جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شانس اخلاقی یکی از مسائل جذاب و تأثیرگذار در فلسفۀ اخلاق معاصر است. سؤال اصلی این بحث را می‌توان چنین تقریر کرد: آیا امور خارج از اختیار و کنترل فاعلِ اخلاقی در جایگاه اخلاقی او یا میزانِ شایستگیِ او برای ستایش یا سرزنشِ اخلاقی تأثیرگذار است؟ «اصل کنترل» پاسخ منفی به این سؤال می‌دهد، و «شانس اخلاقی» پاسخ مثبت. در نخستین مواجهه با سنت اصولی پس از شیخ انصاری به نظر می‌رسد در این رابطه مواضع دوگانه‌ای وجود دارد. نویسندگان تلاش کرده‌اند با بررسیِ تحلیلیِ این سنت اصولی، دیدگاه‌های مطرح در این سنت فکری را شناسایی، بازخوانی و تبیین کنند. تأکید اصولیان بر این که فعل غیراختیاری از دایرۀ تکلیف خارج است، دست‌کم در ظاهر امر، تأیید اصل کنترل است؛ اما خواهیم دید که اصلِ کنترلِ مستخرج از اصول فقه، با اصل کنترل مطرح در فلسفۀ اخلاق معاصر متفاوت است. از سوی دیگر، دیدگاه برخی از اصولیان در مباحث تجرّی و اجتهاد و تفسیر برخی از آن‌ها از پاره‌ای از روایات، مؤید پذیرش شانس اخلاقی است. مقایسۀ مجموعه دیدگاه‌های رایج در اصول فقه متأخرِ امامیه ما را به این نتیجه می‌رساند که موضع بسیاری از آنها پذیرش شانس اخلاقی همراه با خوانشی خاص و سازگار از اصل کنترل است.

خوبی و بدی یا حسن و قبح چیست؟ این از مهم‌ترین پرسش‌ها در فرااخلاق است. متکلمان معتزله و امامیه پاسخ‌های متفاوتی به این پرسش داده‌اند، اما پرتکرارترین تعاریف آنها از حَسَن و قبیح را می‌توان در سه گروه اصلی جای داد: تعاریف سلبی، تعاریف ایجابی و تعاریفِ مشتمل بر عناصر ثواب یا عقاب الاهی. این سه گروه از تعاریف را به‌اختصار «تعاریف رایج» می‌خوانیم. در این مقاله گروه اول از تعاریف رایج، یعنی تعاریف سلبی، صورت‌بندی و سپس بررسی و ارزیابی شده‌اند. نخست، اختلاف نظرها و ابهامات موجود در این گروه از تعاریف حَسَن و قبیح را در قالب خوانش‌های مختلف از تعریف سلبی، صورت‌بندی کرده، سپس هر یک را بررسی و ارزیابی کرده‌ایم. از جمله اشکالات خوانش‌های مختلف می‌توان به این موارد اشاره کرد: 1) تعاریف سلبی فاقد شرط کافی برای حَسن‌بودن هستند. 2) این تعاریف متضمن این فرض نادرست یا بحث‌انگیز است که هیچ فعل آگاهانه و اختیاری فاقد ارزشِ اخلاقی نیست. 3) در بسیاری از این تعاریف، حُسن و قبح فعلی با حسن و قبح فاعلی خلط شده است. 4) این تعاریف حَسَن و قبیح را براساس نکوهش و عدم نکوهش تعریف می‌کنند، درحالی که ستایش و نکوهشِ یک فعل لزوماً اخلاقی نیست و ممکن است برای مثال، بر بنیاد معیارهای معطوف به اهداف غیراخلاقی، مصلحت‌جویانه یا زیبایی‌شناختی باشد. در آخرین بخش نیز اشکالات مضاعفی بر تعاریف سلبی فاقد عنصر استحقاق وارد شده است.

یکی از نظریات پرقدمت در فلسفه نظریه «ماده و صورت گرایی» است که سابقه آن به ارسطو می‌رسد. این نظریه در میان فیلسوفان مسلمان طرفداران زیادی پیدا کرد. طرفداران این نظریه که از جمله آن‌ها ابن‌سینا و ملاصدرا هستند، براساس دو برهان «قوه و فعل» و «فصل و وصل» جسم را مرکب از دو جوهر به نام «ماده» و «صورت» می‌دانند. در این دیدگاه ماده منشأ تغییرات اجسام و صورت منشأ فعلیت و آثار آن‌ها است. این نظریه که در مسائل مختلف فلسفه تأثیرگذار است مخالفانی نیز دارد. عمده سخن مخالفان این است که این ادله توانایی اثبات «هیولا» یا همان «ماده اولی» را ندارند و دلیل دیگری نیز برای اثبات این ادعا وجود ندارد. در این نوشتار سعی شده بعد از تقریر و صورت‌بندی این دو برهان نشان داده شود که از طریق این ادله نمی‌توان مرکب بودن جسم از دو جزء جوهری را نتیجه گرفت، نهایتا می‌توان دو حیثیت و دو جهت تحلیلی برای جسم درنظر گرفت.

بسیاری از متکلمان مسلمان، هنگام بحث از افعال الاهی، به بررسیِ چیستی حُسن و قُبح اخلاقی پرداخته‌اند. در این میان، عموم متکلمان معتزله و امامیه، تلاش کرده‌اند حسن و قبح اخلاقی را بر اساس مفاهیمی دیگر که به زعم آنها دست‌کم پایه‌ای‌تر بوده است، تعریف کنند. پرتکرارترین تعاریف حَسن و قبیح در آثار معتزله و امامیه را می‌توان به سه گروه کلی تقسیم کرد: تعاریف سلبی، تعاریف ایجابی و تعاریفِ مشتمل بر عناصر ثواب یا عقاب الاهی. در «تعاریف سلبی» حَسَن با استفاده از ادات سلب تعریف می‌شود (ما لایستحق فاعله الذمّ)؛ اما در تعاریف ایجابی چنین نیست. بررسیِ تحولات تاریخیِ تعاریف معتزله و امامیه نشان می‌دهد که خواجه نصیرالدین طوسی در این زمینه از سه جهت نقطۀ عطف است. نخست اینکه متکلمان پیش از وی، به جز ابوالصلاح حلبی، حَسن و قبیح را به‌نحو سلبی تعریف کرده‌اند، درحالی که بیشتر متکلمان پس از خواجه، از تعاریف سلبی روی‌گردانده‌، برای ارائۀ تعریف ایجابی یا تعریف مشتمل بر ثواب و عقاب کوشیده‌اند. دوم اینکه در میان معتزله و امامیه، خواجه نخستین متکلمی است که در یکی از تعاریف خود، از عناصر ثواب یا عقاب الاهی استفاده کرده است؛ و این تعریف زمینه‌ساز اختلاف نظری جدید میان متکلمان پس از وی شده است. و سوم اینکه پیش از خواجه عموم متکلمان معتزله و امامیه از عنصر «استحقاق» استفاده کرده‌اند در حالی که خواجه نخستین متکلمی است که در یکی از تعاریف خود عنصر «استحقاق» را حذف و به جای آن از عنصر «ایجاب» استفاده کرده است.

آنچه ما «استدلال انتفاء» می‌خوانیم دومین استدلال از سه استدلالی است که خواجه نصیرالدین طوسی، در کتاب تأثیرگذار تجرید الاعتقاد، بر حسن و قبح عقلی اقامه کرده است. بر پایۀ این استدلال، نفی حسن و قبح عقلی مستلزم نفی حسن و قبح شرعی است. نتیجۀ مورد نظر خواجه و مقدمات استدلال، به دلیل وجود جهات متفاوت معناشناختی، هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی، قابلیت تفسیرهای متعدد دارد. صورت‌بندی منطقی معقول‌ترین خوانش استدلال، که آن را خوانش شکاکانه نامیده‌ایم، نشان می‌دهد که نتیجۀ آن انکار حسن و قبحِ شرعیِ معرفت‌شناختی است، که البته مشکلات همین تقریر نیز آن را در ردّ نظریۀ حسن و قبح شرعی معرفت‌شناختی ناتوان ساخته است. از جمله اشکالات می‌توان به این موارد اشاره کرد: ابهام در مفهوم امکان به‌کاررفته در استدلال، استفاده از مقدمات غیربدیهی غیرمستدل، و خلط میان وقوع دروغ‌گویی و امکان دروغ‌گویی در غیر قابل اعتماد دانستن دیگری در اِخبار خود. روشن است که این مقاله در پی دفاع از حسن و قبح شرعی یا ردّ حسن و قبح عقلی نیست و ادعای آن صرفاً ناتمام بودن استدلال انتفاء بر حسن و قبح عقلی است.

آنچه ما «استدلال معرفتی» و «استدلال تعاکس» خوانده‌ایم دو استدلال از سه استدلالی‌ست که خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف‌ ـ متکلم امامی، در کتاب مهم و تأثیرگذار تجرید الاعتقاد، بر حُسن و قبح عقلی اقامه کرده است. نتیجۀ مورد نظر خواجه و مقدمات هر دو استدلال‌ مبهم است و می‌توان تفسیرهای متعددی از آن‌ها ارائه داد. در این مقاله با تفکیک جهات معرفت‌شناختی و هستی‌شناختیِ هریک از استدلال‌ها، روایت‌های محتمل هر استدلال بیان شده و پس از صورت‌بندیِ منطقیِ هر استدلال، مورد ارزیابی قرار گرفته است. به زعم نویسندگان، نتیجۀ بهترین تقریر از استدلال نخست، حُسن و قبحِ عقلیِ معرفت‌شناختی است و نتیجة بهترین تقریر از استدلال دوم، حُسن و قبحِ عقلیِ هستی‌شناختی؛ و البته هیچ‌یک از این دو استدلال نمی‌تواند نظریۀ عدلیه را اثبات یا دیدگاه مخالفان‌شان را ابطال کند.