جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رویکردهای تاریخی به فلسفه اسلامی در دهه‌های اخیر فزونی گرفته است. بررسی­های روش‌شناختی مرتبط موجب بصیرت‌افزایی پژوهشگران این حوزه خواهد بود. در این مقاله، سه گونه «تذکره‌نگاری فلاسفه»، «جریان‌شناسی تفکر فلسفی» و «تاریخ‌نگاری مسائل فلسفه» متمایز شده و مشخصه‌یابی گردیده‌اند. ادبیات غنی گونه اول حاوی شرح حال رجالی است که به صورت سنتی فیلسوف دانسته می‌شده‌اند. واکاوی کیستی فیلسوفان و چیستی سوانح مهم حیات آنان پیش‌فرض­های تعیین‌کننده این­گونه تاریخ‌نگاری است که غالباً مغفول واقع می‌شود. گونه دوم معطوف به سیر تطور ادوار عرصه فلسفه است که متضمن ارزش­گذاری­های فراوانی بوده و معمولاً به نحو پیشرفت‌محور روایت می‌شود تا شرایط کنونی در نقطه اوج ماجرا قرار گیرد. جریان‌شناسی به صورت­هایی گوناگون و گاه بنیاناً متفاوت امکان­پذیر بوده و چون خودمؤید است، پذیرش آن وابسته به تمایلات مخاطب خواهد بود. ممیزه گونه سوم، بازسازی اندیشه‌های گذشتگان برای پاسخ به مسائل روز است. این­گونه تاریخ‌نگاری از جهت انتخاب مسائل و همچنین گزینش فیلسوفان از جریان‌شناسی تفکر فلسفی تأثیر می‌پذیرد و البته معمولاً پس از مدتی متروک شده یا نیازمند بروزرسانی به نظر خواهد رسید.

بسیاری از کتاب‌های تمدّن اسلامی هنوز ناشناخته مانده‌اند. یکی از آنها شرح فارسی بر رسالة شمسیّه اثر شیخ علی بسطامی (875-803 ق) است. شمسیّه درسنامة منطقی است که کاتبی، منطق‌دان برجسته، نگاشته و ادبیّات گسترده‌ای حول آن شکل گرفته است که شرح بسطامی از این جمله محسوب می‌شود. این شرح دربردارندة ترجمه و تدقیق در عبارت‌ها و مضامین متن، و گاه همراه با داوری میان نظرات شارحان است. همچنین نوآوری‌های محتوایی در آن دیده می‌شود که نمونة آن در تعریف تصدیق به عنوان یکی از اقسام علم اکتسابی است. ویژگی مهمّ دیگر شرح بسطامی بر شمسیّه آن است که به زبان فارسی نوشته شده و لذا آگاهی ارزنده‌ای دربارة سبک نگارش متون علمی به زبان فارسی در سدة نهم هجری به دست می‌دهد. تاکنون از این اثر چهار نسخة دستنویس شناسایی شده است. تصحیح انتقادی شرح بسطامی بر شمسیّه زاویة جدیدی را در تاریخ منطق دورة اسلامی خواهد گشود.

پیدایش و منشاء منطق جدید را مستقیما به تحولاتی که در مباحث معرفت شناسی فلسفه غرب در دوره ظهور کانت و پس از آن ، پدید آمده مرتبط می دانند. واقعیت این است که منطق جدید پیش فرض فلسفی دارد و متاثر از یک نگاه فلسفی به مقوله انسان ، تفکر و زبان است. اگر فلسفه اسلامی را قابل تقریر در منطق جدید بدانیم آنگاه باید بپذیریم، هر برهان و نتیجه ای در فلسفه اسلامی که در منطق جدید ناسازگار تشخیص داده شود؛ آن نتیجه کاذب و آن برهان باطل است اما این پذیرش فرع بر پذیرش مبانی فلسفی منطق جدید است در حالی که ممکن است این مبانی با مبانی ای که در براهین فلسفه اسلامی اتخاذ شده در تعارض باشند. در این رساله نشان داده خواهد شد مبانی فلسفی منطق جدید با مبانی فلسفی ابن سینا تنها در بعضی موارد مطابق و هم خوان است؛ با در نظر داشتن این نکته که در موارد تعارض با استفاده از نظامات اصل موضوعی و یا منطق های بدیلی که در برابر منطق کلاسیک ارائه شده از جمله منطق آزاد، هنوز این امکان وجود دارد که بتوانیم براهین سینوی را به زبان منطق جدید تقریر نماییم.

الگوی علم شناسی موضوع محور ارسطویی- سینوی، فلسفۀ اولی را بحث از عوارض ذاتی «موجود بما هو موجود» دانسته و دو حوزۀ امور عامه و الهیات بالمعنی الأخص را ذیل آن علم واحد دسته بندی می کرد. با پیشرفت تاریخی علم کلام و غلبه یافتن رویکرد فلسفی در آن، مباحث دو حوزۀ مذکور از یکدیگر تفکیک شده و با لحاظ کردن آن ها به عنوان دو علم مستقل، به تدریج الگوهای متنوعی، یکی پس از دیگری و هریک با نقد الگوی پیشین، برای وحدت بخشی مباحث امور عامه ارائه گردید. از ملاصدرا به عنوان یک فیلسوف نوآور می توان توقع داشت که در این سیر تاریخی و خصوصاً با تحولی که در محتوای فلسفۀ اولی ایجاد کرده طرح بدیعی نیز برای شناسایی آن عرضه کرده باشد، اما او نامنتظرانه به همان موضع ارسطویی- سینوی بازگشته است. در تییین چرایی اتخاذ این رأی، شواهد غیرمقنع و قابل دفعی وجود دارد که نشان می دهد آن موضع، حاصل اندیشه های ابتدایی – و نه نهایی– ملاصدرا بوده است. اما قابل دفاع تر است که آن موضع فلسفه شناسانۀ ملاصدرا با فلسفۀ او سازگار دانسته شده و یا اینکه با توجه به قرائن متعدد و از جمله برای حفظ ادعای انقلاب پارادایمی حکمت متعالیه نسبت به سنت های فلسفی پیشین، رخنه ای در اندیشۀ او محسوب گردد.