلسفۀ ذهن و فلسفۀ زبان از آن حیث که ناظر به ذهن است از سوی تایلر برج و شاگردانش و دیگر فیلسوفان تحلیلی مطرح شده است. دکتر مازاریان دربارۀ ایدۀ کلی ضدّفردگرایی در مجموعه مقالات برج می‌گوید، یکی از اصطلاحات کلیدی برای فهم ضدّفردگرایی، ایندی ویجویشن (تفرُّد) است. ضدّفردگرایی می‌گوید که انواع ذهنی بازنمودی در مقام تبیین‌های گوناگون فلسفی و علمی در مقام‌هایی درواقع تفرد پیدا می‌کنند که از ذهن یا بدن فرد فراترند. او می‌گوید همچنین با نیچر (تشکیل‌دهندۀ اساسی یک شیء) ادراک حسی، پرسپشن مواجه هستیم که فیلد بسیار گسترده‌ای‌ است. الآن بعضی از فیلسوفان نه‌تنها روی پرسپشن بلکه فقط روی ویژن کار می‌کنند؛ یعنی فقط روی فلسفۀ بینایی یا حتی روی فلسفۀ رنگ کار می‌کنند! و البته که بحث برج در اینها تأثیر دارد. در این مکتب ضدّفردگرایی، نیچر عمل، اکشن، این تأثیر دارد. نیچر کامینیکیشن بحث‌های فلسفۀ ارتباطات یا ارتباط اثر دارد. کسانی که در بحث‌های محض‌تر علاقه دارند. نیچر معرفت پیشینی، نیچر معرفت به خود، سلف‌نالج که احتمالاً در سنت اسلامی علاقه زیاد دارد. نیچر معرفت تجربی، نیچر تبیین روان‌شناختی، نیچر پرسنال ایدنتی‌تی، این مال یک شخصی است همین‌طور. باز یکسری ریلیشن‌ها روابطی اشخاص دارند با حیوانات. پرسن چیست انیمال چیست؟ تفاوت‌ها و اشتراکاتش چیست؟mine body problem که مفصل شاید صدها جلد کتاب و پیپر در موردش نوشته شده و بحث اسکپت تیسیزن، شکاکیت در تمام اینها ضدّفردگرایی به‌عنوان یک مبنای پایه تأثیر می‌گذارد چه نفیاً و چه اثباتاً، چه بپذیریم و چه ردّ کنیم.

پرسش‌های فلسفی نوظهور دربارۀ جایگاه اخلاقی و حقوق هویات دارای هوش مصنوعی فراوان است؛ پرسش‌هایی نظیر این‌که آیا می‌توان چنین هویاتی را دارای مسئولیت اخلاقی و همچنین حقوق ویژه دانست. اخیراً، اریک شویتسگبل، فیلسوف ذهن معاصر، با طرح استدلالی جدید کوشیده است از امکان حقوق یکسان هوش مصنوعی و انسان در یک آیندۀ فرضی دفاع کند. من در این نوشتار، پس از توضیحاتی مقدماتی، اصل استدلال را تقریر و تحلیل می‌کنم. سپس به چهار نقد مختلف در برابر این استدلال که شویتسگبل طرح و رد کرده، می‌پردازم و در نهایت، دو نقد جدید را در برابر این استدلال طرح و ارائه خواهم کرد. به نظر من اگرچه استدلال مزبور، با توجه به دو نقد من و نقدهای احتمالی دیگران قانع‌کننده نیست، یا دست‌کم نیاز به اصلاحیه‌هایی دارد، اما از جذابیت و پرسش‌برانگیزی خوبی برخوردار است و می‌تواند دریچه‌ای جدید به روی پرسش‌ها و پژوهش‌های بعدی بگشاید.

یکی از مهم‌ترین پیش‌فرض‌های نادرست گرتلر این است که چون گمان می‌کند نظریۀ دکارت یا دست‌کم نظریۀ دکارت‌گرایی، طبق برداشت متعارف نظریه‌ای درون‌گرایانه است، پس باید معیار مطلوب ما برای ویژگی «نفسی برای شناسا» به‌گونه‌ای طراحی شود که حتماً نظریه دکارت یا دست‌کم دکارت‌گرایی کماکان در زمرۀ درون‌گرایی طبقه‌بندی شوند. این پیش‌فرض نادرست موجب شده است گرتلر در چهار معیار نخستین خود با منحصر‌ساختن ویژگی‌های نفسی در ویژگی‌هایی دارای موقعیت مکانی خاص یا ماهیت فیزیکی خاص نتواند معیاری عام مطرح کند. همچنین به نظر می‌رسد دیگر سطور استدلال گرتلر نیز دچار مشکل‌اند. من در بخش پایانی، یک معیار جدید بازگشتی و یک تبیین غیربازگشتی برای این تمایز مطرح و از آن دفاع خواهم کرد. حتی اگر معیار مزبور پذیرفته نشود، با توجه به پیش‌فرض خطای گرتلر در مورد لزوم ارائۀ یک معیار یا تعریف متفق‌علیه هنجاری ـ توصیفی و همچنین خطاهای گوناگون روش‌شناختی که در مقالۀ قبلی بیان شده است، مسئلۀ گرتلر منحل خواهد بود.

نظریۀ برون‌گرایی با صورت‌بندی کنونی خویش از مهم‌ترین رویکردهای نوآمد در فلسفۀ زبان و ذهن معاصر است. گرتلر، فیلسوف تحلیلی معاصر، با طرح مسئله‌ای جدید درباره معیار تمایز درون‌گرایی ـ برون‌گرایی دربارۀ محتوای ذهنی، کوشیده است نشان دهد واژگان فنی «درون‌گرایی‌» و «برون‌گرایی» ابهام جدّی دارند. جان‌مایۀ استدلال گرتلر چنین است که هر معیاری برای تمایز این دو، ناگزیر باید به مفهوم «نفسی برای شناسا» تمسک کند، درحالی‌که به باور وی این مفهوم خود به‌لحاظ توصیفی و هنجاری مبهم و مشکل‌زاست. من در این نوشتار، نخست توضیحی مقدماتی دربارۀ مناقشۀ برون‌گرایی ـ درون‌گرایی در فلسفۀ ذهن ارائه می‌کنم و سپس مسئلۀ گرتلر را به‌تفصیل شرح داده و آن‌گاه پس از توضیح معیارهای پیشنهادی گرتلر، در بخش پایانی می‌کوشم پیش‌فرض‌های نادرست و خطاهای روش‌شناختی او را کشف و تبیین کنم.